Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

Tİ'iRK  X A LQ LA R IM N   KİTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
hallarda  milli  əlifba  formalaşır,  milli  kitablar yazılır,  milli  kitabxanalar 
yaradılır  vo  biitün bunlar kilsə və monastırlarda mümkün  olurdu.  Bıjna 
yöro  də  miiasir  ermoni  tədqiqatçıları  etiraf  edirlər  ki,  “ermoni  xalqı 
kilsoyo  ibadət  etmoyə  deyil,  miili  özünəməxsusluğunıı  qorumaq  üçiin 
gedirdi”.
2. 
Türk  xalqlannın  fars  dilindo  odəbi-bodii  yaradıcılığı  Abbasilor 
sulalosinin  hakimivyəti  dövründo  tam  hiiquqi  status  alması  ilo  əgər 
bağlı  idisə  do  ikiııci  tərəfdən  dilin  fərdi  xüsusiyyotlori  onuıı 
poetikliyini  sociyyoləndirir.  Todricən  bu  dil  poeziya  dilinə  çevrilir.  Bu 
dildo  farslarla  yanaşı  türklər,  kürtlər,  ərəblər,  lorlar  vo  areahn  digər 
qeyrilärs  xalqları  da  sambalh  ədəbi  əsərlər  yaratmışlar.  Eləeə  də  fars 
dili  Türk  dilinin  intervensiyasına  məruz  qalmış,  ondan  xeyli  söz 
vahidləri  qobul  etmişdir ki, bu da geniş tədqiqata məruz qalmışdır.
Belolikb,  Kiçik  Asiya areahmn  qorunub  saxlanılmış  on  qədim  abidələri 
XIH-XIV  osrin  ovvəlinə  təsadüf  edir.  Bunlar:  Cəlaləddin  Ruminin  (1207- 
1273)  Mosnovisindo  35  türk  şeiri,  onun  oğlu  Sultan  V əbdin  (1226-1312)
İb!idanamosindo  76,  Rübabnamosində  162  şeri;  onun  müasiri  Əhməd  l əkihin 
(1252  vəfal  etmişdir)  Divanında  129  şer,  həmçinin  digər  m üasirbri  Səyyad 
Məm/onin,  Yunus  Əmrənin  (1240-1320)  türk  şeirbridir.  Əsasən  fars  dilində 
yazan  göstoriJon  müolliflar  onların tiirk  şeirbrini  “Səlcuq-türk”  yaxud  sadəcə 
'‘Solcuq’* adlandınrlar.
XIV 
əsrdo  Konyada  hakimiyyətə  Səlcuq  Sultanhğının  ovəzinə
Səlcuqlann  modəni  və  siyasi  ənonələrini  qəbul  etmiş  Osmanlı  dövləti  gəlir.
Bizans  ilə  daimi  sülh  vo  hərbi  münaqişobr  şəraitində  yaşayan  xalqm
mubanzosı,  nəhayot  1453-cii  ildə  onun  tam  işğalı  ilə  noticəbndi.  İran  və
Azərbaycanla  əlaqəbr  nətieəsində  Bizans  ənənələri  ilə  yanaşı  İran  və
zəı  ayean  ənənobri  ib   də daim tomasda olmuşdur.  Bu əlaqələr səlcuqlar və
bı/anslılar 
t övrtındo 
ds 
m ovm d 
olraoşdur. 
O sm anlı 
d övbtin in
mxlsıııyyrılnıds  şarc|dən  Anadolu  vo  Qaraqoyunlu  hekm darlanndaıı  galən
qodım  tıırk,  musohnanhğa  qədərki  onənobrin  təsiri  vo  ehtiqadlar  da  biruzo 
verırdı.
.  .  Y ^.Q oıdievski  XIV  osr sultan  saraymda “köhnə  m ədəniyyətbrin bu  cür 
tosınnı  qeyd  etmışdır.
,  ■
 
•  * 
f tima.n^ a  ^ rta  asr  rrıüso]nıaıı  Şorqinin  a n la m ın a   göro,  səlcu q lar 
°As7
n !:  Urk,nn ^  <*>rbla  ^ h ə d d ə   islam m   dayag.  k im i  ifkdə  o lun urd u.
C1457  " q|  T
m
T ?  1 u  ^
taxtl  ^ lırsada  (1368-ci  ibdək),  sonralar  Ədirnədə 
(  453- 
,bdok).  Istanbulda (1453-cü  ildon  1922-ci  ibdok)  Osmanh  sultanlan
» / 
. 
hakınnyyotım  mohkombndinnək  vo  sülablorinin  populyarhğmı
onıın  etmok  uçun  otrallarına oyanlan,  hüquqşünaslan,  ilahiyyatçdan,  şairbri, 
a  ıxçılotı.  alım brı,  k,tab  sonəH  ustalarını,  sonotkarlan  və  b.  toplayardılar.
126
Tİ’IRK  X A L Q L A R IN L N   K İTA B  V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
XIV-XVl  əsrbrdo  Osmanlı  imperiyası  todricon  müxtolif  etnik  tərkibli 
xalqların 
məskunlaşdığı 
Kiçik 
Asiyamn 
bütün 
vilayətlorini, 
Balkan 
yanmadasmın  geniş  orazisini,  bir  sıra  ərəb  ölkəbrini,  Zaqafqaziyanm  bir 
lıissəsini,  Krımı,  Azovətrafi,  orazini,  Dnestrin  və  Buqun  aşağı  sahılbrini
özünün tərkibinə qatdı.
T ürkbrin  işğalları  vo  ticarət  əlaqələri  Azərbaycandan,  İrandan,  Ərob 
ölkəbrindon  və  başqa  m om bkotbrdən  imperiyaya əlyazma  kitabmm  fasibsiz 
axınına, 
yadelli 
ustaların 
əmoyindən 
onların 
böyük 
tocrübosindon, 
vordişbrindon  ıstifadə  edihnəsinə şərait yaratdı.
Varlı  ə.yanlarm  artımı,  bununla  əlaqədar  xeyriyyəçiliyin  inkişafı, 
dobdəbəli 
saray 
məclislərinin 
təşkili, 
saray 
kitabxanalarınm-əlyazma 
fondlannm  yaradılması  da  inkişaf edirdi.  Nəhəng  Osmanh  imperiyasmda türk 
mədəniyyotinin  və  incəsonotinin  yaradılmasında  təkcə  tiirklərin  özlori  deyil, 
onlann  ərazisi  altmda  yaşayan  xalqlar-yunanlar,  farslar,  ərəblər,  erm ənibr, 
slavyanlar və b.  iştirak  etmişlor.
“Səlcuq-türk”  yazılı  dilinin  inkişafımn  nəticəsi  XIV  və  sonrakı  osrbrdə 
Kiçik  Asiyada  türk  dilli  əsərbrinin  dilinin  formalaşmasma  sobob  oldu  ki,  bu 
da  qodim  türk,  sonrakı  dövrbrdə  isə  türk  dili  kimi  adlamr.  XIV  əsrdə 
“Qabusnamo”,  “M ərzbannamə”  “Bəznamə”  (“Şahın  haqqında  kitab”),  “ Kəlilə 
və  Dimnə”,  “Təzkirət  əl  evliya”  (“Müqəddəslərin  tərcümeyi-hah),  "Qisas  əl- 
onbiyə”  (“Peyğombərlər  haqqında  hekayətlər”)  və  bu  kimi  osorsbr,  fars 
dilindən  tərcümə  edilir.  Onların  tərcüm əçibrinin  adlan  məlum  deyil.  1318- 
1358-ci  illərdo Əhməd Eflaki  Konyada mövla iqamotgahmın baş  axundu  Şeyx 
Ulu  A rif  Ç əbbinin  göstərişi  ilə  “Ariflərin  m enakibbri”  (“A rif  üçün 
tərcümeyi-  hal”)  əsərini  yazdt.  Aşiq  Paşanm  780/1330-cü  ildə  Qəribnamo 
“Cəlayi-vətənin  kitabı”  dini-misti  poemasını  yazmışdır,  Əhmodinin  792/139- 
cu  ildo  “İskəndərnamo”  poemasım  yazmışdır,  əsərbri  Bürhanoddin  Sivasinin 
(
1 3 4 4
.1
3 9 8
) “Di'vani” da XIV əsrə aiddir.
XIV-XV  osrlərin  əvvolbrində  Məsud  b.  Əhməd  fars  dilindən  üç  osəri 
tərcümə 
ctmişdir. 
“Süheyli 
Növbahar 
(  Süheyl 
və 
Növbahar  ), 
‘T'ərhəngnamcyi  Səədi” (“Səədinin  lüğəti”),  Kəlilə və  Dimnə  .  M ustala Zorir 
796/1393-94-cü  ildə  Vakidinin  (IX  ə.)  “Fütuhat  əş-Şam”  (“ Suriyantn  işğalt”) 
osərini  ərəb  dilindən  tərcüıno  etmişdir.  792/1389-90-ct  ildə  İshak  b.  Muıad 
xostolikbrin  əlamətləri,  onlartn  müalicəsi üsulları  və  sadə dərmanlaı  haqqında 
“Risalə”  adh  nadir  əsər  tərtib  etmişdir.  820/1417-ci  ildə  tərtib  olunmuş 
“Miixtəxab oş-şifa” tibbi  məlumat əsəri  Hacı  Paşanın  qələminin  məhsuludur.
Deyibnlərdon  aydın  görünür  ki,  ən  ilkin  əsər  tərtibinin  xronologiyastnı 
poctik  osorbr  müoyyənləşdirir  (XIII-XIV),  XIV  əsrdə  təıcümo  vo  oıijinal 
(tibbi)  ədobiyyat  onu  tamamlayır.  Tarixi  məzmımlıı  ilkin  osərlər  XV  osr, 
bioqrafık  (şairbrin  tərcümeyihalı)  XVI  əsrə  aiddir.  XVI-XIX  ə s tb r  üçün
127

mövzutarın  daha  geniş  repertuarı  xarakterikdir.  Bununla  belo  digər  mövzular 
vo  qruplarla,  bü'üniükda  isə  nəsr  əsərləri  i b   müqayisodə  har  asrda  ciaha  Çox 
poctik əsərlər vazılmışdır.  Ən son türk alyazma əsərləri,  həm çinin  odəbiyyatda 
son 
türk 
əlyazmaları 
haqqında 
məlumat 
miioyyənlaşdirilmənıişdir 
Olya/nıala’in,  üziinün  köçurülməsi  XIV  əsrdən  XX  əsrin  avvalorinə  qədsr 
olan döv>ü əhatə edir.
V.D.Smimov  tərəfmdən  edilən  iddiaya  görə  1914-cii 
i l d a   Britaniva 
mu^yində  aşkar  edilmiş  “Ən  qədim  türk  olyazması”  731 /1331 -ci  ib   aiddir 
(rıəzmunu Nəsəfinin  XII  əsrdə yazılmış  dini  poemasına  ərəb 
ş a r h i n i n   İbrahim
o.  Mustafa 
b. 
Əlişir  tərəfindən  edilmiş  tərciiməsino  avtoqrafdan  ibarətdir) 
780/1378-ci ildo Məsud b.  Əhmədin yuxarıda adı  çokilən 
“ S i i h c y l i   N ö v b a h a r ” 
pöeması,  798/1393-cü  ildə  Bürhanəddin  Sivaslinin  “D ivani”,  (müallifin 
öz 
sağlıgmda 
tərcümə 
edilmişdir). 
Birinci 
əlyazm a 
Prussiya 
Dövlət 
kitabxanasında,  ikinci isə Türkiyədə (İstanbul) saxlam lm aqdadır
Türk  əlyazmalarmın  çox  hissəsi  XVIII  asrdə  köçürülm üsdür  Məsəbn 
lubıngen vəMarburq kitabxanalannda saxlamlan  olyazm alann  3-ü  XV  əsrda’ 
18-ı  XVI  əsrdə,  36-ı  XVII  əsrdə,  49-u  XVIII  əsrdə,  33-ü  XIX  əsrdə  15-i  XX 
osnn  əvvəlmdo;  dıgər kitabxanada:  4-ü  XV  əsrdə,  14-ü  XVI  osrdə,  13-ü  XVII 
əsrdə, 39-u XVIII əsrdə, 26-ı  XIX əsrdə köçürüimüşdür.
rnv  r.fnaaİ0q!T   1Stİnadən  Kiçik  Asiya  arcal'  əlya/.nıaları  mövzu  cəhotdən 
n g  )
 
aya  Ümumi  tarix  və  ayn ' ayn   müsolman  dövlətlərinin, 
('Damsmon tlSman  c  ımflerı-vasının  və  ondan  əvvəlki  dövlət  qurumları, 
L k n  d X n r n’ 
CUqibrm)’  xronologiya,  bioqrafıya  (Şeyxiərin,  şairlərin,
ŞƏCƏrƏ’  COgraf'ya  ™   ^ ü m ,   aktlar  vo 
məktub 
nümı 
*
 
bıbhoqrafiya, 
d ilçilik,  lek sik oq rafioya,  qramatika,
bbabƏt  VƏ  baytarh^   riyaziyyaJ;  asLnom iya 
folklor  noetika  H'  ' 
^ °  
etlka və  siyasət,  poeziya,  bədii  nəsr,
bütün  əlva/tn  i’  1111 
j lyyat?  mistik elmlər  və  s.  daxildir.  Türk  diiində olan
dini  ədabivvaUHiT 
a” ı?° XU  poeziyanm  Paym a  düşür.  M iqdarma  görə
lakin  poetik  əsəriərin  ^
Bu  valnı/ 
Sayma görə  üÇüncü yeri  tutur.
sosial  yönümündən 
,°Z, 
,lanxlərınə  maraqdan  deyil,  eləcə  də  marağın
populyarh&nı  vo  m nht 
yuxan 
PİWəsinin  öz  sülaləsinin
göro  də  bizanshlar  vo  f e l a S T  
m3Clsodincbn  də  iro]i  Bəlir’  ona
osrin  əvvəlində  sultan  ^  
°   ^ t a r i x ş ü n a s l ı q l a   üst-üstə  diişür.  XVIII
Osmanlı  siilaləsi  h a k im iv w '  ^amnda  ,Saray  larixcısi  v o z ifə si  təsis  edilm iş  vo 
“səlnam əçi”  Əbdürrəhman 
S° -   8Ünlənnə 
davam   etm işdir  (axınncı
ci 
ildə vəfat etmişdir) 
nıüvafiq  əsərini  b izə  m iras  qoym adan 
1925-
TÜRK  XALQLARINIIV  KİTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İ Y V a r ı
128
TÜ R K   X A L Q L A R IN IN   K İTA B  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Rosıni  tarixci  öz  dövrüniin  ən  vacib  hadisolorini  qcydiyyata  almağa.  çox 
vaxt  hadisələri  təhrif ctmoklə,  lakin  sultana  vo  əyanlara  xoş  gələn  mozmunda 
va  formada  təsvir  etməyə  borclu  idi.  XVI  əsrin  sonunadək  larixi  əsərlor 
hovəskarlar  tərəfindən  yazıhrdı.  Onlar  ənənəyo  görə  Osmanlı  dövlətinin  ilk 
günlorindən  başlayaraq  lıekayəti  öz  dövrlərinə  qədər  çatdırırdılar.  Yazılımş 
tarixi  əsar  müəllifmə  sərfəli  vəzifə,  mükafat,  sultanm  və  oııun  yaxınlarının 
təriiini  və  iltifatım  qazanmaq  imkam  verirdi.  Ona  görə  də  hadisolorin  şərti  vo 
doğruluq  dərəcəsi  m üxtəlif  müəlliflərdə  m üxtəlif  olur  və  heç  də  elmi  cəhət 
nəzərə  ahnmırdı.  Mütəxəssislər  hesab  edirlər  ki,  bütünlükdə  bu  səlnamələr 
XIV-XVII  əsrlordə  Osmanlı  dövlətinin  ümumi  siyasi  inkişafı  barədə  həqiqətə 
yaxın  mənzərə  yaratmağa  imkan  verir.  Əli,  Səlaniki,  Katib  Cələbi  kimi 
müəlliflər  dövlətin  sosial-iqtisadi  tarixini  öyrənmək  üçün  maraqlı  material 
verirlər.
Xronoloji  baxımdan  türk  əlyazması  repertuanm n  qisa  icmalına  keçək. 
Tarix:  Aşıq  Paşazadənin  xronikası  “Tarixi  Əl-i  Səlcuq”  (“Səcluq  evinin 
tarixi”)  - ər-Rəvəndi  və  İbn  Bibinin fars dilində əsərlərinin  başqa mənbəlordon 
olavələrlə  yenidən  işlənməsi  II  Muradm  (824-655/1421-1451)  hakimiyyəti 
dövründə  Yazici  oğlu  Əli tərəfindən həyata keçirilmişdir.
Riyazıyyat:  Atmacinin  hesablama  və  faiz  haqqında  hesab  qaydaları 
məcmüosi  “Mocmə  Əl-Kəvaid”  (“Qaydalar  toplusu”),  onun  tərəfindən 
889/1484-cü  ilədək  tərtib  edilmiş  və  Sultan  II  Bayazidə  (886/918/1481-1512) 
həsr olunmuşdur.
Poeziya:  İbn  Xətibih  “Fərəhnamə”  poeması  1425;  Eyyubilərdən  olmuş 
Scyfəddin  Əl-M alik  Əl-Kamilin Divanından tiirk  şerləri  (1432-1442-ci  ilbrdə 
yaradılmışdır);  Süleyman Çələbinin (813/1410-cu ildə  vəfat etmiıdir)  “Mövlid 
Ən-Nəbi”  (“Peyğəm bərin  doğumu”)  əsəri;  Şeyxinin  (826/1422  vəfat  etmiıdir) 
“Xosrov  və  Şirin”  poeması;  Dəsitazinin  “Gülşəni  raz”  -   şair  Şobustarinin 
(720/1320  v ə fa t' etmişdir)  eyni  adlı  poemasımn  829/1320-cü  ildə  yenidon 
işlənmasi;  Yazıçıoğlunun  (855/1451 
vəfat  etmişdir)  “Mohəmmədiyyə 
pocması,  (əsər  853/1449-50-ci  ildo  yazılmış,  1845-ci  ildə  A.  Kazımboy 
torəfindən  qısadılmış  variantda  nəşr  cdilmişdi,  Quvahinin  “Pondnamo” 
(“Nəsihot  kitabı”)  poeması  (əsor 903/1497-ci  ildo  yazılnuşdır),  Əhmad  Dainin 
“Miftəh  Əl-Cənnət”  (“Cənnətin  açarı”)  əsəri;  Həliminin  (1918/1512-13  vəfat 
ctmişdir).  “Fürkətnam ə”  (“Ayrılıq  kitabı”)  poeması  876/1471-ci  ildə 
yazdmışdır,  1405-ci  ildə  Şimali  Anadoluda  naməlum  tərcüməçi  torəfindən 
“Cavahir  Ə l-Ə sd af’  (“Balıqqulağınm  daş-qaşı”)  adh  əsərdo  Quranı  torcümo 
vo  şəhr  ctmişdir.  Ərəb  orjinahndan  II  Murad  üçün  Əhmod  Misri  tərəfindon 
ycrinə  yetirilmiş,  Şeyxzadənin  redaksiyasında  “Qırx  vəzir  hekayati”  asarinin 
Anadolu  variantınm  yaranması da XV  əsrin  ortalarına aiddir.
129

rilR K   XALOLARININ  K İTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
XVI 
osrdə  aid  olaıı  tarixi  əsərlərə  Balaminin  redaktəsi  ilə  T’əbəri 
tarixinin  Nasüh  b.  Abdallah  Matrokçi  tərəfındən  tərcüməsi;  Sadodditı  (943- 
1008/1536-1599)  “Tac  əl-təvarix”;  Məhəmməd  Ramazanzadənin  (979/1571- 
72  vəfat  etmişdir)  “Nişancı  tarixi”;  Məhəmməd  əl-Katibin  (XVI  əsrin  ikinci 
varısı)  "Canıi  ot-təvarih”;  Əlinin  (948-1008/1541-1599)  “M irat  ol-ovalim” 
("Dünyaların  giizgüsü”);  Rüstəm  Paşarnn  (968/1560-61)  “Tarixi  ö l-i  Osman” 
(Osman  evinin tarixi);  Mustafa Selanikinin  (1008/1599-1600-ci  ilo  yaxın  vəfat 
ctmışdir) “Tarixi  Sclaniki” əsərləri aiddir.
Rosmi  aktlar:  “Qanunnamayi  Sultan  Selim”  (“Sultan  Səlimin  qanunları 
kitabı”);  Əbu  Səudun  (982/1574-75  vəfat  etmişdir)  “ Məruzəti  Əbus  Səid” 
(“Əbus  Səudun  nümunələri”)  -  dini əmrlər;  İbadullah  Liitfı  Paşanın  (950/1543 
vofat etmişdir”) “Asəfnamə”-böyük vəzir üçün təlimat və  s.
Bioqrafik  əsərlər:  Şahzadə  Cemin  (864-960/1459-1464)  torcümeyi-halı 
920/1514-15-ci  ildə  naməlum  müəllif  tərəfindən  tərtib  edilmişdir;  Səhi 
Cəlobinin  (955/1548  vəfat  etmişdir)  950/1543-44-cü  ildə  yazılmış  “Təzkireyi 
Şiiəra”  əsərin  ən  qədim  nüsxələrindən  950/1543-44-cü  ilə  aid  olan,  Lətifı 
Kostamuninin  (990/1582  vəfat  etmişdir).  953/1546-47  və  Həsən  Çələbunin 
(yaxud  Hinaizadonin,  953-1012/1567-1604) 994/1585-86-ci  illərə  aid  əsərləri.
995/1587-ci  ildə  Mustafa  Əli  III  Murad  (982-1003/1574-1595)  üçün
XVI  osr tiirk  əlyazmalarımn xəttatları və digər tərtibatçıları  haqqm da məlumat 
ınəzmunlu  “Mənakibi  hünərvəran”  əsərini  yazmışdır  və  buraya  cəmi  290 
bioqrafiya daxil edilmişdi.
Poeziya:  Mehri  Xatunun  912/1506  vəfat  etmişdir.  Divam  (uzun  müddət 
tıadir  hesab  olunan  nüsxəsi  RF  EA  Şİ-da  saxlamlır.  Laminin  (867-938/1472- 
1532)  Şam  va  Pərvanə”  və  “Məktəli  Həzrəti  Hüseyn”  (“Həzrət  Hüseynin 
öldürülməsi”)  əsəri;  İbrahim  Gülşəninin  (830-940/1426-1533)  “Çobannamə” 
pocması və  Divani,  Zərifınin (964/1557 vəfat etmişdir)  “Nigaristani  Şəhristani 
dralıtistani^  səbzistani”  (“Vilayətlərin,  meşələrin  vo  çəmənlorin  şəkil 
qalcrcyasi  )  adı  altmda  tərbiyəvi  xarakterli  tarixi  hekayələr  və  maraqlı 
hadisələrin  şcirlə  kiilliyyatı,  Sədinin  “Gülüstan”  poemasma  nəzirələr: 
Doruninin  (950/1543-44  yaxud  966/1558-59  vəfat  etmişdir)  “Şah  və  Gəda” 
poeması,  Cinaninin  986/1560-61 -ci  ildə  sağ  olmuş)  Riyaz  Əl-  Cinani” 
(“Connət  bağı”)  əsəri,  Yohya  bəy  Dükağinin  (983/1575  yaxud  986/1578-79 
yaxud  990/1582  vəfat etınişdir)  Divani  Əl-Ürfın”  (“Qiymətin  dərəcəsi”)  əsəri; 
Mustafa  b.  Əhmod  Əlinin  (948-1008/1541-1599)  982/1574-75-ci  ildə  yazdığı 
Dıvanı;  Mahmud  Abd  əl-Bakinin  (933-1008/1526-1600)  Divani;  Rəcəb  b. 
Mohommədin  958/1551-ci  ildə  6459  beytdən  ibarət  tərtib  etdiyi  şeirbr 
t°p  usu;  “Mohommod Nozminin (955/1548  vəfat etmişdir)  “Məsmə əl-Nəzair” 
(“Niimunolor topiusu”) osəri  və s.  aiddir.
130
TÜ R K   X A L Q L A R IN IN   K İTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Poctik  osərlərə  şorhlər.  Hafizin  (XIVo.)  “Divan”ına  Miislihoddin 
Siirurinin  (969/1561  vəfat  etmişdir)  966/1558-ci  il  şorhi;  Sodinin  "Buslan" 
pocmasma və  Divanına,  Ottarın  “Pondnamə” poemasına şərhləri  aiddir.
Poetika:  Siirurinin  956/1549-cu  ildo  yazdığı  “Bəhr  ə l-m a a rif  (“ Biliklər 
donizi”) əsorini  aid etmək  olar.
Yazı  nümunoləri  məcmuəsi:  gələcək  Sultan  I  Süleyman  üçiin  925/1519- 
cu  ildo  naməluın  miiəllifin  tortib  ctdiyi  “ Lətaif ol-inşa”  (“Zərif yazılar” )  əsəri; 
Əli  Çəlobinin  (916-979/1510-1572)  “Münşoat”  (“Moktublar”)  osərini  aid 
etmək  olar.
Lüğətlər:  Kamal  Paşazadənin  böyük  vəzir  İbrahim  paşaya  (XVI  ə.)  həsr 
ctdiyi  “Dəkaik  əl-Xokaik”  (“Həqiqətin  hissəcikləri)  nadir  Fars-Türk  lüğəti; 
Əhtərinin  952/1545-ci  il  tarixli  “Lüğət  ol-Əhtəri”  (“Əhtərinin  lüğəti”)  Orəb- 
Tiirk  lüğəti;  Quranın  və  hodislərin  leksikası  üzrə  namolum  müolljfın 
975/1567-68-ci  il  tarixli  “Tərcüman  əs-sihəh”  (Düzgün  tərciimosi”)  Ərəb-  - 
Türk  liiğəti.
Tobabot:  İbıı  Sinamn  “Qanon”  əsərinin  İbn  Ən-Nofis  (687/1288  yaxud 
696/1296  vofat  etmişdir)  torofındən  qısadılmış  motnino  Siirurinin  şərhi; 
Nidainin  diaqnostika  və xəstəliklərin  müalicəsinə həsr etdiyi  974/1566-67-ci  il 
tarixli  “Mənafi  on-nəs”  (“ İnsanların  xeyrinə”)  osori.  Poetik  ön  söz  olavo 
edilmiş  bu  əsər  II  Səlimə  (974/982/1566-1574)  hədiyyə  cdilmiş,  sonra  ixtisar 
cdilmiş  variantda miiəllif tərəfmdən pocmaya çevrilmişdir.
XVII 
əsr aid  tarixi  əsərlərə  aşağıdakıları  aid  etmək olar:  Tarix:  Vcysinin 
(969-1037/1561-1628)  1017/1608-ci  il  tarixi  “Vəriənamə”  (“Hadisalər 
kitabı”)  müsolman  sülalolərindən  icmalı;  Məhəmməd  Ədirnovinin  (1052/1640 
vəfat  etmişdir)  “Nühbot  ət-təvərix  vəl-əxbar”  (“Tarixlərin  vo  hekayətloriıı 
yaxşıları”)  -   müsəlman 
sülalələrinin 
1028/1618-19-cu 
ilədək  tarixi; 
Xozorfənnin  (108,9/1678  vəfat  etmışdir)  “Tonkihi  təvarixi  mülk”  (“Şahlarm 
larixi”)  və “Təlhis  ol  bəyan  fı  kovanin  Əl-i  Osman”  (“Osmaıı  eviııin  qaınınları 
haqqmda  qısa  məlumat”)  əsərlori,  ilk  rəsmi  tarixçı  (1709-cu  ildən)  1591-ci 
ildən  1659-cu  ilə  qodor  tarixi  hadisolori  təsvir  ctmiş  Mustafa  Noimin  (1100- 
1128/1688-1716)  “Taı ixi  Noim” əsəri;  Qoca Hüseynin  (1059/1649-50-ci  ildon 
tez  olmayaraq  vəfat  ctmiş)  “Bədai  əl-vəkai”  (“Qəribə  hadisolor”  osəri).  Hacı 
Xəlifin  (1017-1067/1609-1658)  iki  müəllif  redaksiyasmda  -1063/1653  və 
1066/1056  -  “Dəstur  əl-amal”  (“Günahlarm  islahı  üçün  təlimat")  vo  “ I'ozlokət 
ət-tovarix”  (“Tarixlərin  qısa  şərhi”)  osərləri;  Öz  əsərini  I  Əhmodo  (1013- 
1026/1603-1617)  həsr  etnıiş  naməlum  müəllif  tərəfındən  qələmo  alıtımış  “ 
Məbdəyi  qanuni  yoniçori  ocağı  tarixi”  (“Yanıçar  korpusunda  yaranan 
qanunlarm  tarixi”)  əsəri;  Yusif  Katibin  1079/1668/69-cu  ilədok  olaıı 
hadisələrdən  bəhs  cdən  “Səlimnamə”  (“Səlim  haqqında  kitab”)  əsəri;
131

TÜ R K   XALO LARININ  K İTAB  VƏ  K /T A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Qoçubəy  Gcmyurcinin  “Risaləsi”-   burada  imperiyanın  zəifləm əyə  başlaması 
səbəblərini  göstərməyə çalışmışdir.
Coğrafıya:  Evlia  Çələb*ün  (1020-1093/1611-1682)  “Səyahətnamə”  -  
məşhur  oncildlik  coğrafıya  və  Osmanlı  imperiyasmm  ümumi  təsviri;  Sidi 
Olinin  Cənub  dənizləri,  Mndistan,  İran,  Orta  Asiya  haqqm da  əsərləri;  Əli 
Əkbərin  Cin  haqqm *;  Piri  Rəisin  Ərob,  Portuqaliya  vo  Kolumbun 
xəritəsindən 
istifa d r 
etməklə  qonşu  və  uzaq  ölkələr,  donizlər  haqqında 
əsərləri.
Rəsmi  ak-»ar:  “Qanuni  Əl-i  Osman”  (“Osman  Evinin  qanunları”)  -   I 
Əhmədin  ( i n  2-1026/1603-1617)  hakimiyyəti  zanıam  Türkiyənin  inzibati 
bölgüsü  lr-qq'nda  tərtib  edilmiş  qanunlar  külliyyatı;  “Sülhnam ə”  (“Sülh 
sazişi”)  -   1100/1699-cu  ildə  Karovitsdə  Türkiyə  ilo  Avstriya  arasında 
b a ğ la p u ış 
sülh  sazişi;  dövlətin  xarici  və  daxili  siyasoti  barədə  sultan  IV 
Mwdda.
  (1032-1049/1623-1640)  məsləhət  -   “N əsihət  əl-m ülük”  (“Hökm- 
cforlara  nəsihət”);  XVII  əsrdə  Türkiyədə  yüksək  vəzifəli  şəxslərin  xidməti 
haqqtnda  böyük  vəzir  Məhəmməd  Paşanın  əmri  ilə  1087/1676-cı  ildə 
Obdiirrəhman ət-Tövfu tərəfındən tərtib olunmuş nadir qanunlar toplusu və b.
Təbabət: 
Zeyn  Əl-  Abidin  b.  Xəlilin  1037/1628-ci  iidə  tərtib  etdiyi 
“Şiia  əl-Fuad  li-Həzrət  Sultan  Murad” (“Sultan  Muradın  ürəyinin  ınüalicəsi”) 
kitabı;  İbn  Səllumun  (1080/1669  vəfat  etmişdir”)  “Q ayət  əl-bəyan  fi  tədbiri 
bədai  əl-nisan”  (“İnsan bədəninin  izahının  təsvirdə  hüdudu”)  əsərinin  XVII  ə. 
Naməlum tərcüməçinin əlyazması.
Ovçuluq:  naməlum fars müəllifinin “Bəznameyi  mülüki pişin”  (“Qədim 
hökmdarların'  alıcı  quşlar  haqqında  kitabı”)  əsərinin  1082/1672-ci  ildə 
Mustafa B.Rəvzan əl-Bağdadi tərəfmdən tərcüməsi.
Poeziya: 
Nəfınin  (1045/1635  vəfat  etmişdir),  Veysinin  (1628  vəfat 
etmişdir)  divan  və  satirik  əsərləri;  İbrahim  Cövrünün  (1065/1654  vəfat 
etmişdir) “Məlhimat”  (“Qəhramanlıq poeması);  Əli  Şəlırinin (1071/1660  vəfat 
etmişdir)  1070/1659-60-ci  ildə  tərtib  edilmiş  divanı:  Iiəsən  əfəndi  Kaimin 
(1091/1680  vəfat ctmişdir) şeirlər toplusu; Lütfınin (1113/1701  vəfat etmişdir) 
Divam  və b.
Lfiğətlər:  Oli  Məcdinin Türk-Fars lüğəti;  “Zürub  əl-əmsal”  (“M isallann 
müxtəlifliyi  )  -  1 ürk  dilində  müqayisəsi  ilə  iran  zərb-məsəlləri,  atalar  sözləri 
və  idiomlatın  külliyyatı  və  b.  Osmanlt  imperiyası  qüdrətinin  zirvəsi  XVI-
XVII  əsrlərə  təsadüf edir.  Bu  dövrdə  yazılı  türk  dilinin  xalq  danxşıq  dilindən 
uzaqlaşması  baş  verir  və  türk  dilinin  üç  səviyyəsi  yaranır:  Fəsih türkcə  “incə 
türk  dili  ,  yüksək  aristokrat  və  ruhani 
əyanlarmm 
dar  əhatəsində  işlənirdi. 
Orta  türkcə  -  tohsilli  şəhərlilərə və qulluqda olan  ziyalılara xidmət edirdi,  qaba 
türkcə  -  kobud  türk  dili  -  xalqın  aşağı  kütləsində  işlənirdi.  Birinci  ərəb-fars 
dıllərmdən  aimm.ş,  türk  köməkçi  felləri  ilə  möhkəmləndirilmiş  səviyyə  idi.
132
T flR K   X A L Q L A R IN IN   K İTA B  V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Bıı  əsas  üzorində  siini  orob-fars-tiirk  yazılı-ədəbi' dili  yaranmışdı.  (142,  s.  263- 
266)
XVIII 
əsrə  aid  T arix  kitab lan   sırasm a: 
1115/1703-cü  ildo  yantçar 
iisyanının  Məhomməd  Şəfıq  (1 127/1715  vəfat  etmişdir)  torəfindon  təsviri  olan 
“Şofiqnamə”  (“Şəfiqin  kitabı”);  Məhəmməd  Sübhinin  “Tarixi  Sübhi” 
(“Siibhinin 
tarixi”) - 1143/1730-cu 
ildən 
1157/1744-cü 
ilədək 
Osmanlı 
imperiyasının  tai’ixi;  Raqib  Paşanın  (1110-1176/1698-1762)  ‘Tohqiq  vo 
təsfiq”  (“Tohqiqat”  və  müqavilə”)-l  149/1736-ci  ildə  Tiirkiyə  və  İran  arasında 
sülh  nıüqaviləsi  bağlanmasının  təsviri;  öhm əd  Rəsəni  ofədinin  (1197/1783 
vofat  etmişdir)  “Xiilasət  ol-itibar”  -   1182-1188/1768-1774-cü  illor  rus-tiirk 
müharibosinin  tarixi;  Əhməd  Vasifin  (1222/1807-08  vəfat  etmişdir)  “Vasif 
tarixi”  -   Osmanlı  imperiyasmm  1166/1752-53-cü  ildən  1219/1804-05-ci  ilə 
qədər  tarixi  və s.  əsərlər daxildir.
Rəsmi  aktlara:  1133/1720  və  1136/1724-cü  il  tarixli  Rusiya  və  Türkiyə 
arasmda münasibətlər haqqında sultanm  iki  fərmanmın nadir  nüsxələri;  Raqib 
Məhəmməd  paşanın  “Təlkisati  Raqib  paşa”  (“Raqib  paşanın  məruzələri” )  -  
1152-1172/1739-1759-cıı  illər  Türkiyənin  xarici  siyasəti  ü/.ro  müxtəlif 
məsələlərlə  əlaqədar  böytik  vəzirin  məruzə  və  moktublarınm  külliyatı; 
Tiirkiyə  vo  Rusiya  arasmda  10  sentyabr  1783-cii  il  tarixdə  İstanbulda 
bağlanmış ticarət  mıiqaviləsitıin nadir nüsxəsi  daxildir.