Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

qiym olina, 
vT  yä  23 6
5
™   * * * *   *  
<** * *  
nishiüyini 
^
  ä e m ’k 
g
f J
Z
S
S
l
112
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Deməli,  Nizatninin  tam  “Xomsə”si  18  tümənə  qiymətləndirilərdi.  Mir 
Seyid  Ohmədin  qita  işini  beş  şahıya  ahrlar,  bu  müəyvon  olunmuş  qaydadır. 
Bir tiimon  200  şahıdır.  V.  Xinso  görə  1576  -  cı  ildə  tümon  133  qr/ıl  markaya 
bərabor  idi.  Bclo  çıxır ki,  Mir  Seyid  Əhmədin  hor  qitası  3.32  marka  dəyəı ində 
idi.
Sultan  Mohəmmədin  yazılarım  lovqaladə  sayırdılar.  Onların  hər 
birinin  1000  beyti  satışa  qoyulan  zaman  dorhal  üç  tiimono  alınır,  dernəli,  hər 
beyt-30  dinaradır.  Əgor  bu  kitabdırsa hor birinə  1000  dinar  verilir.  Sultan  Əli 
Məşhədi  və  Mirəli  Xaravi  bodii  yazıda  niifuza  malikdir  və  onların  qitəsı  varlı, 
yaxud  kasıblığmdan  asılı  olmayaraq  iki-tiç  min  dinara  ahnırdı.  Onların 
sağhğmda hər  qitoyə  ancaq  bir-iki  şahı  verirdilər.  Buxarada  molla  Mir  Olinin 
qitəsi  bir xaniyə  ahnırdı,  indi  iso  iki  şahıyadır”  müəlifm  fıkri  maraqlıdır.  Usta 
Buxarada  1529-cu  ildon  1544-cii  ilə  qədər  yaşamışdır.  Deməli,  Buxara  Xanisi 
1576-cı  ildə  Azərbaycanda  iki  şahıya,  yəni  100  dinara  bərabər  olmuşdur. 
Budaq  Qəzvininin  axırıncı  sözləri  995/1586-87-ci  ildə  B ağdaddatürk  müəllifi 
Əli  Çoləbinin  yazdığı  başqa bir monbədə təsdiq olunur.  O,  belə  molumat verir: 
«Bi/.im  zamənədə  qita albomlarının  və  yazı  nümunolorinin  tərtibatçıları  Mirin 
bir  qitasını  5000-6000,  dübeyti  (rübai)  isə  cəmi  400-500  osmanlı  axçasına 
ahrlar...  Bilmirəm,  belə  vəziyyət  sorrailarm  Mirin  osərini  üstiin  tutduqlarmdan 
və  ya tələbatdan,  yoxsa  onun  xəttinın  nadir  olmasından  yaranmışdır».  Məsələ 
burasındadır ki,  Sultan  ƏIi  ö/.ünün uzun həyatı  boyu  (soksən  ildən  artıq)  çoxlu 
miqdarda bədii  kitabların üziinü köçürmüş,  lakin  onların heç  də  haımsı  yiıksək 
kefiyyətli  olmamışdır.  Teymuri  Hüseyn  Bayqarın  (1506-da  vofat  etmişdir) 
onun  adına  verilmiş  sərancamı  məlumdur.  Burada  xəttatın  diqqəti  onuıı 
təlosərək  buraxdığı  nöqsanlara  vo  səhvlərə  yönəldilir.  Hesab  edilir  ki,  onun 
yaratdığı  on  yaxşı  ııümunələr  otuz-altmış  yaş  dövrünə  aiddir.  Mir  Əli  əl- 
Hi'ıscyni  əl-Haravi  ondan  az,  yetmişə  yaxm  yaşamış,  əsasən  kitabların  üzünii 
(kitabət)  köçürmüş  və  yazı  nümıınələri  (qita)  yaratmağa  az  fikir  vermiş, 
yazdıqlarını  iso  iki  ölçülii  xottlə  (cali)  yazınışdır.  Nohayət,  Azərbaycanda, 
İiirkiyədə və Hindistanda  onun  xəttathq  sənotini  qiymətləndironlər və bilənlər 
hamılıqla  bu  müollifin  əsərlərini  iistiin  tuturdular.  Müxtəlil  janıiarda  bizə 
gəlib  çatan  mənbələrdəki  saysız-hcsabsız  lotilələr  də  bunu  sübut  cdir.  Qeyd 
edək  ki,  şeirto  yazılmış  olyazmalar  (divan,  məsnəvi)  hor  ınin  beyto  görə 
qiymotləndirilərək  ahnırdı  (əlbəttə,  xtisusi  qiymətlondirilon  tərtibat,  miniatiir 
və  cildləmə  nəzərə  ahnmadan).  Əgar  alıcı  bədii  ya/.v  nümunosi  (qitə)  alndısa, 
bu  zaman  əsərin  bazar  qiymətindən  başqa  yarım  bəndin  (misıa)  müəyyon 
dəyorə  vo tortibata görə əlavə  hcsablanırdı.
984/1576-ci  ilo  yaxın  dövrdo  suls  vo  ııosx  xətt  üslubları  üzro 
ixtisaslaşmış  moşhur  usta,  Sultan  İbrahim  mirzonin  kitabxanasmda  işləmiş, 
molla  Şcyx  Mohomməd  Səbzəvariııin 
(989/1575-ci  ildə  həlak  olmuş)
113

yaratdığı  Qııran  kitabları  üç,  yaxud  dörd  tümənə  alınırdı.  Adam  Oleari  iso 
məlıımat  verir  ki,  «...  yazılmış  Əlquran  15-20  və  daha  artıq  reyxstalero 
doyorindodir».  Əgor o  qeyd  edirsə ki;  (60 tümən,  yaxud  460  reyxstaler),  onda 
1637-1639-cu  illərdə  Olearinin  İsfahanda  Quranm  iki  və  daha  artıq  tümənə 
satıldığı  iddiasına  şübhə  qalmır.  Budaq  Qəzvininin  təzəcə  misal  çəkdiyimiz 
molumatı  ilo  do  tam  uyğunlaşır.  A.Oleari  yazır:  “Bütün  bu  yazıçılar  arasında 
qiyməti  200  və  daha  artıq  reyxstater  olan  çoxlu  cildlərdə  solnaməsini  çox 
gözəl  dildə yazmış,  hamıdan üstün və vicdanlısı M irhond sayılır” .
Əgər  həmin  haqq-hesabdan  çıxış  etsək,  Mirhondun  adətən  böyük 
formatda  iki  kitabdan  ibarət  əsəri  (“Reüzət  əs-səfa”  nəzərdə  tutulur)  26  və 
daha  artıq  tümonə  qiymətləndirilirdisə,  bu  çox  böyük  məbləğ  idi.. Doğrudur 
pla  bilsin  ki,  Oleari  sadə,  nisbətən  kasıb  oxucu  üçün  deyil,  miniatürlərlə 
zəngin  bəzədilmiş  və  çox  az  adamın  əldə  edə  biləcəyi  qədər  bahalı  kitabları 
nəzərdə  tutur, “Rezət  əs-səfa”nın sadə tərtib  olunmuş,  ancaq  soliqoli  və  dəqiq 
köçüriilmüş  üçüncü  cildi  bunun  həqiqətən  də  belə  olduğunu  sübut  edir. 
v)lyazma  28  sofər  1018/2iyun  1609-cu  ildə  Əbül  Həsən  b.  M əhomməd  Qulu
adİ1  b,r şoxs lorəfl[ld3n köçürülüb başa çatmışdır.  kitabdakı  qeyddən 
goruruk  kı  onu  səfər  1079/iyul-avqust  1668-ci  il  tarixdə  Tobrizli  loqəbi  ilə
S
" . 
f 3” , 
1 adl' 53X5 ®aba Ş3rifİn  İ5tirakl  ils  Hac-kitabfun.şdm ,
(kıtahiatarıdan  )  7000 dınara almışdtr. Başqa bir misal.  Mahmud-  Mirza  Qacar
x,1240/1S 24' 25- ci 
11
 
larixd3
  lOTlib  * « y i  
S t B m i
  *  
S
J
, , ?
” 1?  
/ Ca" 1  “n'o^ogiyastııda 
yazrr 
ki, 
“A.asg.-.da
Ts3  m r L f i ' n   ?  
Tn
  "3S'°lik  xstti  i,s  Mahommod  Şəfi 
Vüsal
L a H a r   xorla 
T   kf ' ? r"lmü5  kitab>  Tehrana  çatan  kimi, 
biitün
müzakirod:n‘r „ r k S \ S i r ni oldugımu biidird,br-uzun
f a k to r ! a X daa s , r i d i . S B u X r Əİo™ „a 
, ? iy“ ətiəri  ən  m üxöIif
saxlanma  voziyvəti  vazarm adı’ 
IMkıtabm  yaşı,  əlyaznıanm
mövcudiuğu,  bir  s«zb,  indinin  M n d o  
qeydI®rİnİn
iirovini  tomədnn 
m
-  n 
, 
həvəskarlarmın  və  sərrafların
j
t
ä
 t i r  
7
i w ə t   kit»bi- »
olyazm anm   iizorinda  oııun  oriiinala 
v a v  
ı 
lanınn,l>  nufuzlu  şoxsior
r.-ı
11
  qcydlər  aiirdilor  B e b   hallarda  ı 
q  C'J311  v ə  istifad3y ə  iraz3
isti l a d o s L   icazo vcı a ,' t *
 
^
 
> * * * '■
 
« »
osrlordo  olyazm a  kitabı  baha  vo  buTa  Ä
f j f   ^
  * *   « -   X IV -XV1U 
hcç  do  hamısımn  əldə  edo  bihcəvi  h i   ^ 
* 
Zıyalısı  nümayəndələrmın
köçüronlorin  qiymətinə  g ^ > rt 
?'  Demək ki’ 
kitab  üzü
lıa/.ırlamrdı  vo  sonuncular  ö/lorinin  k i ı l  
° XUCU  qmpU  üçün  kltab
o/iorının  kıtabxanasm.  yaradırdılar,  bu,  qətiyyən
TÜRK  XALQLARININ  KİTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
114
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İTA B  V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
ağıla  sığan  deyil.  İş  tokco  surotçıxarınamn  aşağı  sürotlo  getdiyindon.  olya/ına 
kitabımn  az  və  buna  görə  do  bahalı  olmasında  deyildi,  hom  do  şəhor  ziyalısı 
kitabı  sifariş  verib  almaqdaıı  başqa  öz  ehtiyacını  ödəmok  üçiin  surətini  ö/.ü 
çıxarırdı.  Bu  şəraitlo  belə  bir  faktı  aydınlaşdırmaq  olar  ki,  bi/o  qodor  golib 
çatan  vo  xottatı  molum  oimayatı  olyazmaların  müoyyon  hissəsi  savadh 
adamların  bu  kateqoriyası  torolindon  ö/,  moşğuliyyətlori  iiçiin  həyata 
keçirilmişdir.
Kitab  ticarətinin  ınüsolman 
Şorqində  -  Qahirodon 
Kaşqaradək, 
Buxaradan,  Azərbaycan  da  daxil  olmaqla  çox  böyük  və  geniş  şəbokosi 
mövcud  idi.  Hər  bir  şəhərli  noinki  xottatın  vo  üzköçürənin  iinvanını,  həırı  də 
kitab  köşkünün  (köşklərinin)  harada  yerləşdiyini,  lazım  olan  vaxt  kitab  üçiin 
hara  nıüraciət  edəcəyini  yaxşı  bilirdi.  Bu  tipik  orta  əsr  kitab  köşkü  idi.  ünun 
salıibi  və  işlədəni  m üxtəlif  əsərlərin  sifarişlə  üzünü  köçüriirdülər.  Hlo  orada 
kitabın  alqı-satqısı  gedir,  taxçaya  əntiq  kitablar  qoyulurdu.  Nəhayot,  bu  cür 
qodimlik  köşklori  todricon  klublara  çevirirdi,  şairlər,  yazıçılar,  müəllimlər 
tələbələr  vo  sadocə  savadlı  adamlar  burada  toplaşırdılar.  Bu  cür  kitab 
nuiəssisosi  həlo  İslamın  ilk  osrlərindo  yaranmışdı.  Ərəb  tarixçisi  ol-Yaqubi 
(IX  osrin  ikinci  yarısı)  bu  barodə  məlumat  verir.  Bağdadda  yaranan  bclə 
köşklor  XIX  əsrə  qədər  öz  xiisusiyyotini  dəyişmamiş,  sonralar  adi  oııtiq  kitab 
köşklorino 
çevrilmişlor. 
Onlarda 
cürbociir 
mozmunda 
vo 
görkomdo 
əlyazmalara  rast  galmok  olardı.  Adətən  nöqsanlı  kitablar  borpa  edilir,  boş 
yeılər  doldurulur,  pozulmuş  ovvəl  və  sonluq  yeııidon  yazılırdı,  yeni  cildo 
geyindirilorok 
satışa 
qoyulurdu. 
Mosolən, 
V.A.İvanovun 
(1915) 
kolleksiyasımn tərkibindo  RF  EA Şİ toplusuna daxil olmuş əlyazmalann  xeyh 
hissəsi  XIX  osrin  sonu  -   XX  əsrin  əvvələrində  Buxara  kitab  satıcılarınm 
əlindən keçmişdir.  Halbu  ki,  bu kitablar  nə  vaxtsa  Buxaradan  uzaqlarda Ön  vo 
Orta  Şərqin m üxtəlif ölkəbrində, həmçinin  Hindistanda yaradılmışdı.
Toossüf ki,  monbələr bu  məsələləri  xiisusi  olaraq  işıqlandırmırlar.  Onlar 
kitab  ticarəti  haqqında  olduqca  səthi,  ötəri  danışırlar.  Bu,  başa  düşüləndir, 
çiinki  kitab  ticarəti  adi,  gündəlik  iş  idi.  Əgər  onlar  hər  lıansıbir  məlumat 
verirlərsə,  bu  da  hansısa qolom  ustasımn  yaradıcılığı  ilo  bağhdır.  Ona  göro  do 
regionun  m üxtəlif  şohərləriııdə  kitab  köşklorinin  olması,  onların  çox  cəhotli 
fəaliyyəti,  kitablarm  qiymətlori,  nohayət,  əlyazmaların  doyori 
barodə 
məlumatları  kitab  ticarotçilorinin,  alıcıların  forzas  vorəqindoki  qeydlərindon 
alınq.  Bu  qeydlori  hcç kim  sistemloşdirib  ümumi  siyahıya  salınanıışdır.  Ancaq 
onlar  ölkələr  üzrə  xronoloji  qaydada  yığılsa  tarixçilorin,  iqtisadçılann  vo 
sosioloqlann  olində  qiymotli  material  olar.  Numizmatlar  iiçün  do  onlar  çox 
qiymotlidirlor.  Qeydlərdə,  mosolon.  rupinin  tongoyo,  tongonin  dinara.  tiimonin 
tillə,  rupinin  tiimənə  nisboti  və  s.  göstərilir.  Əlyazma  ticarəti  və  onların 
uzaqlara  aparılması  haqqında  bir  neçə  misal:  Qazi  Əlıınod  məluırıat  verir  ki,

TÜ R K   X A L Q L A R IN IN   K İTA B  V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
oııun  Təbrizdon  olaıı  iki  məşhur  müasiri  Oli  Riza  vo  Hoson  bəy  tərəlindon 
hazırlanmış  Qııranları  xaricdə  baha  qiymətə  satdırmaq  məqsodilo  tacirlor 
xüsusi  nıaraq  göstoriıdilor.  O,  qeyd  cdir ki, nostolik xətt  üslubu ilo işloyon  usta 
Mir  Müiz  əd-Din  Kaşının  (995/1586-87  vəfat  etmişdir)  işləri  biitünlüklə 
tacirlor  toroHndon  ahnaraq  Hindistanda  satılmışdır.  I  Abbasın  (1587-1629) 
tanmmış  səlnaməçisi  İskondor  Münsi  xottat  Baba  şah  İsfahaninin  (996/1587- 
88  vofat  ctmişdir)  əsərlərinin  talevi  barodə  kədərlə  danışır:  “İraqda 
vaşayanlarda onun  köçiirdüyti kitablar çox  idi.  Hazırda onlar ııadir lıallarda olo 
dıişür,  çünki  onlart  hər  torəfo,  hər  yerə  daşıyıb  apararaq  on  baha  qiymətlərə 
satmışlar. 
Göstərilən 
faktlar  mirzo 
Məhəmməd 
Tahir  Nəsrabadinin 
(1100/1689-cu  ilə  yaxın  vəfat  etmişdir)  məşhur  rəssam  Sadiq  bəy  Əfşar 
(1533-1610)  haqqında  şair  Qürurinin  məlumatına  əsaslanaraq  verdiyi  olduqca 
maraqlı  məlumatla  təsdiq  edilir.  «Beş  dəqiqədən  sonra  o  dəsmala  bükülmüş 
beş  tümonlo  və  şəxsən  özünün  tuşla  şəkillor  çəkdiyi  on vərəq  kağızla  qayıtdı, 
onları  monə  verib  dedi:  ‘Tacirlor  mənim  çokdiyim  şəkil  olan  hər  vəroqə 
I fiııdistana aparmaq  iiçün  üç tümən  verirlər.  Bax,  ucuz satma”.
Qeyri-ilahiyyat  odobiyyatı  içərisindən  əyalotlər  arasında  ən  çox 
yayılanları  ıniisolman  Şərqində  populyar  olan  şairlərin  və  tarixçilorin 
osorloridir.  Lakin  burada  qeyd  etmək  lazmıdır  ki,  hər  hansı  bir  regionun 
olyazma  kollcksiyasınm  torkibindo  digər  rayonlarda  lıazırlanmış  əlyazma 
kitabının  mövcudiuğu  heç  də  həmişə  əsərin populyarlığı  ilə  əlaqədar  deyildir. 
Kitabın  yayılması  yolları  çox  müxtəlif idi.  Çox  vaxt  əlyazmalar  bir  rayondan 
digərino  mədəniyyət  və  ədəbiyyatla  heç  bir  əlaqəsi  olmayan  vasitolərlə 
kcçirdi.  Mosələn,  hərbi  yürüşlər  zamanı  hərbi  qənimətlər  arasmda  əlyazmalar 
da  az  olmurdu  (21,  s.  302).  Bəzən  öz  kitablarımn  yayılmasına  müəlliflər  də 
şərait  yaradırdılar.  Kaşqar tarixçisi  Hacı  Yusuf  öziinün  “Cəm  ət-təvarix” əsə- 
rinin  bir neço  nüsxəsini  çıxararaq  birini  Dımulla Şami  adh  şoxsə,  birini  Xotan 
bəyinə,  hakiıniyyətinin  tarixinə  həsr  olunan  osərin  bir  nüsxəsini  isə  Yaqub 
bəyin  vətoninə  -  Əndican  vilayətinin  Psknet  kəndinə  göndərmişüir. 
“Baburnamo”  ilə  do  olaqədar  oxşar  hadisoyo  rast  gəlirik.  925/1519-cu  ilin 
lıadisolorini 
təsvir 
edorkən 
Babur 
yazır: 
“llalizin 
böyük 
qardaşı
Somərqənddon  golmişdir.  İndi  rnon  ona  Somərqəndə  qayıtmağa  icazə  verdim 
və  onunla  Pulad  Sultana  öz  divanımı  göndərdim...”  (21,  s.  276).  Başqa  bir 
yerdo  Babur  məlumat  verir  ki,  “Xocayi  Kalanın  xahişi  ilə  ərar  etdim  ki, 
Əsərin  surətini  çıxarsınlar və onu Şohrak  boylə göndərdim” (21, s.  413).
Bir  əyalətdoıı  digərinə  əlyazmalar  lıədiyyələrin  dəyişdirilməsi,  satın 
alınması  və  b.  yollarla  da  gcdirdi.  Məsolən,  Buxara  xam  Ə bdübzizin  Səfovi 
şalıı  Süleymana  (1667-1694)  qiymot!i  daş-qaşlardan,  ınüxtəlif  parçalardar., 
cıdır  atlarından,  şahinbrdon  vo  dovələrdən  ibarət  hədiyyəiorinə  ilafizin 
Divanmın  Bux;;ra  xətlatı  Hacı  Yadgar  tərəflndən  çıxarılmış  suroti  də  əlavo
116
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
olunmuşdur.  Hədiyyəlor gəlib  çatanda Süleyman  şah  hcç  nəyə  diqqot  yctirmə- 
dən  kitabı  əlinə  alıb  dedi:  “Bu  gün  xan  məno  bu  cildin  timsahnda  dünyanın 
biitün  hədiyyəbrini  bəxş  etdi!”  Buxara  xam  Abdallahın  səflri  Salanikiniıı 
məlumatına göro,  1594-cü  ilin  yanvarında o,  İstanbula  golərkən  türk  sultanma 
başqa  hədiyyəbrlə  yanaşı  iki  nüsxə  Quran,  Nizaminin  “Xəmsə”sini  və 
‘■Şahnamə”ni  də  hodiyyə  ctmişdir.  Abd  ər-Rəzzaq  Səmərqəndinin  “M ətb   əs- 
sədayi”  əsərinin  XVII  ə s rb   tarixlonmiş  nüsxəbrindən  birində  olan  qeyd  xobər 
verir  ki,  bu kitab  Kəşmirdən  alınmış  vo  Fərqanodən  olan  Mövlanə  Nəzor  Mə- 
həmmədo  məxsusdur.  Burada  qcyd  etmək  yerinə  düşərdi  ki,  sifarişlo  yanaşı 
əlyazmaların  imkanlı  şoxslor  tərəfındən  alınmasıda  kitabın  yayılması 
yollarmdan biri  idi.
Neçəyə  idi  əlyazma  kitabınm  qiyməti?  Bu  suala  cavab  birmənalı  ola 
bilmoz.  Satılan  əlyazmalar  arasmda  son  dərəcə  bahalı,  nadir  və  adi  kitablar 
olurdu.  Alıcınm  zövqündon  vo  marağmdan  asıh  olaraq  axırıncıların  da 
qiymətləri  m üxtəlif  idi.  Binai  əsərində  yazır  ki,  onda  “Məcmuəyi  Roşidi” 
əsərinin  yaxşı  xottlo  yazılmış  olyazması  olmuşdur.  Bunu  eşidən  Babur  onu 
almaq  istəmişdir.  Binai  etiraz  etməmişdir.  Bir  neçə  mütəxossis  çağırmışlar  və 
onlar  kitaba  qiymət  qoymuşlar  -  5  min  dirhəm.  Babur  müəyyən  oluntnuş 
m əbbği  Biııaiyə  ödəmişdir.  Bu  hadisə  1498-ci  ilin  yazında  Səmərqənddə  baş 
vermişdir.  Təxminən  elə  həmin  illərdə,  dəqiq  910/1504-05-ci  ildə  Homdallah 
Qəzvininin “Tarixi  güzidə”  əsərinin tamnmış  şoxsin  sifarişi  ilə hazırlanmış bir 
nüsxəsi  “dövriyyədə  olan  əlli  beş  təngə  miqdarmda  təsdiq  olunmuş”  min 
dinara alınmışdır.  Müqayisə  üçün göstərək ki,  Teym uribrin  həmin  dövlətində 
yaşlı qeyri-müsəlman qulun qiyməti 200 təngəyə  bərabər  idi.
Şərqi  Türkistan  orazisində  üzü  köçürübn  bir  sıra  əlyazmalannda 
nüsxobrin  satınalma  qiymətləri  göstərilməkdədir.  M əsəbn  xəttat  Mohəmməd 
Sadiq  Qaşqari  tərəfindən  “Tarixi  Rəşidi”  kitabının  tərcüməsi  30  tənqəyə 
alınmışdı.  Bu  qiymət  heç  şübhəsiz  əlyazmanın  qiyməti  ilo  biıiikdə  ona  səıf 
olunmuş tərcüməçi  əməyinində qiyməti hesab edilməliydi.
Kitab  məhsuluna  olunan  təb b   çox  hallarda  qiyməti  müəyyonloşdirirdi. 
Kitab  ya  informasiyadaştyıcısı  funksiyasmı  daşıyaraq  sərbəst  dövriyədo  idi. 
Onu  münasib  qiymətə  almaq  və  ya  Özünii  köçürmək,  istifadə  ctmək  olardı. 
Yada  kitab  sənət  əsəri  olaraq  yüksək  qiym ətbrlə  islam  dünyasımn  bütün 
mədoni  m ərkəzbrini  gəzir  və  şöhrət  tapırdı.  Qiymətin  miiəyyənbşməsi  alıcı 
koııtinqentindən  də  asılı  idi.  M üxtəlif şəhərlordə  o  müxtolif qiym ətbro  satıla 
bilərdi.
Adi  qaydada  tərtib  edilmiş  əlyazmaların  qiymotlərindəki  fərqi  biz  XIX 
əsrdə  do  müşahidə  edirik.  Q eydbrə  əsasən  “Tarixi  Rəşidi”nin  türkcəyə 
tərcümə  edilmiş  əlyazmasmm  Şərqi  Tiirkistanda  köçürülrnüş  niisxəsi 
1266/1849-50-ci  ildə  onun sahibi  torəfindən  “30  tongəyə”  alınmışdır.  Bununla
117

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə P Ə N İY Y Ə T İ
mədəniyyətinə  malik  oxucu  qrupu  formalaşmışdı.  Bu  yüksək  oxucu 
kateqoriyasını  müəyyənləşdirirdi.  Orta  oxucu  kateqoriyası  üçün  orta  əsrlərdə 
çox  sayda  tərtib  olunmuş  türk-ərəb,  türk-fars  və  digər,  rəngarəng  lüğətlər 
mütaliə  problemlərində  vasitə  olmağa  yönəldilmişdi.  Aşağı  kateqoriya 
oxucular  əsasən  Quran  mətnlərinin,  eləcə  də  mərasim  ədəbiyyatı  və  folklor 
nümunələrinin oxucusu idi və bu kateqoriya daha geniş yayılmışdır.
Öxucu  auditoriyasmdan  danışarkən  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  müstəqii, 
fərdi  m ütaliə  kitabla  tamşhğm  yeganə  forması  deyildi.  Orta  əsr  müsəlman 
cəmiyyətində  savadsız  adamlara  təkcə  orta  təbəqə  arasmda  tast  gəlinmirdi, 
belələri  hakimiyyət  üzvləri,  əmirlər  arasmda  da  vardı.  (21  s.  24-29).  Ədəbi 
əsərin ucadan oxunuşla mənİmsənilməsi  mühüm yer tuturdu.  O  dövr  üçün  bu 
forma  savadhhğm  zəif  inkişafı,  bahalı  kitablann  hamı  tərəfmdən  alına 
bilinməməsi  və s.  şəraitdən irəli  gələn ictimai  tələb  idi.  Kitab çox  vaxt ailədə, 
dostlar əhatəsində  və  digər dairələrdə ucadan oxunurdu.  Məsələn,  Semireçiya 
tarançıiarında  belə  bir  adət  mövcud  idi.  Axşamlar  iyirmi-otuz  kişi  bir  yerə 
toplaşırdı,  yaşhlar bir qrup,  gənclər bir qrup  yaradırdılar.  Məşrəb adlanan  belə 
yığıncaqda hər hansı  bir  kitab  ucadan oxunurdu.  Məsələn,  Rəbquzinin  “Qisas 
əl-ənbiyə”,  Əttarm  “Təzkirət  əl-övliya”,  Caminin  “N əfahət  əl-üns” ,  Hüseyn 
bəy  Əli  Vaiz  Kəşifı  Xaravinin  “Rəşahət”,  Firdovsinin  “Şahnamə”  və  s. 
Tarançıların  “ədəbi-musiqili  axşamlarmda”  Əhməd  Yasavinin,  Süleyman 
Bəkiryaninin,  Şeyx A llahyann və başqalarımn  əsərləri böyük nüfuz qazanırdı. 
Bəzi  adam lar  məşrəbin  təşkili  üçün  dörd-beş  manat,  varlı  adamlar  isə  iyirmi, 
otuz,  qırx,  əlli,  yüz  manat  xərcləyirdilər.  Buradan  belə  nəticə  çıxartmaq  olar 
ki,  məşrəbləri  təkcə  varlılar  deyil,  müəyyən  imkanlı  adamlar  da  təşkil 
edirdilər.  Təbii  ki,  məşrəb  iştirakçılannm  tərkibi  də  m üxtəlif  olurdu. 
Mənbələrdən ■
  məlum  olur  ki,  bütün  islam  dünyasmda,  xüsusilə  islam 
dünyasının şərq arealmda sufi və dərviş məclisləri kütləvi yayılmışdır.  İslamm 
yayılmasının  II  yüzilliyindən başlayaraq  tə s ə w ü f fəlsəfəsinin diferensiasiyası 
sufı  cərəyanlarım  fərqli  istiqamətlərə  yönəltdi.  Artıq  xanəgah  yaratmış  və  öz 
məktəbini  təbliğ  edən  şeyxlər  və  şəhərbəşəhər  gəzən  laməkan.  dərvişlər 
mövcud  idi.  Xanəgah  yaratmış  sufılər öz  ətrafma  tərəfdar  toplayaraq  sistemli 
təlim  aparırdılar.  Dərvişlər  şəhər  və  kəndləri  gəzərək  məclislər qurur,  kütləvi 
tədbirlər  keçirərək  hədislər,  rəvayətlər  və  görkəmli  dastanlar  damşaraq  həm 
insanların  maariflənməsini,  həm  də  topladıqları  vəsaitlə  öz  həyatılanm  təmin 
edı'rdilər.  Bu  cür  dərvişlər  kifayət  qədər  mütaliəli  və  məlumath  olurdular. 
Məlumatın  inteqrasiyası  işində  də  onlarm böyük  rolu  olurdu.  Böyük  bir tarixi 
dövrdə  oxucu  marağınm  öyrənilməsi,  istiqamətləndirilməsi  işində  sufi 
ocaqlarının, dərviş məclislərinin çox böyük əhəmiyyəti  olmuşdur.
'I'ürk  xalqlannm  yaşadığı  coğrafı  areallarda  Sufi  xanəgahlanm n  geniş 
yayılmas!  məlumdur.  Təmsil  etdikləri  təriqət  və  dini  cərəyandan  asılı  olaraq
1 20
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
bu  kateqotiya  oxucular  geniş  xalq  kütləsi  içorisindo  əgər  ictimai  mütalioni 
toşviq  və  təblig  edirdilərsə  bu  əsasən  İslam  tarixi  mövzulan,  lıodislər  və 
məşhur  poemalar  olurdu.  Takin  öz  həm karlan  ilə  apardjqları  nıüzakiro  və 
söhbətlər,  təsəvvüf  fəlsəfəsinin  m üxtəlif  problemlərinin  miizakirəsi,  anaü/i, 
dünyaııı  dərk .etmək,  dünyanın  yaranışı  kimi  elmi  problemlor göstorir ki,  onla- 
rın  oxucu  nıarağı  kiiayət  qədər  dərin  və  geniş  olmuşdur.  I arixi  mənbəlordo 
Cəlaləddin  Rumı  ilə  Şəms  Təbrizinin görüşləri  və  elmi  müzakiroləri  haqqında 
geniş  məlumat  v triliı.  Xanəgah  kitabxanalan,  kitab  fondunun  repertuan  da 
bunu  bir  daha  sübut  edir.  Bir  sıra xanəgahlarda  oxu  zalı  funksiyasını  daşıyan 
xəlvətgahlar dərin m ütaliənin mərkəzi idi. 
'
Kitab  sahibləri  öz əlyazmalarını  adətən ekslibrislə,  şəxsi  möhiirlə,  yaxud 
sadəcə  imza  ilə  qeyd  edirdilər  ki,  kitabm  kimə  məxsusluğu  bilinsin. 
A.A.Semyonov  hesab  edir  ki,  ekslibris  əsasən  hökmdar  kitabxanasmın 
kitablarına  vurulurdu”.  Ekslibristlər  adətən  maye  qızılla  yazılır  və  birinci 
səhifənin  yuxarısına,  yaxud  əlyazmanın  lap  sonuna  yazıhrdı.  Əvvəlcə  əsərin 
adı yazılırdı və sonra imza gəlirdi, məsələn:  “kiminsə kitabxanasından”.
Azərbaycan  ərazisində  də  totbiq  olunan  kitabxana  möhürləri  və  şəxsı 
möhiirlərdən  Q acarlara  aid  və  XIX  əsrdə  xüsusilə  məhşur  olan  Əbdulqəni 
Nuxəvinin  şəxsi  kitabxanasında  kitablara  vurduğu  möhürlər  göstərir  ki, 
möhürün  quruluşu,  ölçüləri  və  mətni  areallara  görə  fərqlənməmiş,  möhiir 
sahiblərinin e'tik və estetik baxışlarını ifadə etmişdi.
Əlyazmalarda  rast  gəlinən  möhürlərin  m üxtəlif  formaları  mövcud  idi, 
kvadrat,  dördkünc,  altıguşəli,  səkkızguşəli,  armudvari,  yumru,  fıqurlu, 
badamvari  və  s.  M öhürlərin  əksəriyyətində  sahibinin  adı  və  möhürün 
hazırlandığı  tarix  yazılırdı.  Bəzi  hallarda biz möhür  əkslərində  gcniş  rəvayətə 
rast gəlirik.  “Tarixi  Rəşidi”nin  türk tərcüməsinin əlyazmalarından  birində  xan 
möhürünün  aşağıdakı  yazı  ilə  əksi  var:  Allahın  köməyi  ilə  ömürlük  şahın 
taxtmda  ol,  il  125  (?)  2” .  Mirxondun  “Rəüzət  əs-səfa”  əsərinin  nüsxələrindən 
birinin  lb   vərəqində  üç  möhürün  əksi  var.  Onların  birindəki  yazı  da  deyilir: 
Necə ki,  aslan kimi  Əli  Allahın  kəramətinə  gəldi  və  (necəki)  o,  Mohəmmədin 
gözlorinin  işığıdır,  ədaləti ondan xahiş et”.
Gördüyümüz kim i, yazıların birində əlyazma sahibinin  ictimai  vəziyyəti, 
digərində  möhür  sahibinin  şiə  məzhəbinə  mənsubluğu  əks  olunmuşdur. 
Burada  qeyd  edək  ki,  sahibkar-oxucunun mənsubiyyətini  yalnız  yazılar  deyil, 
həm  də  möhürün  forması  əks  etdirir.  Məsələn,  Buxara  əmirlərinin  möhürləri 
böyük  və  dəyirmi,  XVIII-XIX  əsrlərdə  Kokandı  idarə  edən  sülalə  üzvlərinin 
möhürlori  bir'qədər  yuxarı  əyilmiş,  “stilləşdirilmiş  çiçəyi  xatırladaıı”  yumru  -  
konusvari  formada olurdu.
Vacib  odur  ki,  əlyazmalardakı  möhürlər  nəinki  oxucuların  tərkibi 
haqqında  məlumat  verir,  bəzən  əlyazma  kitabının  taleyinə  aydınlıq  gətirirlər.
121