Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

TIJRK  X A L O L A R IN IN   K İTAB  V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
bcla,  Vasifinin  "Bodai  əl-vəkai” 
əsərinin  1265/1
848-49-cu 
ildə “o 
qədər də pıs 
olmayan  nəsləliklə  Kokand  istehsalı  olan  kagızda”  köçürülmüş  nüsxəsı-  65 
təngəyə 
qiym ətlən d irilm işd ir.  I-Iər 
iki  kitabm  ölçüləri  və  həcmı  təxmınan
bərabərdir.
Çəkilmiş  biitün  misallarda  göründüyü  kimi,  əlyazm alann  satmalınma 
qiymotlərindən  söhbət  gedir.  Satınahnma  qiyməti  çox  şeydən  asıhdır  və  ona 
görə  də  nisbi  və  subyektivdir.  Adi  əlyazma  kitabımn  mütləq  qiymətini, 
əlbətto,  onun  maya  dəyəri  ifadə  edir.  Bu  isə,  məlum  olduğu  kimi,  materialm 
(kağız,  mürəkkəb,  boya,  kardon,  dəri  və  s.)  qiymətindən,  surətçıxaramn  və 
cildçinin,  əgər  əlyazma  miniatiirlüdürsə,  həm  do  miniatürçü-rəssamm  əmək 
haqqından  yaranır.  B eb  şəraitdə  ayrı-ayrı  əlyazmalann  qiymətlərindəki  fərq 
çox  olurdu.  Miniatürlü  əlyazmanın  qiymətinin  vo  adi  qaydada  tərtib  olunmuş 
əlyazmanın  orta  qiymətinin  müəyyən  edilməsi  üzro  todqiqat,  şübhəsiz, 
maraqlı  olardı.
1 1 8
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İTAB  V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
ORTA ƏSR  KİTAIJXANALARINDA  OXIJCIJ  PROBLEMLƏRİ
Müsəlman  mədoniyyətinin  bir  hissəsi  kimi  çox 
sayda  xalqlar 
ərəbqrafikah  əlyazma  kitabının  geniş  miqyasda  tətbiqilə  ərəb  dilinin  öyrənil- 
məsinə  başladı.  Böyiik  tarixi  prosesdə  bu  iş  genişlənmiş  və  dərinləşmişdi. 
Lakin  hələ  do  öyrənilməmiş  mosələlər  kifayot  qodər  çoxdur.  Onlardan  biridə 
olyazma oxuculan  və onların kitab -  oxucu münasibətidir.
Orta  osrlərdə  oxucu  auditoriyası  sosial  cəhətdən  m üxtəlif idi.  Olyazma 
sifarişçilorinin,  onların  sahiblərinin  tərkibindən  bu  haqda  fıkir  yürütmək  olar. 
Onların  sırasında  hakimiyyət  nümayəndələri,  xanzadələr,  əyanlar,  ruhaniyyət 
ııümayəndələri,  xırda  məmurlar,  parça  ticarətçiləri  və  b.  Əhalinin  savadı  və 
sosial  tərkibi  ərazinin  konkret  hansı  coğrafı  və  siyasi,  mədoni  arealda  olması 
ilə  də  çox  bağlı  idi.  Məntəqənin  iqtisadi  inkişafı  da  vacib  amillərdon  idi.  Bu 
amillərin  səciyyələndirdiyi  mühit  oxucu  tərkibini  də  xarakterizə  edirdi.  Orta 
əsr  kitabxana  fondlarınm  repertuarı  göstorir  ki,  mütaliə  bütün  istiqamətlərdə 
mövcud  olmuşdur.  M iixtəlif oxucu  marağı  öyrənilir  və  ödənilirdi.  Molumdur 
ki,  İslam  mədəniyyətinin  ilk  yiiz  ilində  əsason  “Quran”  kitab  oiaraq  oldən-əb 
gozmişdi.  D.igər  kitabların  oxunması  və  təbliği  haqqında  noinki  İslam 
mədəniyyətinin  əyalətlorində,  hətta  mərkəzində  belə  məlumatlara  az  rast 
golirik.  İslam  dininin  ilk  qurucuları  İslama  qədərki  abidəlorlə  ehtiramia 
davranmır,  əksinə  onları  yandırır,  tələf  edir,  bununla  da  əslində  İslamın 
fundamental  göstərişlərinin  əleyhinə  gedirdilər.  VIII  əsrin  ovvəllərindən 
başlayaraq  Qurana  yazılan  təfsirlər  kitab  kütlosinin  artmasmı  müəyyən- 
ləşdirdi.  Artıq  IX  əsrin  əvvəllərində  kitab  repertuarı  genişlənir.  Dini 
odəbiyyatla yanaşı bədii  ədəbiyyat, xüsusilə poeziya geniş yaytlmağa başlayır. 
821-ci  i(də  Əbu-Təmmanıın  Həmmədan  şəhərindəki  şəxsi  kitabxanasında  çox 
sayda ərəb  dilli  şairlərin kitablannm olması bunu  sübut edir.  Hlmi  ədəbiyyatm 
torkibi  IX -   X əsrddn  başlayaraq dini -  fəlsəfi  və tarixi  kitablarla  səciyyolonir- 
di.  Qurana  yazılmış  təfsirlər  İslam  dünyasmda  kainatın  yaranışı,  hoyatm 
məqsəd  və  məzmunu  haqqında  suallara  İslam  alimləri  torofmdən  cavab 
verməyi  qarşıya  qoydu.  İslam  fəlsəfəsi,  İslam  hüququ,  İslam  oxlaqı 
mövzularında'  kitablar  meydana  gəlməyə  başladı.  Elmiıı  inkişaii  tarixi 
osoıiorin  yaranmasını  stimullaşdırdı.  Lakin  yaranan  tarix  kitabları  da  “'farixc 
Təbəri”,  “Tarixc  Rəşidi”,  “Tarixe  Nadir”  kimi  dövrün  ictimai  -   siyasi 
konyukturunu  ifadə  cdon  tarix  kitablan  olmuşdur.  IX  -   X  ə srb r  kitab  çeşidi 
baxımmdan  hədislərin  meydana  gəlməsi,  hədis  kitablarınm  yazılması  və 
yayılması,  mütaliəsi  və  müzakirəsi  ilə  də  səciyyəbnir.  Buxarinin  həyatı  və 
baliyyəti bu baxımdan  diqqəti  cəlb edir.
Tarix  boyu  diinyaya  açıq  olan,  ebco  do  diinyanı  maraqla  öyronən  türk 
xalqı  türk,  orəb  vo  fars  diJbrindon  geniş  istİfadə  ctmiş  və  üç  dildə  mütaliyo
1 1 9

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
mədəniyyətinə  malik  oxucu  qrupu  förmalaşmışdı.  Bu  yüksək  oxucu 
kateqoriyasını  müəyyənləşdirirdi.  Orta  oxucu  kateqoriyası  üçün  orta  əsrlərdə 
çox  sayda  tərtib  olunmuş  türk-ərəb,  türk-fars  və  digər,  rəngarəng  Iüğətlər 
mütaliə  problemlərində  vasitə  olmağa  yönəldilmişdi.  Aşağı  kateqoriya 
oxucular  əsasən  Quran  mətnlərinin,  eləcə  də  mərasim  ədəbiyyatx  və  folklor 
nümunələrinin oxucusu idi və bu kateqoriya daha geniş yayılmışdır.
Oxucu  auditoriyasından  danışarkən  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  müstəqil, 
fərdi  mütaliə  kitabla  tanışlığın  yegatıə  forması  deyildi.  Orta  əsr  müsəlman 
cəmiyyətində  savadsız  adamlara  təkcə  orta  təbəqə  arasmda  rast  gəlinmirdi, 
belələri  hakimiyyət  üzvləri,  əmirlər  arasmda  da  vardı.  (21  s.  24-29).  Ədəbi 
əsərin  ucadan oxunuşla mənimsənilməsi  mühüm  yer tuturdu.  O  dövr  üçün bu 
forma  savadlıhğm  zəif  inkişafı,  bahalı  kitablann  hamı  tərəfmdən  alına 
bilinməməsi  və s.  şəraitdən irəli  gələn ictimai tələb  idi.  Kitab çox  vaxt ailədə, 
dostlar əhatəsində  və  digər dairələrdə ucadan oxunurdu.  Məsələn,  Semireçiya 
tarançılarında  belə  bir  adət  mövcud  idi.  Axşamlar  iyirmi-otuz  kişi  bir  yerə 
toplaşırdı, yaşlılar bir qrup,  gənclər bir qrup  yaradırdılar.  Məşrəb adlanan belə 
yığıncaqda  hər hansı  bir  kitab  ucadan oxunurdu.  M əsələn,  Rəbquzinin  “Qisas 
əl-ənbiyə”,  Əttarın  “Təzkirət  əl-övliya”,  Caminin  “N əfahət  əl-üns”,  Hüseyn 
bəy  Əli  V aiz  Kəşifi  Xaravinin  “Rəşahət”,  Firdovsinin  “Şahnamə”  və  s, 
Tarançılarm  “ədəbi-musiqili  axşamlannda”  Əhməd  Yasavinin,  Süleyman 
Bəkiryaninin,  Şeyx Allahyann və başqalartmn əsərləri böyük nüfuz qazanırd]. 
Bəzi  adam lar  məşrəbin təşkili  üçün  dörd-beş  manat,  varlı  adamlar  isə  iyirmi, 
otuz,  qırx,  əlli,  yüz  manat  xərcləyirdilər.  Buradan  belə  nəticə  çıxartmaq  olar 
ki,  məşrəbləri  təkcə  varlılar  deyil,  müəyyən  imkanlı  adamlar  da  təşkil 
edirdilər.  Təbii  ki,  məşrəb  iştirakçılannm  tərkibi  də  m üxtəlif  olurdu. 
Mənbələrdən '  məlum  olur  ki,  btitün  islam  dünyasmda,  xüsusilə  islam 
dünyasınm  şərq areahnda sufı və dərviş məclisləri kütləvi yayılmışdır.  İslamın 
yayılmasmın II  yüzilliyindən başlayaraq tə sə w ü f fəlsəfəsinin diferensiasiyası 
sufı  cərəyanlannı  fərqli  istiqamətlərə  yönəltdi.  Artıq  xanəgah  yaratmış  və  öz 
məktəbini  təbliğ  edən  şeyxlər  və  şəhərbəşəhər  gəzən  laməkan.  dərvişlər 
mövcud  idi.  Xanəgah  yaratmış  sufilər  öz  ətrafına tərəfdar  toplayaraq  sistemli 
təlim  aparırdılar.  Dərvişlər  şəhər  və  kəndləri  gəzərək  məclislər  qurur,  kütləvi 
tədbirlər  keçirərək  hədislər,  rəvayətlər  və  görkəmli  dastanlar  damşaraq  həm 
insanların  maariflənməsini,  həm  də  topladıqları  vəsaitlə  öz  həyatılanm  təmin 
edirdilər.  Bu  cür  dərvişlər  kifayət  qədər  mütaliəli  və  məlumath  olurdular. 
Məlumatın  ınteqrasiyası  işində də onların böyük  rolu  olurdu.  Böyük bir tarixi 
dövrdə  oxucu  marağınm  öyrənilməsi,  istiqamətləndirilməsi  işində  sufı 
ocaqlarımn,  dərviş məclislərinin çox böyük əhəmiyyəti  olmuşdur.
Türk  xalqlarının  yaşadığı  coğrafı  areallarda  Sufı  xanəgahlannın  geniş 
yayılması  məlumdur.  Tomsil  etdikləri  təriqət  və  dini  cərəyandan  asılı  olaraq
1 2 0
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
bu  kateqoriya  oxucular  gcniş  xalq  kütləsi  içərisindo  əgər  ictimai  mütalioni 
toşviq  vo  təbliğ  edirdilorsə  bu  əsason  İslam  tarixi  mövzuları,  hədislər  və 
məşhur  poemalar  olurdu.  Lakin  öz  həmkarları  ilo  apardıqları  müzakirə  vo 
söhbətlər,  təsəvvüf  folsəfəsinin  m üxtəlif  problemlərinin  müzakirəsi,  analizi, 
dünyanı  dərk  etmək,  dünyanın  yaranışı  kimi  elmi  problemlor göstorir ki,  onla- 
rın  oxucu  marağı  kifayət  qədər  dərin  və  geniş  olmuşdur.  Tarixi  mənbolərdə 
Cəlaləddin Rumi  ilə  Şoms  Təbrizinin  görüşləri  və  elmi  müzakiroləri  haqqında 
geniş  məlumat  verilir.  Xanəgah  kitabxanalan,  kitab  fondunun  repertuarı  da 
bunu  bir  daha  siibut  edir.  Bir  sıra  xanəgahlarda  oxu  zalı  funksiyasmı  daşıyan 
xəlvətgahlar dərin mütaliənin mərkəzi idi.
Kitab sahibləri  öz əlyazmalarını  adətən ekslibrislə,  şəxsi  möhürlə,  yaxud 
sadəcə  imza  ilə  qeyd  edirdilər  ki,  kitabm  kimə  məxsusluğu  bilinsin. 
A.A.Semyonov  hesab  edir  ki,  ekslibris  əsasən  hökmdar  kitabxanasının 
kitablarma  vurulurdu”.  Ekslibristlər  adətən  maye  qızılla  yazılır  və  birinci 
səhifənin  yuxarısına,  yaxud  əlyazmanm  lap  sonuna  yazılırdı.  Əvvəlcə  əsərin 
adı yazılırdı və sonra imza gəlirdi, məsələn:  “kiminsə kitabxanasından” .
Azərbaycan  ərazisində  də  tətbiq  olunan  kitabxana  möhürləri  və  şəxsi 
möhiirlərdən  Qacarlara  aid  və  XIX  əsrdə  xüsusilə  məhşur  olan  Əbdulqəni 
Nuxəvinin  şəxsi  kitabxanasında  kitablara  vurduğu  möhürlər  göstərir  ki, 
möhiirün  quruluşu,  ölçüləri  və  mətni  areallara  görə  fərqlənmomiş,  möhiir 
sahiblərinin etik və estetik baxışlarını ifadə etmişdi.
Əlyazm alarda  rast  gəlinən  möhürlərin  m üxtəlif  formaları  mövcud  idi, 
kvadrat,  dördkünc,  altıguşəli,  səkkizguşəli,  armudvari,  yumru,  fıqurlu, 
badamvari  və  s.  M öhürlərin  əksəriyyətində  sahibinin  adı  və  möhürün 
hazırlandığı  tarix  yazılırdı.  Bəzi  hallarda  biz  möhür  əkslərində  geniş  rəvayətə 
rast gəlirik.  “Tarixi  Rəşidi”nin türk tərcüməsinin əlyazmalarından  birində  xan 
möhürünün  aşağıdakı  yazı  ilə  əksi  var:  Allahın  köməyi  ilə  ömürlük  şahın 
taxtmda  ol,  il  125  (?)  2” .  Mirxondun  “Rəüzət  əs-səfa”  əsərinin  nüsxələrindən 
birinin  lb   vərəqində  üç  möhürün  əksi  var.  Onların  birindəki  yazı  da  deyilir: 
Necə  ki,  aslan kimi  Əli  Allahın  kəramətinə  gəldi  və  (necəki)  o,  Mohəmmədin 
gözlorinin  işığıdır,  ədaləti  ondan xahiş et”.
Gördiiyümüz kimi,  yazıların birində əlyazma sahibinin  ictimai  vəziyyəti, 
digorindo  möhiir  sahibinin  şiə  məzhəbinə  mənsubluğu  oks  olunmuşdur. 
Burada  qcyd  edək  ki,  sahibkar-oxucunun  mənsubiyyətini  yalnız  ya/.ılar  deyil, 
həm  də  ınöhürün  forması  əks  etdirir.  Məsələn,  Buxara  əmirlərinin  möhürləri 
böyük  və  dəyırmi,  XVIII-XIX  əsrlərdə  Kokandı  idarə  edən  sülalə  üzvlərinin 
möhürləri  bir'qədər  yuxarı  əyilmiş,  “stilləşdirilmiş  çiçəyi  xatırladan”  yumru  -  
konusvari  formada olurdu.
Vacib  odur  ki,  əlyazmalardakı  möhürlər  nəinki  oxucuların  tərkibi 
haqqında  məlumat  verir,  bəzən  əlyazma  kitabının  taleyino  aydmlıq  gətirirlor.
121

Tİ'lRK  X A L Q L A R IN IN   K İTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
RF  HA  Şİ  külliyyatmdakı  olyazmaların  hirindo  cyni  möhiirün  üç  əksi,  sonrakı 
vəroqbrdo  müxtoli 1  şərq  möhürlorinin  pis  oxunan  yazılarla  beş  oksi  viar. 
Buradan  aydındır  ki,  Füzulinin  poetik  osorlərindon  ibarot  bu  toplu  1859-cu 
ildə  köçüriilıniiş  və  Asiya  nuı/.eyi  iiçün  P.İ.Lerx  torofındon  alınmış,  otuz  altı  il 
orzindəallı  sahibiııi  doyişmişdir.
Sahiblərinin  əlyazma  kitablarına münasibəti  m üxtəlif olmuşdur.  Rovayot 
olıınur  ki.  bir zamanlar  Kifti  XII  əsrin  alimi  Samaninin  əsərini  almaq  qoranna 
golir.  Sonralar  molum  olur  ki,  uavam  sahib  əlyazmanı  papaq  tikmok  üçiin 
formanın  hazırlanmasma sərf edib"  (34,  s.  425).
Orta  Asiyada  kitab  sahibin  əlyazmaya münasibətini  Flüseyıı  b.  Əli  Vaiz 
Koşifı  Xaravinin  hazırda  Özbəkistan  dövlət  umumi  kitabxanasında  saxlanılan 
“Əxlaqı  mühsini”  əsərinin  taleyi  aydın  sübut  edir.  “Müəllifm  sağlığında (907) 
1501/02-ci  ildə,  qızılla və  boyalarla  məşhur Herat  xəttatı  M ir  Əlinin  (sonralar 
Azərbaycana  gəlmiş)  əlləri  ilə  işlənmış  bu  nüsxə  çox  gözəl  idi,  mətndə  Herat 
ustasının  (bolka  də  Behzadın  özünün)  23  miniatürü  vardı.  Görünür,  XVIII 
osrin  sonunda  yaxud  XIX  əsrin  əvvəlində  bu  gözəl  olyazma  Buxaraya  golib 
çıxır,  hansısa  alimin,  hər  halda  ziyalı  adamın  əlinə  düşiir.  Şoriət  rohboıiərinin 
dar  fanatizmi  və  sıxıcı  qanunlan  bu  şəxsin üzərində  dorin  izlorini  buraxmışdı. 
Ənənoyə  göro  əsərin  mətnini  və  onun  misilsiz  xətt  üslubunu  qiymətlondiron 
“din  loos.sübkeşi’'  olyazmada canlı  varhqları  oks etdiron  23  miniatiirün  olması
ilo  barışa  bilmir  vo  buna  görə  do  hansısa  çox  yaxşı  bir  olyazma  ustasına 
(lovvaha)  miniatürlərdoki  belə  tosvirlərin  üzünü  bağlamağı  tapşırır.  Ləvvah 
tapşırığı  yerinə  yetirorək  onların  hamısını  qızılla  və  boyalarla  nofıs  işlonmiş 
bəzəkli  siporlərlə,  ekranlarla örtür.  Görünən ancaq  zontlar,  incə  işlənmiş mavi 
səmada  nazla  süzən  çin  “xoşbəxtlik buludları” topası,  mətnin  kənarına uzanan 
qızılla işlənmiş  çiçəkli ağac budaqları  və  s.  qalır.
Maraqlıdır  ki,  əlyazma  kitablarının  xarab  edilməsi  əsason  şəriət 
doğmatizmi  vo  onlarm  sahiblərinin m üxtəlif dini  məzhəbloro  monsub olmaları 
ilə  olaqədar  olurdu.  Biitün  hallarda  şiə  torəfındən  yazılmış  və  köçürülmüş 
əlyazmada  Əli  ünvanına xoş  məramlı  formulalar sünnü  sahib  tərofındon  xarab 
cdilmişdir.  Bir  halda  qaralamış,  digər  halda  həmin  yerlori  çıxarınış,  çox  halda 
mətno  öz  olavələrini  etmişdir.  Başqa bir  misal;  XVI  əsrin  tarixçısi  Mir  Yəhya 
b.  Abd  ol-Lotif  əl-Ilüseyn  os-Seyfı  əl-Qozvininin  “ I.übb  ol-tovarix”  osərinin 
niisxəsi  siinnünün  olinə  kcçir.  0 ,  kitabın  12  şiə  imamı  haqqmda  bölməsini 
doyişərok  pcyğəmborin  əsaboləri  haqqında bölmə  ilə  əvoz edir.  İlk dörd  xəlifə 
haqqında  fəsli  isə ənonəvi  sünnü halotində şorh  edir.
Olbotlə  qeyd  olunan  hadisəlor  Rus  şorqşünaslarınm  diqqotini  xiisusilo 
colb  ctmişdiso  də  bu  hallar  sistcmatik  baş  vermir,  oniarla  xüsusi  hallarda 
rastlaşırıq.  Əlbətto  İslam  maarifındəki  askctizm  bunu  törodon  osas səboblordon 
biri  olmuşdu.
122
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Orta  əsrlərin  böyük  bir  tarixi  mərhələsində  kitab  məhsuluna  oxucu 
münasibəti  təriqət  prizm asında  özünü  ifadə  etmişdi.  Bir  sıra  areallarda  bu 
ifadə  kifayət  qədər  aqresiv,  bir  sıra  hallarda  isə  düşündürüçü,  barışdırıcı  vo 
təkəmülə təmaülli  olmuşdur.
Müəllifı,  köçürəni,  yaxud  sahibi  sünnü  məzhəbinə  mənsub  olan 
olyazma  şiənin  əlinə  düşəndə  onu  da  eyni  aqibət  gözləyirdi.  İlk  üç  xəlifənin 
adındaıı  sonra  qələn  xoşməramlı  formulalarm  üstündən  xətt  çəkilir,  şio 
mövqeyindən  əsərin  ayrı-ayrı  yerlərinə  tənqidi  əlavələr edilirdi  və  s.  Fərid  əd- 
Din  Əttarın  “M əntiq  ət-təyr”  əsərinin  nüsxələrindən biri  1255/1839-40-ci  ildə 
Əskər  b.  Hüseyn  Ordubadi  adlı  şəxs  tərəfındən  köçürülmiişdür.  Xəttat 
tərəfindən  üç, xəlifə  haqqında  fəsillər  buraxılmış,  və  kitabın  motninə  oxucu 
münasibəti  əlavə olunmuşdu.
Dini  zəm ində  əlyazmaların  yuxarıda  təsvir  edilənlərə  bənzər  qaydada 
korlanması  halları  Orta  Asiyada  XV  əsrdən  sonra  xüsusilə  çoxalmışdır. 
Məlum  olduğu  kim i,  XVI  əsrin əvvəlində  Orta Asiya ilə Azərbaycan  arasında 
siyasi  əlaqələr qırılmışdı.  Azərbaycanda şiəliyin rəsmi  din kimi  qəbul  edilməsi 
ilə  əlaqədar  Şeybanilərlə  Səfəvilər  arasında mübarizə  kəskinləşmişdi.  Bu  vaxt 
Orta  Asiya  sünnü  ölkəsi  kimi  qalmaqdaydı.  B u  mübarizə  Orta  Asiya  ilə 
Azərbaycan  arasında  əsrlər  boyu  davam  edən  iqtisadi  və  mədəni  əlaqələrin 
faktiki  olaraq qırılmasm a gətirib çıxarmışdı.  Fikir aynlığı  qanunauyğun  olaraq 
ədəbiyyat  sahəsində  də  öz  ifadəsini  tapmaya  bilməzdi.  Bu  isə  öz  növbosində 
əlyazma  kitabının  mətninə  münasibətə  təsir  göstərirdi.  Əgər  əw əllər 
ərəbqrafıkalı  əlyazma  kitabı  bütün  məzhəblərə  mənsub  olan  müsəlmanların 
ümumi  sərvəti  sayılırdısa,  indi  əlyazma  müəllifınin,  köçürənin,  sahibinin  bir 
birinə  düşmən  olan  məzhəblərə  mənsubluğu  kitabm  taleyində  öz  əksini 
tapırdı.  Daha  fanatik  “din  qısqancları”  hətta  əlyazma  mətnlorini  korlaytr, 
onlara  aid  olan  xoşməramlı  cümlələri  pozur  və  qaralayır,  mətnə  öz 
mövqelərinə uyğun dəyişikliklər və əlavələr edirdilər.
Xoşbəxtlikdən,  mətni  buna  bənzər  şəkildə  korlanan  ərəbqrafıkalı 
əlyazmalann  sayı o  qədər də çox deyildir.  Bütünlükdə isə kitab  sahiblərinin  və 
oxucuların  əlyazma  kitabına  münasibəti  diqqətli  və  hörmotli  idi.  Bizə  gəlib 
çatan  ərəbqrafıkalı  əlyazmalarının  çoxu,  onların  arasında  qədim  nüsxələrin 
olması  bunu  əyani  şəkildə  sübut  edir.  Elə  nüsxələr  var  ki,  əsərlorin  yarandığı 
tarixdən  onları  bir  çox  yüzilliklər  ayırır.  Bunu  həm  do  belə  faktlarla  izah 
ctmok olar ki,  bir çox  əlyazmalar öz sahibləri  tərofmdən qayğıkeşliklə yenidən 
bərpa olunmuşdur.
Bütün  dövrlərdə  oxucu  qruplarının  öyronilməsi  oxucu  marağından,  bu 
isə  öz  növbəsində  uşaqların  və  yeniyetmələrin  mütaliəsinin  öyrəııilməsindən 
keçir.  İslam  təhsil  sistemi  asketik  bir  metodikaya  əsaslandığına  görə  təhsilin 
ilk  morholəsi  Quran  oxumaqla  ərəb  dilində  həm  yazmaq,  həm  də  oxumağı
123

TÜRK  XALQ LARININ  KİTAB  VƏ  KTTABXANA  M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
öyrənmək  məqsədi  daşıyırdı.  Paralel  olaraq  Quram  oxumaq  vo  yazmağı 
öyronmək  böyük  dünya elminə yiyələnmək üçün də bir başlanğıc  və  vasito idi. 
Xəqaııi  Şirvaııinin öz əsərində dayısmın onu böyük kitabxanaya aparmasmı və 
orada çoxlu  sayda kilabları göstərməsini yazması  saııki  ona  işarədir ki,  təhsilin 
ilk. anlaşılmayan  və aqır hissəsini  bıtirdikdən sonra sən  bu  kitabiarm  vasitəsib 
diinyanı  tanıyacaqsan.
İhn  Sinanın  da  ilk  təhsil  zamanı  geniş  mütaliəyə  m alik  olmasj  haqqında 
rəvayətlər mövcuddur.  Xətib Təbrizinin həyatından  bəhs  edən  tədqiqatçılar da 
qeyd  cdir  ki,  oııun  geniş  mütaliəsi  və  oxucu  sorğularına  ctivab  axtarışı 
Bağdadın  Nizamiyyə  mədrəsəsinə  gəlməsi  ilə  nəticəlondi.  Firdovsinin 
Şəhnamə  əsərinin  analizi  göstərir  ki,  Firdovsi  əsərim  yazmamışdan  qabaq 
dövrün  rəvayət  və  əsatirlərini  dostlarından xəbər almış,  geniş  məiumatlar əldə 
ctmişdir,  Nizaminin  yaradıcılığı  isə  göstərir  ki,  şair  böyük  bir  eimi  ini'orma- 
siya  bazasma  malik  olmuşdur.  Bu  məlumatı  yalmz  elmi  vo  tarixi  ədəbiyyatm 
mütaliəsi  nəticəsində əldə etmək oJardı.
Şərq  ölkələrinə  səfər  etmiş  Avropa  səyyahiarı  da  islam  mədəniyyəti 
ölkobrindo  təhsilin  səviyyəsinin  yüksək  və  savadlılığın  Avropa  ölkəiəri  iiə 
miıqayisədə  artıq  olmasma  qeyd  edirlər.  Bu  göstəricibr  Türkdiiii  xalqiann  da 
islam 
ınədəniyyəti 
dövrünü 
xarakterizə 
edirdi. 
Kitab 
məhsulunu 
məhdudiaşdııan  və  ya  qadağan  edən  qanunlar  mövcud  deyiidi.  Senzura 
xidməti  tətbiq  olunmuşdu.  Yalnız  islam  əxlaqi  norm alan  kitabm  mövzu 
çərçivəsini  koırektə cdirdi.
Göründüyü  kimi,  orta  əsr  oxucusu  heç  də  diııi  ədəbiyyatın  çərçivəsində 
olmamış,  geniş  mütaliə  imkanlanna  malik  olmuş  vo  müxtəiifliyi  i b   də 
fərqlənmişdir.  Düşünürük  ki,  problemin  sərhədbri  genişdir  və  daha  dərin 
araşdırmaiara ehtiyac vardır.
124
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İTAB  V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
TÜRKİYƏDƏ  ƏRƏBYAZILI  TÜRK ƏLYAZMA 
KİTABI  VƏ  KİTABXANALAR
Türkiyyədə  Türk  əiyazma  kitabı  kiçik  Asiyanm  ərazisini  və  Osmaniı 
dövbtinin  qüdrətli  vaxtında  bir  sıra  ətraf  rayonları  əhatə  edən  Kiçik  Asiya 
areaimm  ərəbyazıiı  türkdilli  kitabı  deməkdir.  Bu  arealın  yazılı  diii  tiirk  (köhnə 
türk)  dili  olmuşdur.  Türkiyə  tiirkcəsində  olan  əlyazmaiarmın  ümumi  sayı 
bütün  türkdiili nüsxəbrin  üçdə  birini təşkil edir.
L.V.Dmitriyeva  yazır:  “Türklər  tarixən  və  etnik  cəhətdən  XI-XU 
əsrbrdə  Orta  Asiyadan  qərbə  köç  etmiş  oğuz  tayfalarıdır.  Orta  Asiyadan  köç 
zamanı  artıq  onlar  İran  təsirinə  məruz  qalmış,  Kiçik  Asiyada  oniarın 
yaratdıqları  Səlcuq  dövlətinin  yazılı  ədəbiyyatı  farsdili  olmuşdur.  Bu  onunla 
izah  olunur  ki,  Kiçik  Asiyada  Səlcuq  dövlətinin  əsas  ərazisi  olan  Anadoiu 
Oıla  Asiya  türk  ədəbiyyatımn  yayıldığı  vilayətbrindən  uzaqda,  müsəlman 
mədəniyyotinin  mərkəzi  İrana  və  ərəb  ölkələrinə  yaxm  olduğuna  görə  türklər 
iran  ədəbiyyätı  nümunəsini  əsas  götürərək  öz  d ö v b tb rin d ə  yazılı  əsərlər 
yaratmaq  üçün  onun  diiindən  istifadə  etmişlər.  Anadoluya  gəlmiş  türk 
səlcuqların,  çox  güman  ki,  köhnətürk  (Şərqi  Türkistan  -  Orta  Asiya) 
modəniyyətinin  nüınayəndələri  olmağı  da  buna  şərait  yaratmışdır”.  Hərçənd 
bıı  '\Səlcııq  ədəbiyyatında” XIII-XIV əsrin əvvəlində  ayrı-ayrı  şciriər  və  bəzən 
bütöv osərlor formasında türkdilli toplular da olmuşdur.
Burada  tədqiqatçınm  deklarativ  irəli  sürdüyü  iik  məsəiəyə  aydınlıq 
gətirmək vacibdir.
1.  Səlcuqlar  şərqdən  gəlmiş  olsaiar  da  haqqmda  damşdığımız  areal  türk 
mənşəli  xalqlardan  tamam  boşaldılmamışdır.  Bu  ərazidə  türk 
xalqlarının  Səlçuqlara  qədər  də  məskunlaşmış  olması  haqqında  da 
kifayət  qədər  məlumat  movcuddur.  Səlçuqlann  hakimiyyətə  gəlməsi 
tiirk  mən'şəli  xalqlarm  qüdrət sahibi  oiması  ib  müşaiyət  oiundu  və türk 
folkloru,  tiirk  diii  və  türk  yazısı  təqib  aitından  cıxtı.  Tarixi  təcriibə 
göstərir  ki,  haqqmda  bəhs  etdiyimiz  arealda  T ürklərb  yanaşı  digər 
ycrii  xalqlar  yaşamış  olduqları  halda  hakimiyyot  vo  qüdrot  sahibi 
oimadıqları  üçün  dii,  ədəbiyyat,  kitabçılıq  va  yazı  mədəniyyotini 
inkişaf  etdiro  bilmomişdibr.  Belə  hallarda  din  və  kilsələr  milli 
mədəniyyətin 
qorunub 
saxlanılması 
üçiiıı 
yegano 
institutlar 
oimuşduiar.  Kiçik  xaiqiar  böyük  imperiyaiarın  təzyiqi  altında 
assimiliyasiyaya 
məruz 
qalmamaq 
üçün 
Bizansın 
provoslav 
m issionerbrini  qəbul  edərək  xristianhğa  keçirdiiər.  Vatikandan  fərqii 
oiaraq  Bizans  m issionerbri  latm  dili  məcburiyynti  iroli  sürmür,  kiçik 
xaiqlara  lokai  olifba  sistemləri  yaradır,  “İnciiin”  tərcuməlorini  təmin 
edir  və  bu  da  yerli  hakimlərin  mənafcyinə  üım  ııyğun  gəlirdi.  Belə
125