24
TİJRK X A L Q L A R IN IN K İTAB VƏ K İTABXANA M Ə D Ə N İY Y Ə Tİ
İLK OLİFBALAKIN O RTAYA ÇIXMASI
Əvvəlcə yalnı/. şəkil, sö/. və heca işarələrindən ibarət olan ya/ılar var idi.
liər sos üçün horfləri olaıı ilk əlilbalara Aralıq dəni/indən Qırnıı/ı dəni/ə
qədər uzanan ərazidə yaşayan və sami dillərində danışan xalqlarda rast gəliııir.
Buııların arasmda Ərəblər, yəhudilər, finikiyalılar da var.
İngilis misirşüııası Fliııdcrs I’ctrie 1905-ci ildə Sinada apardığı
qazıntılarda qədim misirlilorin mis mədənlətində c.ə. 1500-cii illərdə Misir
fironlarının əmrində işləyən işçilərin yazdıqları bəzi sənodlor tapdı. Bunlar,
hcroqlifə oxşayan işarələrlə yazılmışdı. Təxminən 150 fərqli işarə miiəyyən
cdildi. Bu işarələrdən 30-u həm heroqlifə, həm də Finikiya əlilbasındakı
işarəlorə oxşayırdı. Bıı şəkildə, Misir heroqlifbrindən başlayıb, iinikiyalılar-
dan keçərək qədim yunan əlifbasına və müasir dövrün on gcniş yayılmış
əlifbası olan latm əlilbasına doğru inkişaf edən olifba meydana qəlməkdə idi.
Yalnız samitlərdən mcydana gəlon ən qədim əlifba e. ə. 1300-cü illərdə
fınikiyalılarm tortib etdikləri əlifbadır. Bu əlifba 22 hərfdən ibarət idi. Tacir və
dənizçi bir xalq olan finikiyahlar əlifbaya böyük ehtiyac duyurdular. Dəniz
səfərləri əsnasında Karfagenə qədər getmiş və əlifbalarını da getdikləri hər
ycrə apartmşdılar. Padşah Axiramın sarkofaqı və Mesa siitunıı, bu əlilbanın
yaxşı saxlanmış iki önəmli abidəsidir və e. ə. XIII əsrə aiddir. Mesa siitunun-
dakı yazı padşah Axiram üçün yazılmış bir mərasim yaz.ısıdır.
Qədim yunanlar e. ə. 1000-ci ildə Finikiya əlifbasını qəbul ctdilər.
Yalnız samitlordən ibarət olan bu əlifbaya saitləri əlavə etdilər. Bundan ötrü
ycni hərflər icad etməyərək, öz dillərində olmayan samitləri sait kimi
işlətdilor. Flərllərin adları da Finikiya dilindədir: alfa (finikiya dilində öküz
monasına gələn alef), beta (Finikiya dilində ev mənasına gələn bct), delta
(Finikiya dilində çay ağzı mənasını verən söz). h. ə. V əsrdə dəyişikliyə tnə-
ruz qalnuş və təkmilləşdirilmiş şəkli ilə bu əlifba, bütıin qədim yunaıı
mədəniyyəti iiçün klassik bir ya/.ı biçiıııi halına gəlnıişdi. Makcdoniyalı
İsgəndorin yüriişlərindən sonra, artıq başqa əlilbalar bıı olilba qarşısmda öz
varhqlarını qorııya bilmodilər.
F.. o. V əsrdo İtaliyada çox sayda yunaıı koloııiyası vo etrusklarla
yunanlar arasında sıx bir əlacjə var idi. Müxtəlil əlilbalardan istilado eciiliıdi.
Fatm əlilbası, qədim yunatıcaya çox yaxın olan ctrusk qrupu arasmda
təkmilləşmişdir. Bıı qrupun üzvlərindəıı olan qədim romalılar cpdim
yunanlardan alınan 2! hərfə, öz dilləri üçün lazım olaıı iki hərl də əlavə
etdilor.
Qədim yunan və latın ya/.ılarmtn ən cjədim nümunoləri günüm ü/ə ancaq
daş kitabələr ü/.ərində gəlib çatmışdır. Aralıq dəni/.i hövzəsinin iqlimi,
papiruslann uzutı müddot saxlanılması üçiin əlvcrişli dcyildi. Ən qədim yutıan
25
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
kitabələri e. ə. IV əsrdən, latm kitabəbri isə eram ızm ilk ilbrindən
q a lın ışd ır
Latın əlifbasıyla yazılmış ən qədim daş kitabə 1899-cıı ildə Roma forumunda
tapılan və “lapis niger” adı verilən daşdır. 0 dövrdə latm olifbası sağdan sola
doğru yazılmaqdaydı. Soldan sağa yazı daha sonra ortaya çıxmışdır.
Soldan
sağa yazılan və bu yazınm ən gözəl nümunəsini təşkil edən kitabələr
Rom a
İmperiyası vaxtmdan qalmışdır. “Lapis niger” e. ə. VI əsrə aiddir. Latm
əlifbasıyla yazılnnş ən qədim papiruslar eramızın 79-eu iliııdə Vezuvi vulka-
nınm püskürməsi nətieəsində küllər arasmda mühafizə edilən, Herkulanumda
tapılmış papıruslardır. Daşların üzərinə qazınnnş latın lıəriləri
a y n -a y rı
görünməkdədir. Papirııs və perqamentdən daha çox istifadə edildikcə, hərflər
vuvarlaq şək ilb r almağa və bir-birbrinə bitişik yazılm ağa başlandı. -
ƏRƏB ƏLİFBASI
Ərəb əlifbası flnikiya, aramey və ibrani əlifbalan ilə qohumdur. Ən
qədim nümunəsi 512-ci ilə aid olan və I b b b yaxınlığında tapılan Zabad
abidosidir. Ə rəb b r bu əlifbanı eramızm II-III əsriərində N əbatibrdən qobul
etmişdi. İslamiyyətin başlanğıcında təkm ilbşdirilm iş, VII əsrdə bııgünkü
şəklini almışdır. Günümüzdə fars, urdu, əfqatı və orəb d ilb rin in əlifbası olaraq
istifadə edilir. Müxtəlii ölkəbrə və ehtiyaclara uyğun olaraq müxtəlif
nümunələri ortaya çıxmışdır. Yalnız sam ilbri və uzun saitbri göstərən
işarələri var. Hərflərin sayı 28-dir. Ilərflərin sözün əvvəlində, ortasmda və
axırında yazılan şəkilbri bir-birindən fərqlidir. M üxtəlif xalqlar bu əlifbam
qəbul edərək dıl xiisusiyyətbrinə uyğun olaraq bir sıra işa rə b r əlavə etmiş və
öz d ilb rin ə uyğunlaşdırnnşdı. Tiirk xalqları islam mədəniyyəti i b birlikdə bu
əlifbanı qəbu'ı etnnş və min ildən artıq bir tarixi dövrdə öz yazılı
mədəniyyətlərini bu yazı ib ifadə etm işbr. Bir sıra m ütəx əssisb r bu əüfbanı
isJam mədəniyyətinin əlifbası, ərəb, fars və tiirk xalqlarım islanı mədəniy-
yətinin yaradıcısı hesab edirbr.
ORXQN ƏLİFBASI
O rxon çayı yaxmlığmda, Asiyada, bir-birindən bir kilom etr aralı
qoyulmuş, dörd tərəfı də yazılı, yüksəkliyi 3,75 m etr olan iki yazılı abidə
vardır. Bu abidəbrdən iik dəfə tarixçi Cüveyni “'rarixi-cihangüşa” adlı
əsərində bəhs etmişdir.
X V lll
əsıdə İsveçli zabit İ. lon Stralenberq, ruslara əsir düşmiiş və 13 il
Sibir bölgəsində gəzio-dolaşmışdır. Yuxarıda adı çəkilən ab idəbrə o zaman
26
T Ü R K X A İ.Q L A R IN IN K İTAB VƏ K İT A BX A N A M ƏDƏNİYYƏTİ
təsadıif etnıiş və bunlardan bəziləriııin sürətini çıxararaq nəşr etmişdir. 18‘M-
cii ildə fvopenhagen IJniversitetinin professoru B. lomsen. bu abidəbri
oxıımağa və tiirkcə olduğunu təsbit etməyə uıüvəlTəq oldu. Oxııdıığu ilk
kəlmələr. "tenqri”, “türk” və ■'Ktiltigin” sözləri olmuşdur. 1895-ci ildə V.
Radlov bu abidələrin tərciiməsini nəşr etdirdi. Tomseıı də fraıısızca tam bir
ləıciimə mətnini ııəşr etdirdi.
Abidələrdən biri eramızm 732-ci ilində Külligin adına. digəri isə 735-ci
ildə Bilgə xaqaıı öldüyii zaman yazılmışdır. Bu abidələrdə çincə yazılmış
hissəbr də var. Hər iki abidə türk yazı dilinin ilk və ən gözəl niimunələrini
təşkil etməkdədir.
Bu ab idəbr 38 hərfdən ibarət bir əlifbayla yazılmışdır. Bu hərfbrdən
dördü saitdir. Sözləri bir-birindən ayırmaq üçün üst-üstə iki ııöqtə işarəsindən
istifadə edilmişdir. Bəzi tədqiqatçılar yazıların sami əsilli olduğunu iddia
edirlər. Bəzi ideoqramlar, bunların türk mənşəü olduğunu düşündürməkdədir.
Misal iiçün. “o” və “u” səsbrindən əvvəl və ya sonra “k” səsi \erən işarə.
türkcə “ok” sözündən yarandığını düşündiirəcək şəkildə ok ("ox) biçimində
bir hərfdir. T səsi verən işarə tiirkcə “tağ-dağ” şəklini xatırlatmaqdadır, d səsi
verən işarə türkcə “ad-ay" şəklindən əmələ gəlmiş ola bilər və s.
Tiirkcədə saitlərin çox olması lazım gəldiyi halda, bu əüfbada samitlərin
çox olduğıı ilə miişaət olunur. Nümunələri Skandinaviyada tapılaıı Ruııa
yazıları ilə də bu yazıların böyük oxşarhğı var. Bununla belə, əlifbanın kökü
nə olursa olsun, çox güman ki, Türkbr bunu təkmilbşdirmiş, bəzi səslər əlavə
etınişdirlər.
Orxotı əlilbası tiirk yazı diliniıı başlaıığıcmda - V-IX əsrlər arasında
işlədilmiş, daha sonrayerini Uyğur əlifbasına vermişdir.
Orxon əlillıasında bəzi hərflər, yan-yana iki samiti göstərməkdədir:
“nç”, “nd”, “ny”, “ng” səsbrinin qarşılığı olan hərtlər kimi. Samitlərin qahn
və iııcə hallan üçiiıı ayrı-ayrı Iıərfbr var: m əsəbn t, b, d, n səsləri. Sözlərin
əvvəlində və orlasında yer alan saitlər yazılmır, axırındakı saitlər isə yazılır.
Orxoıı yazısına oxşar bir yazı ilə yazılmış bəzi abidəbr də Yenisey
bölgəsində tapılmışdır. Bunlarda 150 hərf var. Göriindüyü kiıni arealda
əlilbanın yaranması və inkişaf edərək təkmilləşdiyi müşaət olıınur.
Orxon yazısmm, tiirkləıin heyvanlarını damğalamaq iiçiin istifadə
etdikləı i damğalardan ləkmilləşdirildiyi ehtimah da irəli süriilnuişdür.
27
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y B T İ
UYĞUR ƏLİFBASI
Uyğurlar 745 tarixlərində Göytürkiərin yerini tutdular. Türk boyları
arasmda oturaq həyata keçən ilk qrupdur və yaxşı toşkil edilmiş bir şəhər
həyatı qurmuşdular. İnkişaf etmiş bir modəniyyət hoyatma sahib idiiər.* Bu
xalqa məxsus çox sayda kitab qorunub saxlamlmışdı.
U yğur əlifbası VIII-XVIII əsrlər arasmda, İslam iyyətdən hom əvvəl,
hənı də sonra işlədilmişdir. Soğd əsilli bir əlifba olduğu güman edilir. 18
hərfdən ibarətdir. Bunlardan iiçü saitdir: “a-e”, “u-ü,,, “ı-i'’. Bir neçə samit
horfin bir işarəilə göstərildiyi hallar da mövcuddur. M əsələn “b-p“. “g-h-k”,
“v - f ’ səsləri üçün tək işarə var. Bu yazı sağdan sola doğru və “z" hərH isfisna
olmaqla bitişik olaraq yazılır. Sözdəyişdirici şokilçilor ayrı yazılır. Göytürk.
əlifbasmdakı qoşa səslərin Uyğur əlifbasmda ayrı-ayrı göslərilməsi, bu
əlifbanm əsas xüsusiyyəüərindən biridir. Misal üçün, Göytiirk əlifbasmda
gördüytimüz “ny” hərfınin yerinə, uyğurcada “n” və “y” üçün ayrı işarələr var.
Bu olifbada müəyyən bir durğu işarələri sistemi də var. Uyğurların inandıqları
maııilik dininə aid mətnlordon başqa, buddizmə aid motnlərdo isə başqa durğu
işarələri sistemi istifadə oiunmuşdu.
Bu əhfba ila yazılmış çox sayda uyğurca sənod bu günə qodor qorunub
saxlanmışdi.
M O Q O L YAZISI
M .Rassabi qeyd edir ki, Xubilaym modəniyyətə münasibəti yazılı dilə
münasibətdə ifadə olunurdu. Böyük imperiyanın idarə olunm ası üçiln müvafıq
yazılı dilə ehtiyae var idi. Fiskal, hərbi və sosial lıəyat yazı və qeydlər tələb
edirdi. Çingiz xan dövründə belə yazılır: ‘TJyğur y a z ısf’ monqol dilino
tərciimə etmək üçün qeyıi çinli və ya müsəlman tərcüməçiiərə ebtiyac
yarandı. Belo ki, çinlilərə monqol dilini öyrənmək qadağan edilmişdi. Monqol
və ya m üsəlman tərcüməçiləri rəsmi sənodlori çin dilinin danışıq variantı
(bayxua) tərcüm ə edir və kütləvi olmayan klassik çin rəsm i dilini qəbul
etmirdi. M üəyyənləşmişdi ki, Xubilayın sarayında bütün sonədlər əvvəla
monqol dilində tərtib olunur, sonra isə çin damşıq dilinə tərcümə edilirdi və
bu diiiər küüəvi istifadə olunurdu, Sonədlərin hazırlanm asında, yazılması və
tərciiməsində müsəlman xəttatlardan geniş istifadə edilirdi. Bu monqoIJann
şərq ərazilorində tətbiq olunurdu.
Xubilay hakimiyyətə gəldikdon sonra paytaxts çin ərazisinə köçürüiməsi
zaman', yazılı dil m əsəbsi yenidən öz əhəmiyyətini qarşıya qoydu. Monqol
juzısı uyğur yazısma, bu isə soqdey yazısma, o da aramey yazısına
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İTA B VƏ K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə Tİ
əsaslanırdı. Uyğur yazısı monqol dilinin batan səsbrini düzgün iladə cdə
bilmir, bəzən bir neço səsi bir işaro ilə ifadə edirdi. Bozi monqol tonemlərinin
ifado olunması üçüıı isə ümumiyyətb işarə yox idi. Uyğur yazısının bəzi
işarələrini də bir-birindən fərqləndirmək çətin idi. Uyğur yazısmuı bu xüsusiy-
yətləri onun geniş yayılmasına mane olurdıı.
Xubilay (ətbiq olunan yazıdan daha geniş istitadə clmək, çin dilindən
elmi, tarixı’ və fəlsəfi əsəıbrin çoxsayda tərciiməsini təlob edirdi. l ;yğur
əlifbasında çin adlarının, titullarının, vəzifələrin və digər anlayışların diizgiin
transkripsiyasını vermək imkam məhdud idi.
Xubilay öz imperiyasmda tətbiq oluııan Monqol və Çin dilbrinin rəsmi
dil və eləcə də, yazılarının da rəsmi yazı olmasını düzgün hesab etmiıdi. Bu
yazılar çox millətli və m üxtəlif bhçələrə malik imperiyanın ehtiyacını ödəmir
və ümumxalq yazısına çevrib bilmirdi. Xubilay daha geniş totbiq olunacaq
əlifbanm tərtib olunmasını tobb edirdi. Sarayın baş m əsbhətçisi təvin
olunmuş Paqba -lam aya belə bir əlifbanın tərtib olunması tapşırılır.
I269-cu ildə Paba-lama böyük xana tərtib etdiyi olifbanı təqdim edir.
Tibet yazısı əsasında tərtib olunmuş bu əlifbada 41 hərif mövcud idi.
Hərifiərin qrafik quruluşu osasən kvadrat şəklində olduğu üçün bəzən ona
“kvadrat yazı”da deyirdibr. Lakin olifbanın rəsmi adı “Paba yazısı”
adlandırıldı. Bu əliiba tibet yazısından az fərqlənir, yuxarıdan aşağıya
yazıhrdı. Monqol damşıq dilinə əsaslanan bu əlifba nəinki çin dilini bütün səs
elem cntbrini ifadə edə bilir, eləcə də Xubilayın imperiyasında bütün xalqlara
müştorək əlifba olmağa qadir idi.
1269-cu ildə Xubilay bu əlifbanı böyük fərəh hissi ilə qəbul etdi və onun
dövlət əlifbası kimi tanmmasına forman verdi. Bu fərmana əsasən bütün rəsmi
sənədbr yeni tətbiq olunan əlifba ilo yazılmalı vo çin dilino də uyğıınlaşdırıl-
malı idi. Əlilbanı öyrətmək üçün xüsusi m əktəbbr belə açıldı. Bu məkl'əbbr
əlitbanın kiifiəviliyini təmin etməli və yaymah idi. 1272 və 1273-cü illərdə
Xubilay əlilbanın daha geniş (ətbiq olunması barədə yeni fərmanlar vermişdi.
1275-ci ildə Xubilay xüsusi akademiya (Menqu Xanlin yuan) (əsis e(di.
Bu akademiya böyük xanın fəıman və çıxışlarıııı yazıya köçiirməli və
(ərcümələrini etınəli idi.
Böyiik səylərə baxmayaraq yeni əlifba kütbvi şəkil almırdı. 1272-ci ildə
bir momurun hcsabatında göslərilir ki, hətta məmurların uşaqları b e b 1269-cu
ildə təsis olunınuş məktəbdə yeni əliibanı öyrənməyə həvəs göstərmirlər.
Xubilay 1279 və 1284-cii iliərdə əlifbanın daha ciddi tətbiq olunması və geniş
yayılması barədə göstərişlər verir. (112, s. 251)
Tədqiqatçı Morris Rassabi hcsab edir ki, bu olilbanm geniş yayıhnası
əlilbanm fərdi xüsusiyyətlərindən və çatışmazlığmdan deyil, onun tətbiqi
metodları ilə izah oluna bilər. Tarixdə Paqba əlilbası kimi qalmış bu yazı
29
T Ü R K X A L Q L A R IN U V K İT A B VƏ K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
numıınosı
Bıı yazı i b dövtet fəraıanları və rəsmi qanunlarla yanaşj çin dilindon torcümə
olunnıuş bir sıra osərlor do mövcuddur. M öhür üstü yazılar, monuırlara vcrilon
taxta vosiqəlor iizorində yazılar, çini qabJar üzorindo ornaınental yazı şoklindo
də qorunub saxlanılmışdı.
Çin tarixinclo ı;yuan” dövrü adlamlan Moqol hakinıiyyoti dövriindo
Xubilay xamn yüksok maarifpərvər və modoniyyotin himayodan p ortreti
qarşıya çıxır. İddia olunur ki, Xubilay xan çin dilindo yazmağı vo oxumağı
bacarmasa da çin danışıq dilinə bələd olmuşdu. O çində mövcud olan
vətondaşhq imtahaniarım loğv etdi, klassik çin dilindən asıhlığı qaldırdı və
xaJq dilinə üstüniük verdi. Tədqiqatçılar qeyd edir ki, bu dövrdo xalq dilində
dramaturgiya inkişaf etməyə başJamış, mənbələrdən adı moiun oian 500
pyesdən 160-ı bu giino qədər qorunub saxlanılmışdı. (112, s. 253)
Hər haıısı bir salıodə senzuranm mövcud olması iaklı ilə rastlaşmınq.
Moktoblor öz goh'rlərindən kitab çap etmək və yayrnaq işi ilo moşğu! olur,
dram aturgiyanm
inkişafi
tea.tr
yaradıcılığmı
genişbndirir.
miniatür
sonotkarlığx vüsot alır. M.Rassabi qeyd edir ki, Xubiiay dövriiniin moşlıur 45
dramaturqundan 17-si Xubilaym şəhəri Dadudan çıxm ışdı. )269-eu ilds
kitabiarı çap edib yaymaq üçün Xubilay xan xiisusi müossiso tosis edir. (112,
s. 257) Kitab çapm a və yayılmasma dövlot vosaitinin sorf olunması
nətieəsində kitab geıiiş isüiadəyə verildi və kütloviloşirdi. Dabu şohorinə sara-
ya toplanmış miniatüı* əsərlərinin kataloqu tortib olundu vo bütün imperiyaya
sos yayıldı ki. impcrator rəsm əsərlərini ahr. Bıı xubilay xanırı zəngin
koUcksiyasım
təşkil etdi.
V üqehn Lyudviq Peter Tomson (1842-1927) görkəmli
iinqvist
ahmlərdərı dərs aim ış və tam eiddiyyəti ilə fin diiinin araşdınim ası ilo məşğul
olmuşdur. Orxan - Yenisey yazılarınm öyronilməsi fikrino də runi vazıların
oiaqəsini müəyyənJəşdirmək üçiin düşür. İlk növbodə o, yazımn istiqamatiııi
müoyyələşdirdi. B. Radlovdan fərqli olaraxj, yazımn sağdan sola yazıldığını
müəyyənləşdirdi. İkinci addım olaraq
0
həriflərin sayını saydı və 38 işarəni
miiəyyənləşdirdi. Bıı rəqəm əlifbam yazı sislemləri içərisində müəyyən-
loşdirmoyə kömok etdı. Bu olifba səs əsiitbası ilə heca əlifbasm m təxminən
ortasm da dururdu. Məlumdur ki, heca oiilbalannda təxminon 50 işarə, səs
əiilbalarm da ləxm inən 30 işarə olurdu. Növbəti addım olaraq Tomson
işarəlorinin motn içərisində təkrarlanması hcsabm a sait vo samit sosləri
m üəyyənləşdirm əyə başladı. Bundan sonra moln içərisində şəxs adiarım
ax tarm aq k çin dilində yazılmış şoxs ad laa iiə tutuşurdu. M ətn içərisində tez-
tez rast goJinən iki nöqtə də tədqiqatçmın diqqətini cəlb etmişdi. ii.v iki
mətndə tez-tez tokrar olunan işarələri qruplaşdıraraq müəyyər, etciı ki, dörci
işaroii yazı son işarənin ‘T saiti olması ilo və bütün türk: diaientlərində epitet
30
1ÜRK X A L Q L A R IM N KİTAH VƏ KİTABXANA MƏDƏNİN VƏTİ
kimi istiladə olıımnası ‘'tanqri" göy. allalı sö/ünün ifadəsidir. I) daş ii/ərindo
le /-te / təkrar olıınan 7 işarodən ibarət ya/ı müəyyəıı olundu. 2) daş ü/ərində
təkrar olunmayan işarolor ıniiəyyən oldu. Dcınəli, bu abidə sahibinin adımıı
ifadəsidir. Çin mətnində bıı ya/ının "giil-tckin" olduğu müəyyənləşir. II daş
iizərindo təkrar olunan vo I daş ü/ərində olmayan 5 işarədən ıbarət yazmın çin
mətni ilə tutuşduruhnası oıuın “ Bilgc" olduğuıuı müəyyənləşdirir. llər iki
daşda te /-te / təkrar olıınan 4 işarədon ibarət yazıda “tanqri" sö/.ütıdoki R
işarosi məlıım oldıığıına görə I omson bu ifadətıin liirk okiuğunu ıniioy-
yəııləşdirir vo btııumla da əlilbaıım “ K" işarəsini do aydınlaşdtrtr. ()n başlıcast
isə yazım vo dilitı salıibi müəyyənloşir. Beloliklo, Vilqelm Tomson 189C»-cı
ildə “Orxiin ya/ılarımn dcşifrəsi" adı ilə ö/. osərini Qelsinqforsda çap etdirir.
Bu əsərdə o nəinki olilbanm tam açtlışım göstərir, lıətta mətnm torcümosi və
kommentariyasım da əiavə ctmişdi. Bu əlifbanı mütəxəssislər Pəhləvi vo
aramey ya/ılarında qohum olilba olduğunu Iıesab edirdilər.
38 işarəli olıfba 20 işarəli tıyğur əliibasmdan tərqli olaraq. tiirk
xalqlannm lonctik chtiyatlarmı dalıa dolğıın ifado edirdi. Lakin 800-ci illordə
ııyğıır əlilbası tiirk olilbasmı sıxışdınb istifadadən çıxardı.
I r.ıııs lUıhinqvrin ar>:i\ sonodion içəıisində (outü s ‘ ;. u(!;m y< 'd.ın
h, 'risind.ı ;.-tpdığı bi; sən.>i də diqqəli cəlb cUii. Molum oldıı kı I’.a
111
,■ (>oıı ;u 1 i*
ı . i ı
;;,>\s İsıambııkia II I.adisiavm göiıdərdiyi bcş nələriik .vMirlik !ıe\ət:ıtə
dii\i 1 oinııışdıı. II l.adisUv Baqem krah idi \ə Macanstan da (llıinqriı '.'.ınır,
hakimiyyoli ahmda idi. I Sttilan Solimin (1512-1520) /.amam bu \a /m ı qonaq
(jaldıqları səlir eviııin al'tövlosinin divarından ü/.ünii köçiirmiişdii. I rans
Babinqer
y ; ı / ı n n
1
sorəlini Vilqelm Tomsona göndərir və o, ya/ınm liıin-skil'
rum ya/.ısı \ə macar diliıtdə okluğmvıi mibvyənlo.şdirir.
ACİVAN OLİKIİASI
liınoni lodt|i(|atçılarmın vcrdiyi məlıımata görə, i.rməni. (iiircii \ə
Ağvan əlilbasmm \aradtcısı 360-ci illərdə anadaıı olmıtş Mcsrop Maştoç
olnuışdu. O. kilsədo qədim yunan dilindo təhsil aldıqdan soıiı'a iran şahı
Xosrovmı -arayına katib vo/.ifəsinə qəlnıl cdilir. Sttriya \ə la rs dillorim
öyrənir. I.akiıı bır miiddol soııra bir qrııp tərəldaıiarmi da i'dtüroıok lıəlo
xristıaıı olmayau ermənilərin yaşadığt Qoxtn vilayətino gedir \ ə orada
ınoi/ələr oxumağa başla\ır. Mesrop ıniioyyən edir ki. vcrli <.!in msanlar
arasmda kütləviləşir və insanlar lars məd.ənivyətinə təmayiii cdir. I'oıqli əlıiba
lortih elmək və bıı insaıılara ö/. dillorində Inciiı oxuma(| imkam yaralm;i(j
chliyacım miiəvyənləşdirir. Nə (jOvlər valnı.ş olda sa bu qcyri clıni yanaşına
əlilbamn xalularm !;;!
c
\
i
İ
k
İ
ə
bd\ iik rol oynadığını və tı/.ıın tarixi dö\rdo
31
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
insanların
və
dünya
sivilizasiyasınm
həm
ınteqrasiyasm a hom dn
diferensiyasıyasına xidm ət edə bildiyini gösərir.
Q.S.Arutyunyan yazır: M araqhdır ki, erməni, qədim giircü və ağvan
əlifbalarında qrafık quruluşunun və ilk m ənbəyinin
eyni olmasma
baxmayaraq, eyni işarələr m üxtəlif səslər ifadə edir. Erməni dilində 8 hərfin 5
gürcii hərfinə və 8 ağvan hərifinə eynilə uyğun gəldiyi lıalda müxtəlif səslər
ifadə edir.
Bu əlifbalarm Daniel adlı bir suriyalı yepiskop tərofindən tərtib edilməsi
ehtimah daha güclüdür.
K.N. Y ü zb aşyan hesab edir ki,
Erməni əlifbasm ın qəbul edilməsi
Erməni xalqm ın “Etno müdafıə reaksiyası” nəticəsində olm uşdu Maştos bu
əlifbam tərtib edərkən aramey yazılarının bizə gəlib çatmayan varianllarından
istifadə etmişdi. (72, s.149).
Tədqiqatçı Qabil Əliyev, D.A.Oldereqqeyə əsaslanaraq qeyd edir ki, V
əsrin əvvəllərində Suriyah maarifçi M esron M aştos efiopiya (amxar) əlifbası
işarələrindən istifadə etməklə erməni əlifbasım tərlib edir. Bu əlifbadakı 36
hərfin 23-ü efıopiya əlifbasınm eyni işarələri ilə ifadə olunur. (72, s. 205).
Bir çox tədqiqatlar bu üç əlifbanın açarını b ir məııbədo axtarırlar.
M ütəxəssislərin iddialarında görsədilən oxşarhq və üm um iliklə yanaşı diqqəti
cəlb edən bir xüsusiyyətdə əhəmiyyətlidir. Ə lifbalann eyni işarələrinin
m üxtəlif səslər ifadə etməsi bu xalqların etnik m üxtəlifiiyini ifadə etmiş və
tərtibatçıların bu xalqlarm hətta xristian dəyərləri daxilində inteqrasiya
olunmasını istəməmişlər. Belə bir yanaşma tərzi türk xalqlarınm tarixi boyu
müşahidə olunmamışdı.
Dostları ilə paylaş: |