Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

89

I’İ'.'KK  X A L O I.A k lN IN   KİTAB  VƏ  K İTA BX A N A   M ƏDƏiNİYYƏTİ
hcvt  dcnıi.'j  vo  on'an  yazmışdır.  Hcç  hir  şair  və  xəttat  h ob  ki,  bıı  həddi  aşa 
hilın.mıişdir''.  J>cy.\  Molıəmməd  Bəka  (1094/1683-cü  ildə  vəfat  etnıişdir) 
"Mirat  əl-aJo/n”  (“Diinyanm  ayinəsi"’)  əsərinə  görə  bu  xəttat  haqqında  əfsanə 
gəzirdi.  Dcvilir ki.  ”(),  siihh  çağından  qaranlıq  diişənədək  işləyərək  Jıər biri  10 
sətirdən  ikarət  nıüxtəlif  məzmunlu  120  mətn  hazuiayıb  yazmtşdır.  Bununla 
bərabər  xoüatlar  ya/dK|ları  siirətli  iizköçürmədən  nadir  hallarda  danışırlar. 
Ogər  tuuısı  bir  kitabııı  kolufonunda  oııun  çox  sürətlə  köçiirüldüyü  qeyd 
ocli’■
 rso.  buntı  ö/ünii  reklamdan  çox  səhviərə  görə  üzr  istəınək  kimi  başa 
(üşmək  la/.ımdır.  Ya/.ı  nümunəsinin  aitında  oxşar  işarə  bildirir  ki,  bu 
niimıınəni  ycrino yctirən  usta buraxılan nöqsanları  özii görmiişdür.
Qcyd  etmək  vaeibdir  ki.  saray  kitabxanasmın  cmalalxanasında  bədii 
tərtibatlı  əlya/m a  sahosində  çalışan  xəttatiar və  üzköçiirənlər sətir  və  xoü  üzrə 
müəyyən  giindolik  norma  yeriııə  yetirirdüər.  Belo  qaydanı  biz  XV  əsrdo 
Tcymuribr  vo  Ağqoyunlular  dövründo  müşahido  cdirik.  Yoqin  ki,  bc!o  qavda 
Solbvilor  (.1502-1736)  zamamnda  da  saxlamlmışdır.  Zahir  od-Din  Babur 
(1483-1530)  özüniin  •tXatirolor,,ində  məlumat verir ki,  Sultan  Ə!i  Məşhodi  hor 
giin  I lüseyn  Bayqıra  üçiin  otuz  beyt,  Əlişır  Novai  iiçün  isə  iyirmi  bcyt 
köçiirürdü.  Görüniir,  bıı  tocrtibə  onənoyə  malikdir.  Budaq  Qə/vini  moşhur 
orob  xəttatı  Yaqııl  Miistosimi  (696/1298  vəfat  etmişdir)  haqqmda hekayəsində 
ya/ırdı  ki, o,  hər giin xəlılo  üçün yiiz.  vozirlər üçiin  yetmiş orob beyli  yazırdt.
İstanbulda  voqf aktları  Arxivi  kitabxanasında  saxianılan  çox  maraqlı  bir 
sənəd  günümiı/.ə  qədor  yaşamışdır.  Yaqub  Ağqoyunlunun  adtna  Şeyx 
Mahmud  Xaravi  (894/1488-89-cu  üdon  sonra  vəfat  ctmişdir)  tərofındən 
ya/.ılmtş  bu sonəddə  kitabxanada qobul  edilmiş normalar dəqiq göstorilir:
“IJcaldılmış  fantiorin  on  kiçiyi  Şeyx  Mahmud  aii  kəndara  hörmətlə 
tozım  edərok  moruzə  ctmək  şoroftno  nail  olmuşdur  ki,  əlvazmalaniı 
köçiirtiimosi  üzro  əiaho/rotin  saray  nökori  (hökmdarın)  və  (onunj  şagirdiəri 
torofındon  yerino  yctirilən  fərrnam  çıxmışdir-gündo  hər  kos  nə  qodor 
ya/n'.üiıdır?..  İndi,  no  qodər  ki,  bu  məqsədlo  Ibnnan  çıxmtşdır,  diinya  ona 
iabcdi/,  qo}'  onlar  bədii  xəirlə  hər  güıi  80  beyt  mosnəvi,  50  beyt  qozoii 
yazsınlar.  l  anilikdən  ucaldılımş  (hökmdarm  soxavəti  ilə)  bondəniz  bütünlüklo 
surət  çıxarma  ilo  moşğuldur,  xostəliklo  əlaqodar  qalıq  olduğuna  görə  (yerinə 
yclırılmomış)  ımkan  daxilindo  çalışır.  Sonra  Ailahm  köməyi  ilo  havalar 
lo/ələ.şən  kımı  o,  (yəııi  Şeyx  Mahmud)  o  qədər  (Ia/.ım  olan)  sayda  (beyt) 
köçiir.ıcok ki,  morhomətli  nozoıior loqdir cdocok”.
(İzköçürmodo  ınosnovi  ııorması  otıa  görə  artıq  idi  ki,  yazı  dörd  (bozən
altı.  yaxud 
i ki )  
siiiunda  ardıcıl,  x.rda  xottis 
y a z ılı r d i.  Q o z o l,  y ə n i 
divan
koçurulorkon  claha  ç»x  dıqqoUobb  olunurdu.  Çiinki,  yazı  iki  siitunda iri  xottb
yazılırdı.  Bundan  başqa  qə/əlm  sohilədoki  ycrini  i.şarolomək  üçün  üzköçürən 
ışıno ara  verırdı.
90
TÜRK  X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A BX A N A   M Ə DƏ NİYYƏ Tİ
Havanın  istiliyinə  edilən  işarələr  də  maraqiıdır.  Xəttatın  uzun  müddotli 
təcrübəsi  Mocnun  b.  M ahmud  ər-Rəftqinin  909/1503-04-cü ildə  tərtib  edilmiş 
“Rəsm  əl-xətt”  (“Y azının  qaydast”)  traktatıııda  aşağıdakt  formada  qeyd 
olunur.
Çünki,  havaistidirki,
İstidon quruyur yumşaq kağız;
Miirokkob  qatılaşır,
Yazı  yayğııı,  banrıaq  tərli
Günlük  ııorma  şeir  üçiin  130-dan  295  beytədək,  bəzi  hallarda  160-210 
beytə  qodər  ola  bilirdi.  Məşlnır  ustalar  gündə  150  bcyt  yazırdtlar.  Nosıiə 
yazjlmış  əsotiər  üçüıı  gündiiz  norması  (əlyazmanm  formatmdan  bilavasitə 
astlt  olaraq)  bir  vərəqdon  altı  vərəqədək,  yəni  mətnin  50-100  sətrə  qodəri  idi. 
Yuxarıda  qcyd  olunan  qaydada  tamnrmş  ustalar  az  məşhur  olaniara  nisbəton 
az yazırdılar.
Adİ  giinlük  normadan  damşarkən  həmişə  yadda  saxlamaq  lazımdır  ki, 
hər  bir  konkrcl  haida  o.  çox  sayh,  ikinci  dərəcəli  səbəblərdən  də  asılı  o!a 
biiirdi.  Əlbottə,  burada  bu  və  ya  digər  ustamn  fərdi  qabiliyyəti  miihiim  rol 
oynayırdı.  Tam  əm inliklo  tosdiq  etmək  olar  ki,  onlar  kıfayət  qodər  sürətlə, 
səüqəii  vo  ay.dın  ya/.trdılar.  Xottat  ö /  ışində  həmişə  sifarişçıdən  asılı  olurdu, 
nə  sifariş  vcrilsə  onu  yerinə  yetirirdi.  lok-tək  haJlarda  müştori  ıcraçımn 
zövqünii  nozəro  alaraq  ona  sevdiyi  şairbrin  şerbrindən  topiu  hazırkımağı 
xahiş  edirdi.  Bu  cür  toplu,  forma  Və  ölçüsündən  asılı  olaraq  bəyan,  cüng 
yaxud  səfino  adfanırdı  və  XIV  əsrin  ortalarında  dəbdo  idi.  Bu  cür  topluları 
tokcə  peşskar  xottatlar  deyil,  hom  də  şairbr,  həvəskaıiar,  poeziya  bilicibri 
hazırlayırdtlar.
M ənbolər  qeyd  cdiriər  ki,  konkret  əsərlərin  üzünii  köçürnıok  sahəsindo 
ustalar  arasm da  ’ixtisaslaşm a  getdiyi  müşahidə  oiunur.  Gütııan  ki,^  bıı, 
ü/.köçüronin  şəxsi  marağı  vo  simpatiyası,  həmçiniıı  onun  peşəkarJıq  vətdişlori 
ilo olaqodar  olmuşdur.  Bundan başqa, əzborbnmiş  sevimli  osərin  (nöqsaniann 
vo  səh v b rin   bir  səbəbi  do  budur)  surəti  tez  və  hovosfo  çıxarılıı,  hom  də  ış 
yaxşt  gedir.  Ə lyazm alann  katoloqlan  göstərir  ki,  XV  əsrin  sonu  XVI  nsr.n 
ortalannda  Şirazda  iki  əla  xətt  ustası-Munim  od-Din  ol-Əz.had;  vo  Moh-m- 
mədi  Kazım  Şirazi  işbm işdir.  Sonuncudaıı bizə  qədər müxtəlif  osorloıin  otuza 
yaxın  kitab  qalmışd?  (birincidəıı  iso  bir  qədər  az).  Bun!aı  Nizaminin 
“Xəmsəsi”,  Firdosinin  “Sahnamosi'\  “Külliyyatı  Sədi  ,  Hatizin  Dıvam  və 
Carninin  osərləridir.  Görünür  onlann  köçürdükləri  kitablann  repcrtuan 
tesadüfən 
scçilməmisdir.  I-Iafızin  Divamndan  başqa  qalan  butun  əsərlər 
hxm cə böyükdür,  bu ustalarm xətti isə orta nostolikdır.  Çox  doqıq,  y n -a m   və 
aydın  olan  bu  xott  böyük  nəzm  əsərlərinin  üzünü  koçurmək 
1 1 ^ ,1
  ən  yaxşt-
9İ

TÜRK  X A L O L A R IN IN   K İTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
sıdır.  Homin  məktob  yazının  az  bəzək-düzokli,  yığcamlığı,  elcm entbıinin 
yunıruluğu.  ustanın  böyük  səmərəliliyi  vo  a/.  tantaziyası  ilə seçilirdi.  Görünür, 
yeni  nıəktnb  nməli  iş  maqsədilə  yaranmışdır-kitabı  cəld,  doqıq  vo  aydın 
köçürmnk.  Əlbətto.  bclə  yazı  torzi  moktəbin  nümayəndəbrinin  fərdiçilıyıni 
əlindən  alıtdı.  Ancaq  onıın  istchlakçılar  tərəfındən  bəyonilən  iistiin  cəhətlən 
də  vardı.  Bu  xottlə  yaztlınış  kitablar  yiiksək  bədii  yazı  üslubu  ilə  yazılan 
kitablardan  ucıız  idi.  Xəttathq-incəsənotdir.  Başqa  sahəlordə  olduğu  kimi 
burada  da.  hər  şeydən  əvvəl,  ustanin  fordi  yaradıcılığı  iizo  çıxmahdtr.  Şiraz 
moktəbindo  isə kalliqrafın özünün ifadəsi başqa məktobləro nisbolən  az nozərə 
çarpır.  Bu  baxımdan  Təbriz,  Herat  xəttatlıq  moktəbi  forqlonir.  Bəlkə  do,  bu 
səbobdəndir  ki,  xəttatlıq  üzrə  traktatlarda  XVI  əsr  Şira/.  ustalarımn  adına  rast 
gəlmirik.
Üzköçürənbr  özlərinin  bütün  şəxsi  vo  ailəvi  sevinc  vo  kədərləri, 
xəstəlikləri  və  büdrəməbri,  müvəfəqiyyət  və  uğursuzluqları  ilo  adi  insanlar 
idi.  Növboti  kitabın  üzərində  iş  başa  çatdıqdan  sonra  prosesin  gedişini 
oxucularla  bölüşürdübr.  Onlar  kolofonda  özbrindon  işin  gedişi  ib   olaqədar 
miixtolif  faktlar  və  ştrixb r  əlavə  edərək,  üzköçiirmənin  yerini  vo  tarixini 
dəqiqbşdirirbr  (lıətta,  astronomik  term inbrdən  istifadə  edorək).  Xəttat,  qüv- 
vosinin  azaldığından,  mənəvi  voziyyətinin  ağırlığından,  sağlamhğının  zəif- 
liyindon  şikayət  cdir.  Hərdən onlar görülmüş  işin  kefıyyətindən qururla söhbət 
açır,  bu  zarnan  yazının  özünü  nəzərdə  tutmur,  mətnin  düzgünliiyündən,  onu 
köçürərkən  mötobər  protoqraf,  aftoqrafın  surətini  tapdıqlarından  damşırlar. 
B eb  iş heç  do  qabaqcadan  şərtbşdirilmirdi.  E b   də  olurdu  ki,  yazar  qarşısmda 
müollif olyazması  qismində  tam  olmayan,  əzilmiş,  ləkoli  kitab  göriirdü,  onda 
üzköçürən  protoqraf olmasa  da,  normal  mətnin  olmasmı  əsas  götürürdü.  Bu, 
özliiyündə kompilyativ-redaktor işi  idi.  Onun məğzi, məzmunu və son nəticəsi 
barədə  Firdovsinin  “Şahnamə”  poemasımn  1276-77-ci  il  tarixdo  köçürülmüş 
ən  köhnə  nüsxəbrdən  birinin  timsalında  göstormək  olar.  Bozi  hallarda 
ü/.köçiironbr  əıyazmanin  kolofonunda  özbrinin  ovvolki  işləri  barədə  dam- 
şırlar.  Məhomməd  Rıza  adlı  bir  şəxs  İsmayıl  Sultanın  sifarişi  ib  
Mohəmmodabad  kəndindo  10  Şaban  1187/27  oktyabr  1773-cü  il  tarixdo 
l’irdovsinin  “Şahnamə”  kitabım  köçürərkən qcyd  etmişdir  ki,  bundan  əvvol  o, 
Nizaminin  “Xomsosinin”  “kiilliyatı-Sodinin”  “Divani  Hafizin”,  Caminin, 
Koşifınin  əsərlorinin üzünii köçürmüşdür.
Bəzon  qüsurhı  kitabı  gotirib  xəttətdan  xahiş  edirdibr  ki,  boş  ycrləri 
doldursun,  çahşmanı  yazıb  başa  çatdırsın.  Bu  zaman  o,  çox  diqqətb  osərin 
lıansı  hissosini  köçürdüyünii  doqiq  göstorirdi.  Köçürməni  kimin  başladığı  ona 
molum  idiso,  mütloq  əvvolki  xəttatın  adı  göstorilirdi.  935/1528-29-cu  ildə 
llctatda  Firdovsinin  “Şahnamə”  əsorinin  miniatürlü  nüsxosinin  tortihalı  başa 
çatmışdır.  Üç  yiiz  ildon  sonra  bu  olyazmada ovvolin  vo  sonluğun  çatışmamaz-
92
T Ü R K   XALQLARIN13N  K İTA B  VƏ  K İT A BX A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
]lğl  xeyli  dərəcədə  xətt  boşluğu  yazar  Əli  Osgər  ol  -  Həmadan,  torofmdon 
aradan  qakhnlm .şdır.  Homm  xəttat  kolofonda  göstərir  ki 
is  mirzo 
Məhəmmədm  om n  ı b   yerino  yetirilmiş,  bir hissəni  o  özü,  müəyyon  'hissosini
01  t   İ  
f 
aZK 
, 
vərəqım  ısə onun  ba?qa şagirdi  köçümıüşdiir”.
Xəttathq  təcrubəsmdo  oxucuya  kitabm  kolofonnunda  ustaların’  ö/iori 
tərəfındən  şerlə  yazılmış  müraciət  diqqət  cəlb  edirdi.  Adotən  bı,  seir  parçası 
anonım  olurdu  və  bır  kıtabdan  başqasına  köçürərək  trafarct  hahnä  çevriliıdi 
Bu  “gəzən  '  şeır-trefaretlər kitab.n kolofonunda yerləşdirilirdi.  Tarixi  otmayan 
əlyazmalann m üəyyənbşdirilm əsinə başqa elem entbrb  birlikdo onlar mühüm 
rol  oynaya  bılordıbr.  XIV-XVI  osrbrdo  kitablarda  olan  qeydlərə  bi--  ncçı 
misal göstərək:
Kitabı  yazdım,  vaxt sorf etdim,
Mən olm ayanda -  abidəm olacaq (bu) kitab 
XV-XVII əsrləriıı  əlyazmalannda yazılan rübai:
Oxucu!  Mozommot eybyib qmamaməni,
Ogər bu kitabda sohvlor görsən,
Buraxıimış  səlıvi  düzəltginən sən,
Comordlik  naminə,  Allah biiir ki.  həqiqət nədir.
XVII  əsrin  rus  yazannm   sö zb n   ib   bu rübai  təəccüblü  dərəcətb  sosiəşir 
və 
oııu 
təkrarlayır: 
“Əgor 
bu 
kitab 
mənim 
kobudluğumdan 
vo
diqqotsizliyimdən  qüsuria  yazıhbsa,  sizə  yalvarıram,  moni  lənəüoməyin, 
bnbəliik  etmoyin,  səhvimi  düzəldin,  unutmaym,  AUahm  molakəsi  yazmayıb. 
insan  yazıb,  insan  isə  giinahsız  deyil,  cahiidir”.  Nəhayət,  XV-XVIIJ  osrbrə 
aid bir misal:
Qolb  yorulhb,  qəiəm  sımb.
Burda xəttlər pıs  yazılıb.
Məium  olduğu  kimi,  sənətkarlar  dairəsində  oniarın  rəhborhyi  allında 
peşəkar  vərdişbri  və  sənətin  sirrlərini  öyrənərək  övladiar  vaüdeynlorin 
məşğuiiyyotini 
davam  
etdirirdibr. 
Üzköçürənbr, 
xottatlar, 
həmçinin 
əlyazmaiann  bədii  tərtibaiçıiarı  və  miniatürçülor  do  bu  onənodon  konarda 
qaJmırdılar.  Toəssiif  ki,  mənbələr  (Əli  Çələbi,  Qazı  Əhməd,  İskondər  Münşi 
və  b.)  bir  qayda  oiaraq  bunu  qeyd  etməklə  kifayətbnirlər ki,  kimiıısə  oğlu  da 
xəttat olmuşdur.  Yenə  də  hər  bir haida əlyazmalardakı  kolofonlar  lodqiqatçıya 
hodsiz  kömək  göstəririər.  Surət  çixaranlann  onlarda  ctdikiəri  qeydlər 
Sönotkarların kimliyini  təxmini  də olsa müəyyən etməyə imkan  ya
/aruuir.
93

TİIRK   X A LQ LA R IN IN   K İTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
ƏLYAZMA KİTABININ  İSTEHSALATINDA 
XƏTTATIN STATUSU VƏ SOSİAL  VƏZİYYƏTİ
Qeyd  edildiyi  kimi,minilliyin  ortalannda  ıslam  mədəniyyəti  arealında 
olyazına  istchsalatı  iiç  dildə  geniş  viisət  almışdı.  Bu  kitab  m əhsullanna 
loləbatın  u/.un  müddət  həddindən  çox  artması  ilə  əlaqədar  idi.  Əlyazma 
istehsalatının  uzun  bir  dövr  ərzində  statistikası  -  XI-XIX  əsrlərdə  xüsusilə 
yiiksəlirdi.  Buna,  regionda yaranmış gərgin vəziyyətlər Əfqan  hərbi  yürüşlori, 
Nadir  şahın  (1736-48) 
müharibələri,  Zəndlərlə  Qaçarlar  arasmda  gedən 
məhəlli müharibolər və s. mənfı təsir göstərirdi.
Bu  tələbat,  bunu  sosial  sifariş  də  adlandırmaq  olar,  səliqəli,  savadlı 
kitabçı  xəttatlar  ordusunım  meydana  gəlməsinə  səbəb  olmuşdur.  Bu  ordu 
m üxtəlif  yoüarla  toplamrdı.  Bu  yollardan  biri  A.Metscm  tərəfındən  belə 
göstərilirdi:  “təhsil  görmüş  adamlar  iş  tapa  bilmədikdə  çörək  pulu  qazanmaq 
üçün  xəttatlıqla  məşğul  olurdu  və  kitab  üzü  köçürürdü.  Peşəkar  xəttat  olmaq 
üçün  isə  savadlı  olmaq,  yazmağı  bacarmaq  kifayət  deyil,  bunun  üçün  sürətlə 
üzköçürmək,  xottin dəqiqliyi  və  səliqəliliyi,  oxucu  üçün  başa düşübcək  xəttlə 
yazmaq vərdişləri  lazımdır.”
Təəssüf  ki,  indiki  zamanda  biz  orta  səviyyəli  üzköçürənlərin  necə 
hazırlandığı  barədə  bir  söz  deyə  bilmərik,  ancaq  bədii  yazı  ustalarmm  necə 
yctişdikləri  barədə  ümumi  məlumatımız  var.  Təbii  ki,  kitab  məhsullarmın 
əksəriyyəti  sonuncuların  deyil,  ortababların  əli  ilə  yaramrdı.  Əlimizdə  olan 
mənbələr  m əhz  onlar  barədə  bizə  heç  bir  məlumat  vermir.  Bu  mənbələrin 
diqqətini ancaq məşhur qələm ustaları cəlb etmişdır.
Kitablarm  köçürməsi  ilə məşğul  olan peşəkarlardan  başqa,  bir  də  dövlət 
dəftərxanalarında çalışan  peşəkarlar var idi.  Onlar xüsusi  mütəxəssislər qrupu 
adlanırdı.  Ustalığı,  savadlıhğı,  hazırhğı  barədə  əfsanələr  söylənən  katiblər 
haqqında  Səmərqəddən  olan  Nizami  Əzuzi  özüniin  “Cahar  makala”  adı  ilə 
məşhur  olan  “Məcmə  Ən-navadir  (“Müsəlmanlann  məclisi”)  kitabmda 
(551/1156-57)  onlara xeylİ  yer ayırmışdı.  Biz burada  saray qulluqçulannın bu 
qrupuna toxunmayacağıq.  Onların peşəsinə həsr olunmuş  yüz əllidən çox trak- 
tatın  vo  dorsliyin  yazılmasma  baxmayaraq,  kargüzarın  necə  hazırlanması 
haqqında  onların  heç  birində  məlumat  yoxdur.  Bu  traktatlarda  biz  katibin 
bacarıqlı  vo bilikli olması  barədı  çoxlu məsləhətləro  rast gəlirik.
Bilirik  ki,  orta əsr əlyazma məhsulları hədsiz çox  idi.  Əlyazma kitabmın 
məzmunu özüniin müxtolifliyi  ilə fərqlənirdi.  Repertuann müxtəlifliyi  və kitab 
bazarında  azad  dövr  edən  kitabların  çoxluğu,  şiibhəsiz  ki,  o  vaxtkı  feodal 
cəmiyyətinin  müxtəlif  zümrə  və  sosial  qruplarm  maraqlarınt  əks  etdirirdi. 
Oıılar  cəmiyyətin  mədəni  səviyyəsini  göstərirdi.  Oxucunun  kitaba  olan 
tolabatını  xottat  tomin  cdirdi,  ona  görə  də  bu  qrup  şəhərin  mədəni  həyatmda
94
T Ü R K   X A L Q L A R IN J N   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
mühüm  rol  oynayırdı.  X əttatlann  əvvəlcədən  qazancları  üçün,  konkret  sifariş 
almadan  az  hallarda  kitab  yazırdılar.  Buna  baxmayaraq  onlar  müəyyən 
dərəcədə  əsərə  maraq  formalaşdırır,  oxucularda ona həvəs  oyadırdılar.  Hər  bir 
oxucu  müraciət  edəcəyi  bədii  yazı  nümunəsin  əldə  etmək  istədiyi  xəttatın 
nəinki  ünvanım  bilirdi  həm  do  o,  bilirdi  ki,  toləb  oiunan kitabı  hazırda  sifariş 
vermək  və  yaxud  almaq  olar.  Bu  cəhətdən  biz  çox  əsrlik  möhkəm  ənənəni 
müşahidə  edirik.  Ərəb  tarixçisi  Ə1  Yaqubi  (IX  əsrin  ikinci  yarısı)  yazır  ki, 
təkcə  Bağdadda  100-ə  qədər  kitab  satışı  müəssəsi  vardı.  Onlarm  köşklori  Suk 
əl-bərrakin  adlı  xüsusi  kiicədə  yerbşirdi.  A.A.  Semyanovun  məlumatma görə,
XIX  əsrin  axırı-XX  əsıin  əvvəlbrində  Orta  Asiyanm  şəhərlərində  kitab 
ticarətçibrinin  “rastayi kitabfuruşan” adlı ayrıca sıraları  olurdu.
B e b lik b ,  üzköçürən  xəttatm  cəmiyyətdə  özünə  məxsus  sosial  statusu 
olmuş,  Avropadakı  və  Rusiyadakı  peşə  həmkarlarmdan  seçilmişdi.  Hoqiqətən 
həm  Avropada (XVII),  həm   də  Rusiyada (XVIII)  əlyazma kitab  istehsah  kilsə 
və  monastrlarm  vanm da  xiisusi  emalatxanalarda  həyata  keçirilirdi.  Xəttatlarm 
əsas  kontingenti  ra h ib b r  idi.  Bu  o  demək  deyil  ki,  m uzdla  və  bazar  üçün 
işbyən  adi  xəttatlar  vox  idi,  ancaq  oıılann  sayı  rahibbrdən  xeyli  az  idi.  Rus 
əiyazma  kitabmm  moşhur  bilicisi  N.N.  Rozov  maraqlı  bir  fakt  haqqmda 
məlumat  verir.  O,  yazır  ki,  “XI-XIX  əsr'iərin  Sofiya  kitabxanasınm  94  məşhur 
kitab  yazarlarmm  22-si  monax,  30-u  keşiş  və  diakonlar  olmuş,  qalatı  42  nəfər 
özbrinin  clini  aidliyini  göstərməmişdir.  Dcmək,  dini  ayətbrə  aid  rus 
kitabxaımsmda  saxlam lan  əlyazmalarm yarıdan  çoxu  din xadim bri  torəfindon 
yaztlmamtşdır.
Kitab  istehsalatm m   demək  olar  ki,  bütün prosesinin  kilsədə  cəm bştnəsi 
dini  təşkilatm  kitab  repertuarımn müəyyən  olunması  və  ciddi  ideoloji  senzura 
qoyulması  üçün  imkan  verirdi.  Bundan  başqa,  savadlıhğa  nəzarət  bütünlükb 
onun  ixtiyarmda  olduğundan  kilsə  kitabı  öz  m əqsədbri  üçün  istifadə  cdirdi, 
Qeyd  etmək  m araqhdır  ki,  Cənubi  İtaliyada  XI  əsrdə  bütün  əlyazmaların 
ancaq  3%-i  dünyavi  xarakterli  idi.  Həmin  üç  faizdən  ikisi  qramatika  və  lek~ 
sikoqrafıyaya, bir  faizi  isə qədim müəlliflərin əsərbrinə aid okıtntrdu.
M üsəlman  Şərqində  isə  bir  qədər  başqa  mənzərə  müşahidə  cdilir. 
Feodallarm  saraylannda  və  dövlət  kitabxanalarmda  daim  çahşan  yazı  ustaları 
adotən  diinyavi  əsərlər  ilə  bağh  olan  öz  hakim brinin  sifarişlərini  ycrinə 
yetirməkb  moşğul  olurdular.  Avropadan  və  Rusiyadan  forqli  olaraq,  məscid 
və  m ədrosəbrin  nəzdində  xəttatlıq  emalatxanaları  iri  həcmli  deyildi. 
Doğrudur,  Mərvdə  (XII-XIII  əsr)  və  Buxarada  Sufi  xanəgahlartnda  kitaxana- 
lar  barədə  m əlum atlar  vardsr.  Həmin  kitabxanalarda  İslam  chkamku-ı 
çərçivəsinə  cıddi  oməl  oluranaqla əiyazmalar  yaradıhr,  həmçinin  ilahiyyat  və 
sufi  məzmunlu  ə s ə rb r  rcdaktə  olunurdu.  Ancaq  b e b   faktlar  çox  azdır. 
Rünunla  yanaşı,  bir  çox  məscid  və  m ədrəsəbrdo  foaliyyət  göstərən
95

T Ü R K   X A L Q L A K IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M ƏDƏNLYYƏTİ
kitabxanalarda  l'ərdi  adamlara  bu  kitabxanada  olan  əsərin  üzünü  ancaq  özii 
üçün  əvozsiz  köçürməyo  icazo  verilirdi.  Ilətta  elo  hallaı  molumdur  ki, 
ktilliyyat  sahibbri  onu  b cb   kitabxanalara  vəsiyyət  edərkən  vəqtnamolərdo 
xiisusi  olaraq  bıı  voqfdon  golon  golirin bir hissəsini  kağız və yazı  bvazım atlaıı 
almaq  iiçün  ayııırd).  Bağışlanmış  kitablardan  hər  birinin  surotini  çıxarmaq 
arzusunda  olan  şəxsloro  o,  ovozssiz verilirdi.
Daimi  xidmətdo  çalışan  xəttatlar  kateqoriyası  bu  fəaliyyətb  moşğul 
olanların  ciizi  hissosini  toşkil  edirdi.  Reqlamentlo  müoyyən  olunan  normadan 
konarda sifarişbr ycrino yetirmok  iiçün onlara da şərait yaradılırdı.  Hər şeydən 
göriınür ki,  kitab  suroti  çıxaranın  vəziyyəti  dövlət və dini nozarotdon  çox  onun 
lıazırladığı  mohsula  təlabatdan asıh  idi.
Orta  osrlordə  nisbotən  məşhur  şəhorbrdə  homçinin  ohaüsinin  sayı  çox 
olan  kondlordo  kitab  xəttathğının  coğrafıyası  fıkrimizi  təsdiq  edir.  Bu 
vəzİyyoti  olyazmaların  kataloqları  da  təsdiq  edir.  Xottatlarm  iizköçürmo 
ycrlorini  qeyd etməkdon  daha çox adların göstorirdilər.
Əlyazma  yaradıcıhğında  bu  cür  geniş  vo  hortorəfli  təcrübo  bizə  məliün 
olan  normativ  mənbəlordo  və  rəsmi  sənədlərdə  öz  oksnıı  tapmamışdır. 
Monbolor  genişdir,  ancaq  “öz”  emalatxanaları  haqqında  molumat  vcrirbr. 
Burada  söhbət  Heratda,  Təbrizdə,  Məşhəddo,  Buxarada,  Səmərqonddə,  vo 
digər  morkozi  şəhorbrdə  yerli  hakimlərin,  canişinbrin,  iri  feodalJarın  vo  s. 
Saraylarında  yüksək  bodii  səvivyoli  kitabiarııı  istehsal  olunduğu  emalatxana- 
lardan  söhbət  gedir.  B eb   emalatxanalarda  yaranan  əlyazmalar  ölkədə  kitab 
mohsulunun  maştabım  müəyyən  etmirdi.  Çünki  onlarm  taleyi  əvvəlcodon 
məlum  idi.  Bu  nüsxələr  sahibkarın  kitabxanasmdakı  rofdo  öz  yerini  tuturdu. 
Bundan  başqa  onlar  ciizi  miqdarda  yazılırdı  vo  çox  baha  idi,  ancaq  varlı 
feodallar 
yo
  şəxslər onları  əldo edə bilirdibr.
B ebliklə,  aydm  olur  ki,  əlyazmalarm  əsas  kütləbri 
bu 
cür 
cmalatxanalarda  yaradılmırdı,  ancaq  kolofonlarda  lakonik  olaraq  “haradasa 
ya/.ilnuşdır”  qcyd  olunurdu.  Bu,  surətçıxarmanın  coğrafiyasımn  nə  qədər 
gcniş  olduğunu  bir  daha  sü’bııt  edir.  Əgər  xəttatın  nisbəsini,  yaşa.yış  yerinə 
göıo  loqobi  cb  nozəro  alsaq,  üzköçürmə  coğrafıyası  daha  ua  gcnişlənər.  B e b  
bir  ükirdon  u/ağıq  ki,  nisbə  yazarın  doğulduğu  yerdon  başqa,  həm  də  m ütbq 
onun  iş  ycriııi  göstorir.  Biz  hom  do  nəzərə  alınq  ki,  çox  hallarda  b q ə b   ustaya 
aUısımn  yaxud  babasının  doğum  ycrinuon  do  golirdi.  Bütün  bu  hallan  nozəro 
alaraq,  göstormok  istoyirik  ki,  nisbo  üzköçiironin  iş  yerini  vo  doğulduğu  yeri 
hcç  də  həmişo  müoyyon  e lm '^ ə   də,  xəttatm  iş  ycrləri  barədo  tosovvürlərimizi 
artınr.
Orta  əsrlərdo  profcsional  xottat  hom  do  sifarişiə  kitab  surəii  çıxaran  vo 
tokbaşma  işloyon  peşokardır.  Bu  bizə  Avro’padakı  “azad  pcşə”  adamlarını 
.vuir[a(iır.  Olinıizdo  hcç  bir  mötobov  molumat  olmadığına  görə  uııian
96
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İTA B  V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
birləşdirən  təşkilatın  yaxud,  voqflərin  olduğu  barədə  bir  söz  deyo  bilmorik. 
Miisəlman  Şərqində  şəhor  problem brini  todqiq  cdən  m ütəxossisbrin  çoxu 
b eb   bir  fikıi  iistün  tuturlar  ki,  sex  toşkilatı  formasmt  xatırladan  peşəkar 
birlikbri  XIV  osrin  birinci  yarısından  Kiçik  Asİyada  yaranmağa  başlamışdır. 
XIV  əsıo  qədoı  sex  tipli  biıiikbrin  olması  barədə  dəqiq  molumat  yox- 
dur.Bıınunla 
yanaşı, 
b e b  
voziyyot 
üzköçürm obrin 
ayrı-ayrı 
şəxsi 
emalatxanalarda  bazar  iiçiin  muzdla  əlyazma  üzərində  işlədiklorini  inkar 
etmir. 
M əsələn,  xəttat  Məhomməd  -  Hiiseyn  Dar  ƏI-Mərzi  Nizaminin 
əsərinin  üzünü  köçürdüyü  kolofonunda qeyd  etmişdir ki,  bu  işi  I  rəcob  3 031/9 
aprel  1625-ci  ildə  Şiraz  şəhorində  Lütfəllah-müzahhib emalatxanasında  yerino 
yctiımişdiı.  Isgondər  Münsi  ‘ Tarixı  Alamarayi  Abbasi”  əsorindo  Qozvində 
rossamlarm  həm  oxuduqları,  həm  də  bazar  üçün 
işlədikbri 
şəxsi 
emalatxanalar haqqnıda  molumat  verir.  Rəssam  M ır Zeyn  əI-Abidin  haqqında 
danışarkən  dcyir:  “Onun  şagirdbri  rəssamlıq  emalatxanası  (karxaneyi- 
naqqaşi)  açaraq  işbyirdilor,  ancaq  o,  özü  şahzadəlor,  əm irb r  vo  ağalar  üçiin 
işbyirdi  və  onların  hörmətini  qazanmışdı” .  Sarayla  sıx  əlaqədə  olan  ustanın 
konardaıı  sifarişo  ehtiyacı  yoxdur,  onun  şagirdbri  isə  çörək  pulu  qazanmaq 
moqsədib  bazar  üçiin  işbm oyə  mocbur idilər.  Homin  miiəllif başqa  bir  ycrdə 
rossam  Abd  əl-C abbar  haqqmda  damşarkən  göstərir:  “ Baxmayaraq  ki  o, 
rossamliq  cmalatxanası  açmışdı,  ancaq  vaxtınm  çoxıınu  om irbrin  və  ağalann 
arasında  kcçirdiyindon  şəxson  özü  bu  işə  az  diqqot  yetirirdi:  Onun  oğlu  Xoca 
Nasir...  şa g ird h rb   bı'r yerdə  işloyirdi”.
Sadə  xəttatlarla  bclo  bir  hal  müşahidə  olunursa,  göriiniir,  olyazmalarm 
bədii  tərtibatı  vo  m iniatürlərb  bəzədilməsi  sahəsindo  çalışan  “kitab  əl  işi” 
ustalarımn  eyni  m əkanda  biıbşm əsi  təlob  olunurdu.  Doğrusu,  m onbəbr 
göstərir  ki,  bozi  hallarda  usta xəttat tortibatçı,  miniatürçii  vo  üzköçiirən  rolunu 
oynayırdı.  Ç ək ib n   misallardan  başqa  aşağıdakıları  qeyd  cdək:  1.  Xottat 
Uüseyn  b.Həson  b.M əhəmməd  əl-Vaiz  o!-Həsoni  732/1 I V . - t i   ildo  “Təqvim 
os-sohha  kitabmm 
iizünü  köçürmüş  vo  naxışlarla  bəzəmişdir;  2.LütfəlIah 
b.Yohya  b.M əhəmməd  əş-Şirazi  Qahirə  muzcyindoki  “‘Şahnamo”  kitabmın 
796/1394-cii  i b   üzünii  köçürmiiş  və  illiistrasiya  vermişdir;  3.1  Şalı  Abbasm 
istəklisi  vo  kitabdarı  Əli  l^izayi  Abbasi  1022/1613-14-cii  ildo  Sari  şohərindo 
Caminin  “Söhbot  əi-Ə brar”  poemasınm  əlyazmasım  köçürrnüş  və  kitabın 
kololonunda  qeyd  etmişdir  ki,  o,  surətçıxaran,  miniatiirçü,  rəssatn  rolunu 
oynamışdır;  4.Usta  Məhəmməd  Hüseyn  Növros  Dimovondi  1090/168-ci  ildo 
Sobvi  şahzadosinin  sifarişi  ilə  köçürdüyü  “Tozkireyi-şah  Təhmasib”  kitabmın 
kolofoııunda  o,  həm  do  kitabı  rcdaktə  etırıiş  vo  miniatürlərlə  bozomişdir  deyo 
qcyd  edir.
Ancaq  bu,  qobul  oiunmuş  qayda  dcyildi  vo  az  lıallarda  haş  vcriıdi. 
Ai'tıq  çoxdandır  b c b   bir  hala  diqqət  yctirilir  ki,  XVI  osrin  20-60-cı  illoriııdo