Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

TÜKK  XALOLARININ  KİTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
82
TÜ R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
BƏDİİ  YAZI  SƏNƏTKARLICI
Ərəbqrafıkalı  yazmın  xüsusiyyətləri  üzərində  geniş  dayandıq.  Hərilərin 
düz  və  oyrixətt  elementbriııin  mütənasibliyi,  sonuncuiarın  bir-birinə 
uyğuuluğu  (hər  hir  xott  üçün  xavakterikdir)  aydm və  dəqiq  yazm ağa çalışmaq 
vo  başqa  m osələbr  nəzərdən  keçirildi.  Əl-xətt  ma  yakra  -   “Xətt  odur  ki, 
oxunur”  formulası  yaradıcı  axtarışlar  aparmaq  və  estetik  istəkləri  ödomək 
üçiin  xəttatlar  qarşısında  sonsuz  imkanlar  açırdı.  Orta əsrb rd ə  məlum  olduğu 
kimi,  mənəvi  mədəniyyət bir  çox  forma və  baxışlarda,  o  cüm bdən  xottatlıqda 
öz  əksini  tapmışdır.  Aydın  və  gözəl  yazmaq  sənəti  yüksək  qiymətləndirilir, 
tərifı  göylərə  qaldırılır,  biliyin,  zəkanın  ölçüsü  hesab  edilir,  nüfuzlu  və  əziz 
sayıhrdı.  X-XI  əsrlərdə  yaranmış  bir  hədisdə  deyilirdi:  əl-xətt  nisf  a fü l 
(“Yazı-biliyin  yarısıdır”).  Başqa  müsəlman  ölkələrində  olduğu  kimi,  İslam, 
Türk  diinyasında  da  rəssamhq,  təsviri  yaradıcılığı  məhdudlaşdırırdı.  Qələm 
ustaları  arasmda  və  orta  əsr  feodal  cəmiyyətinin  savadlı  dairələrində  geniş 
yayılmış  yazı  ənonələri  nöqsansız  yazı  xəttləri  etalon  sayılan  bir  çox  mahir 
xottatiarın  adlarını  qoruyub  zəmanəmizə  qədər çatdınmşlar.  Təbii  ki,  hər nəsil 
onların  sırasma öz nüm ayəndəbrini  vermişdir.  Təəssüf ki,  məşhur ustalann  bu 
siyahıiara  daxil  olma  qaydaları  bizə  aydın  deyildir.  Öz  ustalığı  ilə  tanınmış 
xəttatlardan  heç  də  geri  qalmayan  bir  çox  sənətkarın  adlarım  mənbəlor  qeyd 
etməmişdir.  Son  iilər  müasir  alim-poleoqraflarm  tədqiqatları  sayəsində 
unudulmuş  sənətkarların  adları bizə məlum olmuşdur.
Bodii  yazı  ustaları  haqqında  məlumatı  iki  mənbədən  alırıq.  Birincisi, 
Qazi  Əhmədiıı  nisbəton  yaxm  vaxtlarda  elmi  dövriyəyə  daxil  olmuş  əsəri. 
B eb   əsərlər  əsasən  bioqrafik,  soraq  kitablarından,  xəttatlıq  ustalanna  həsr 
edilmiş  mənbolərdən,  m iııatürbrdən,  cildlərdən,  naxış  və  hədiyyə  üçün  hazır- 
lanmış əlyazma kitablarına ed ib n  bəzək nüm unəbrindən ibarətdir.
Bizə  məlum  olan b e b  kitabların yaşı  XVI  osrdən  qədim  deyildir.  Ancaq
o  vaxta  qodər xəttatlıq  sənəti  artıq  bir neçə  yiiz  il  idi  inkişat  cdirdi.  Kitabların 
tortib  edilməsi  ənənəsi  müsəlman  şərqində  geniş  yayılmışdı.  lürk  tarixçisi  və 
bioqrafı  M ustafa  Oli  Çəlobinin  “  Monakib  Əi-hünərvəran”  (“istedadlıların 
om əlbri”)  kitabmı  Qazı  Əhmədin  “Traktatımn”  yazılıb  qurtarmasından 
(1004/1596)  cəmi  on  il  ayırır.  Lakin  hor  iki  kitabda  doqiq,  ardıcvl 
kompozisiyalann,  mövzu  və  sxemlərin  mükəınməlliyi  eynidit.  Bu,  göstərir ki, 
hor  iki  müəllifın  səb tləri  olmamış  deyildir.  Belə  kitablann  m ənbəbri  sözsüz 
ki,  şifahi  vo  yazılı  rəvayətlər,  hekayəbr,  bəzən  ətsan əb r  idi.  Onlar  həm 
olyazma  kitablarını  yaradan  peşəkarlar,  hom  də  dövlət  xidmətində  olan  çox 
saylı  munşilər  (katibbr)  arasında  geniş  yayılmışdı.  Həmin  kitablann 
miıəlüriəri  xəttatlara vo  munşilorə çox yaxın  idilər.
83

TÜKFv  X A L Q LA R IN IN   K İTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Dusl  Mühnnıınod  (972/1564  65  ildə  vəfat  ctmişdir),  Malik  Dcyləmi 
(969/  1563  vofat  ctmişdir)  vo  Seyid  Ohməd  Məşodi  (986/1578-79  volat 
ctıııişdir)  saray  xottatları,  Qazi  Əhmod  isə  xəttat  və  munşi  olmuşdur.  Dust 
Miihoınmodin  1  şah  'Fəhmasibin  qardaşı  Bohram  Mirzə  iiçiin  951/1544-45-ci 
ildo  tortib  ctdiyi  alboma  (mürəkko)  vazdığı  ön  sözlə  Qazi  Əhmədin  əsərini 
miiqayiso  ctdikdo,  hər  iki  osərdo  kompozisiya  oxşarlığma  diqqət  yctirməmək 
olmıır.  Molız  bu  oxşariıq  dcməyə  əsas  verir  ki.  xəttatlara  və  rəssamlara  həsr 
olunmuş  traktatkırın  meydana  gəlməsi  bədii  yazı  nümunəlorini  və  ayrı-ayrı 
miııiatiaiori  əhato  edən  albomların  tərtibatı  təcrübəsilə  -sıx  bağlıdır. 
Baxmayaraq  ki,  orjiııal,  müstoqii  əsərdir  (əlyazma  kitab  ustalarmın  bioqrafık 
liiğoti),  hor haldaonu  böyük  albomıın  müfəssəl  annotasiyası  hesah  etmək  olar. 
i ’əbii  ki,  bu  qəbildən  olan  əsərlər  qələm  və  fırça  ustaları  haqqında  bizim 
molumatlarımızın əsasıdır.  (215.  s.  355)
Başqa  moııbələro  gəldikdə, onlar göstərilənlərlə müqayisə oluna bilməsə 
də,  fraqment  xarakteri  daşısa  da,  bəzən  əvvəlki  materialları  dəqiqləşdirirlər. 
Onlardakı  fraqmentlər tarixi  xronikanı  və poezıya antalogiyasım əks etdirirlər. 
Bunkırm adı  təzkirodir.
İkineisi,  bu  sahonin  nüfuzlu  ustalan  tərəfmdən  yaradılmış  və  bədii  yazı 
sonətino  həsr  olunmuş  əsəıiordir.  Bu  əsəıiərin  mövzusu  və  moqsədi  bir  çox 
osrlor  boyu  yaradılmış  xəttatlıq  qaydalan  ənənəsini,  bodii  yazı  vərdişlərini  və 
reseptlorini,  onların  miiəllinərinin  illər boyu  toplanmış  təcrübəsini  gənc  nəslo 
ötiirmək  idi.  Görkəmli  ustalar  məsləhət  verirdilər:  Kağız  vo  qələm  iiçün 
qamışı  necə  seçmoli,  miirəkkəbin,  rəngin,  boyanın  və  maye  qızıhn  hazııian- 
masının  resepti  necə  olmalıdır,  qələm  nəcə  yonulmalıdır,  əlin  avtomatik 
hoı okino  vərdiş  üçün  miixtəlif xəttləıio  nocə  məşq  etməli,  ayrı-ayrı  hərflərin 
formaları  hansılardır və s.
Bu  əsəıiərdə  xottathq  sənotinin  inkişafı  barədə  zəngin  materiallar  var, 
lakin  homin  osərlorin  yaradıcıları  barədə  məlumat  çox  azdır.  Bu cür mənbələr 
xottatlıq  tarixinin  öyrənilməsində  köməkçi  rol  oynayırlar.  Onlarm  müəllifləri 
öz  soləüərinin  Ciskıb  və  iş  metodlarına,  yazıya  gətirdikləri  yeniliklərə,  estetik 
meyillorin  və  baxışların  inkişafına,  müxtəlif  vaxtlarda  yazılmış  traktatlann 
müqayisəsinə  dalıa çox  fikir  verirdilər.  Burada,  həmçinin,  ənənələrin  vacibliyi 
və mölıkəmliyi,  onlara oməl  olunması  osas yer tuturdu.
Bcrlin  Döviot  muzeyindo  saxlanılan  XI  osrin  yazı  sənəti  haqqında  əıəb 
traktatımn  naməlum  müəllifino  göro  “  kalliqrafıya  sənəti  nadir  qalibiyyətdir, 
oııa  görə  də  hor  nəslo  bir  xəttatlıq  ustası  düşür”.  Bıı  qcyd  yuxanda  göstərilən 
prolisiona!  və  norınativ  mənbələrlə  təəcciiblii  dərəcədə  uyğunlaşır.  Belə 
məııhəlordo,  aclələn.  tanmmış  çox  az  şəxsiyyətlər  barədo  nıəlumat  veritiər. 
Mosələn.  Qazı  Əlıməd  özüniin  moşhur  traktatmda  (birinci  rcdaksiyasmda  25 
/ılhıdco  1004/20  uvqust  1 596-cı  ildə  ba.şa  çatmı.şdır)  klassik  “altılığııı”  89,
84
T Ü R K   X A L Q L A R fN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
nəstəliqin  isə  59  ustası  haqqında  molumat  verir.  Onların  çox  az  hissəsi 
müəllifin  müasirləri  olmuşlar.  Qalanlar  haqqmda  ənənəyə  uyğun  olaraq 
özündən  əvvəlkiləri  tədqiq  etməklə  məlumat  verilir.  Qeyd  etmək  lazımdır ki, 
yüksək  səviyyədə  tərtib  olunmuş  xəttatliq  kitabları  heç  vaxt  savadlı 
şəhəıiilərin  geniş  kütləsi  üçün  nəzərdə  tutulmurdu.  Onlar  qeyri-adi  dərəcədə 
bahalı  olduğuna  görə,  xəttatm əməyini  qiymətləndirə və  ödəyə  bilən  müstəsna 
adamlar  üçün  hazırlanirdı.  Xətt  sonətkarlığına  görə  mükəmməl  əlyazmalarm 
köçürülməsinə,  çox  vaxt  kompozisiya  baxımından  mürəkkəb  olan  rəsm 
əsərlərinə  xeyli  vaxt  sərf  edilirdi.  Belə  kitablara  tələbat  ciddi  olurdu:  0   ilk 
sətrindən son  sətrinə  qədər vahid,  mükəmməl xəttlə köçürülməli  idi.  Hərflərin 
və  onların  yazıhşının  təııasüblüyü  xəttlərin  “incə”  və  “qalm hğı”  sətirdə 
sözlərin  düzümü,  eyni  tipli  yazının  ciddi  paralelliyi,  yazmın  impulsiv  yaxud 
axıcılığı,  onun  fərdiyyəti  və inamlılığı-bütün bunlar və  sırf profesional  detallar 
estetlərə  və  m ütəxəssislərə  m üxtəlif  qeydlər  etməyə,  fikir,  mübahisə, 
mühakimə  yürütməyə  geniş  meydan  verirdi.  Belə  sənət  əsərlərinin  taleyi 
qabaqcadan  məlum   idi,  onlar  ya  saray,  ya  da  dövlət  məmurunun  şəxsi 
kitabxanasuıda  öz  yerlərini  tutmalı  idilər.  Şəxsi  kitabxanasında  böyük 
xəttatlarin  əlyazm a  nümunələrini  saxlayanlar  hörmət  sahibi  idilər.  Otıa  göro 
də  şahlar,  orta  Asiya  xanlan,  Hindistan  hökmdaıiarı,  Avropada  krallar  və  im- 
peratoıiar  maşl'ıur  xətt  və  naxış  ııstalarmın  əsərlərini  topiadıqları  kimi.  belə 
nadir əsərləri  əl-əl axtarırdılar.
XƏTTA TLIQ  SƏNƏTİ, TƏLİM VƏ PEŞƏKARLIQ
Pcşəkar xəttatın öyrədilməsi  və  hazırlanması  barədə  bizə  məlum  olanlar 
bir o  qədər də  çox  deyil,  çiinki  bu məlumatlar çox kasad  və  dağmıqdır,  njəlutr, 
mənbəolər  bütün  diqqəti  əsasən  sənətkar  xəttatlara,  bədii  yazı  ustalarma  və 
ustadlara  yönəltmişdir.  Bu  cəhətdən  xəttatlığm  mabir  bıhcisi  M.Bəyaninin 
1966-1969-cu  illərdə  nəşr  olunmuş  tədqiqatı  diqqətə  layiqdir.  Özünün  üç 
ciiidlik  əsərində  o,  nəstəlik  üslubu  ilə  işləyən  1526  xottat  haqqmda  məlumat 
verir,  halbuki,  bizə  məlum  olan  normativ  mənbələrdə  heç  400  nəfərin  adı 
göstərilməmiş.  Hətta  bədii  yazı  ııstalığına  dair  kailiqrafrya  korifeyləri 
tərəfindən  həsr  olunmuş  osnrbrdo  təhsil  prosesi  ardıcılhqla  açılmamışdır.  Bu 
sənət  xəttatın  uəlir  məıVoəyidir.  Fikirləşirik  ki,  məsələ  daha  sadə  idi.  Görünür, 
bli  proscs  o  qədər  adi  və  gündəlik  iş  olub  ki,  müəlliflər  sadəcə  ondan  yan 
kcşib  və  fıkirləşiblər  ki,  hamıya  məlum  olan  bu  işin  dəqiq  tosviri  heç  kəsi 
maraqlandırmayacaq.  Maraqlıdır  kı,  xəttatların  necə  və  hansı  şoraudə 
işionməsi  heç  bir  tədqiqatçı  tərəfindən  yazılnıärjiişdır.  O ıta  osılərin  xəttatları 
və  ya  xəttathq  sənəti  häqqm da  yazılmış  mənboləılə  tam ş  olduqdan  sonra
85

TİIRK  XALQ LARININ  KİTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
ııiDİuıu 
olur  ki.  hu  mənbolər  tədris  vosaiti  funksiyasını  ycrino  yctiro 
bilnıəınişdi.  üu  cür  monbələr  daha  çox  tnqdimat  xarakteri  daşıyır  vo  gəncloro 
xəttatİK]  sənətiııin 
övronilməsi  ınetodikasını  ö/.iində  ohatə  etmirdi.  Gö/.ol 
.xəuat  olmağit  çulışun  gənclərindo  Iıamısı  bu  sənotin  yüksolmoyino  çata 
hilmirdi. 
Yaxşı  xəttat  olmaq  üçün  yaxşı  rossamdan  təoləb  olunan 
xüsıı.siyyotlər tələb  olunurdu,  fordi  kcyfiyyətlor  və  incosənot  toınaüllori.  Xottat 
döşəmənin.  yaxııd  xalçanm.  bəzi  hallarda  alçaq  oturacaqda 
əyloşir,  d ü /, 
haınar 
taxtanı  kağı/m  altma  qoyub,  diziorinin  iistünə  atır  və  i.şə  ba.şlayırdı. 
liə/ən  o.  ralıatlıq  naminə  ayaqlarmm  altma  alçaq,  lakin  enli  skamya  qoya 
hilərdi.  Hunu  o  dövıdə  Iıamı  bilirdi.  Arcalı  XfV-XVII  osrlordo  ziyarət  edon 
qorb .soyyalıları  işin  bu  qavda  ilə  göriiidüyü barədo  molumat vcrmişlor.  Xottatı 
iş  /amanı 
tosvir 
cdən  bir  sıra  ıniiniatürlər  do  vardır.  Bunlar  bizə,  o  zaman 
xottatııı  masa  arxasımia  deyil,  to.svir  olunduğu  kimi  işiodiyini  taın  tosəvviir 
ctmoyo  imkan  verir.  Xəttat  iş  başmda tosvir  edən  minatiirlərdən  biri  do  1287- 
ci 
ildo  Bağdadda  köçiiriilmüş  orəb  əlyazmasındandır.  O,  di/ləri  iistündə yazan 
miıtoxossisi  təsvir  cdir.  Bununla  yanaşı,  XVI  əsrin  soıumda  Hindistanda 
çokilmiş  mmiatiir  göstorir  ki,  xottatlıq  ustaian  yiiksək  səviyyəli  abidəlor 
\aradarkon  bəzən  alçaq,  lakin  gcniş  stolun  arxasında  oturub  işləmoyi  üstiin 
tıılıııdulaı.  I’cşəkar xottatlar hazırlayan məkloblari  adətən  uslat  xəttatlar,  yaxud 
bodii  >a/ı  sahəsindo  lanınnıış  niituz  sahibləri  saxlayırdı.  Öyronmo  prosesi  çox 
kıçık 
şaşlanndan  başlayırdı.  Xəttatlığın  gəlocək  ustaları  artıq  oıı-onbir 
yasmdan  taııı  olyazmanı  səliqoli  köçiirə  biiirdilər.  Monbolər göstorir 
k i, 
sosiai 
planda  bu  ciir  məktəblorin  tərkibi  miixtəlif  olurdu,  əsasoıı  varlı  aiiələrin 
ıışaqlan  oxuyurdular.  Ancaq  onların  mütləq  xəttat  olmaJarı  nıəcburi  dcyiidi. 
Belə  uşaqkır  ona  göro  oxuyurduiar  ki,  o  dövrün  tələbino  uygun  gozəl  xot!ə 
ya/.mağı  bacarsmlar.  Moşhur  Ilerat  xəttaU  Abdullah  Tabbah  (873/1408-ci 
iio 
yaxm  volat  ctmişdir)  tərcümcyi-halında  yazır  ki,  gözol  xətlə  yazmağı 
oyronmok  üçun  bclə  məktəblərdən  birinə  baş  çokdim  və  orada  fcodailann  və 
ın
  (acnloi'in  uşaqlarıııin  moşğu!  oiduğunu  gördiim.  Onun  xahişino  cavab 
olaraq 
qol\analtı  sahıbi  olan  atası  demişdir:  “...orada  ağalann  uşaqları  oxuyur. 
səıı 
ıso  kasıb  oğlusan”.  Qazi  Ohmod  Kuminin  sözlərinə  tiörə.  məşhur  xəttat 
Mn-  s c) .d  ()lıməd  Məşhodinin  məktobində  bazar  crtosi  vo  çərşənbo  axşamı 
gııııləıı  Mo.şhod  .şolıərmm  cavanları  övrənir  və  kontinqemdo  .sohodilordon 
ıharət  ıd,  Mır  Imad  Ho.soninin  şagirdi  Abu  Turalm  oğlu  Xottat  Mohəmməd
'  1  l: laha,u 
6/!714  vəfat  ctmişdir)  ö/önön  “təzkireyi  xəttatan''
(  Xottatlıq  lıaqqında  yaddaş  )  əsorindo  ya/ır  ki,  40  il  ərzindo  ona  müraciot 
cdonlərın  ham.s.nı  İWrotmişdır.  “Onların  arasmda  v3r|,  da,  kasıb  da,  tiirk.  və 
lacık  honıonm.  baş<|a  başqa  ölkəbrdən  bu  şəhəro  golmi.ş adamlar da vardı” .
^agııdloı  ayıı-a\ıı  hərllərin  ya/ıhrtası  vo  onların  müxtəlif  xətiərdə 
ıı\gunlaşdıı 
i
I
iikisi
  xıısusıyyotbrin;  vo  əsas  pıinsipiorini  u/un  nıüddət  və  sobrb
86
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
öyronib 
m ənim səyirdibr. 
Əlin 
və 
qələmin 
hərəkətinin 
miioyyən 
av to m atizm in ə 
nail  olmaq  iiçün  ustanın  müşahidəsi  altmda  onlar  bu 
hərəkətləri  yüz,  min  d ə fə b rb   təkrar  cdirdibr.  Hər  hansı  xətt 
üslubunu
təcrübədo  monimsəmək  üçün  hor  xəttat  XIV  əsrdən  sonra  dövro  uyğun  on  azı 
üç  x ətlb ,  suls,  nəsx  və  nəstəlik  xətbri  ilə  yazmağı  mütləq  bacarmah  idi. 
Yazını  öyronon  zaman  adətən  iki  məşğələ  formasından  istifadə  olunurdu. 
K əlam i 
və  nəzəri.  Kəlami  tanınmış  nüfuz  sahibbrinin  xətt  nümunəbrinin 
dofolorlə  üziinün  köçüriilməsidir.  Bunda  məqsəd  şagirddo  möhkom  və  inamlı 
əl, 
oturmaq  qabiliyyəti  və  dözümlülük,  diqqətlilik  və  intizamhlıq  vərdişləri 
aşılamaq  idi. 'Bu  cür  məşğələləri  təkcə  öyrənməyə  başlayan  şagirdlər  deyil, 
hətta  böyük  təerübosi  olan  ustalarda  edirdibr.  Onlar  öz  nəsihətbrində  təkidb 
qeyd  edirdilər  ki,  belə  məşqlər  daim,  hər  gün  edilməlidir.  Hər  hansı  ustanm 
əsərini  niimunə  kimi  seçon  xəttat  tam  oxşarlığa  nail  olmağa  çalışırdı.  Ancaq 
bu,  hamıya  nəsib  olmurdu. Əgər  yaxşv  bilənlər  qərara  gəlirdilərsə  ki,  surət
orjinaldan  seçilmir,  onda  surət  çıxaran  belə  işarə  qoyurdu: 
“Kiminsə
nümunəsi 
üzrə 
hansısa 
m əşğəb” . 
Bəziləri  üzköçürmədə 
moharotb
müvoffəqiyyət  qazanırdılar,  çox  halda  isə  nəhəng  q əb m   ustalarının 
uümunələrini  saxtalaşdırırdıiar.  Məsələn,  məlumdur  ki,  şah  I  Təhmasib  (1524- 
1576)  özütıün  saray  rəssamı  Müzəffər  Əliyə  M ir  Oli  Heravinin  kitabının 
surətini  çıxartmağı  qadağan  etmişdi,  çünki,  heç  bir  ekspert  onların  arasmdakı 
fərqi  təyin  edə  biimirdi,  Bazarda  isə  onlar  Mir  Əlinin  orjinalı  kimi  çox  baha 
qiymotə  satılırdı.  Rəhbərin  bilavasitə  nəzarəti  altında  eyni  xətt  üslubu  ilo 
yazan m üxtəlif ustalann  nümunələri  tutuşdurulur,  onları  seçib  analiz edirdibr. 
Məşğələnin bu forması  şagirdə  göstərirdi  ki,  həmin  ustalar yazıda horflorin  və 
onların  elementlərinin  bu  və  ya  digər  uyğunluğundan  necə  istifadə  ctm işbr.
Bu nəzəri məşqələ forması  idi.
Bu,  gərgin,  uzun  siirən  və  ağır  omək  idi,  nəticədo  çox  az  adam 
xəttathğda  məşhur  olurdu.  Ancaq  bədii  yazı  ustalarından  danışan  bütün 
məlum  monbobr  onların  mükoınmolliyo  gedən  yolda  onıokscvoıliyini  vo
iradosini  mütləq qeyd edirbr.
Kalliqrafıyanm  böyük  ustaları  və  nəzəriyyəçiləri  Mir  Oli  Haravi 
(951/1544-45  vəfal  etmişdir)  vo  Məcnun  Rəfıqi  (XVI  əsrin  ikinci  yarısı)  öz 
traktatlannda  ona  çağırırdılar  ki,  öyrənmə  prosesində  köhno  ustaların 
nailiyyətbrindon  fərdi  yaradıcılıq  nəzərə  alınmaqla  istifadə  olunsun  ki,  xottat 
özündən  əvvəlkibrin  irsini  kor-koranə  təqlid  etməsin,  özünün  oıijinal  xətti 
olsun.  Sonralar  M ir  İmad  Həsəni  də  bu  üsulu  məşqi  xiyaii  (  yaradıcı 
məşğolo”)  terminindo özünün  nəzəri əsasım  tapmışdır.  (130,  s.  15-16).
Şagirdbrin  sayına  görə  böyük  moktoblordo  asas  rohbarbro  onun 
müavinləri  (xəlifə)  kömok  edirdi.  Adətən,  onlar  rəhborin  sevimli  vo  istcdadh 
şagirdbri  olurdu.  M osobn,  İsiahanda  Mir  İnıad  Hosəninin  moktəbino
87

IİIRK  X A LQ LA RININ  K İTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
şauirdlari.  onuıı  şagiıdi  Abu  Tıırab  qəbul  vo  tərbiyə  cdirdi.  Ustamn  vəlatmdan 
sonra  ınəktəbə  o  rnlıborlik  etmişdir.  Adəton,  m əktəbbr  o  qədər  do  böyük 
olmurdu.  on  bcşə  yaxın  şagiıd  oxuyurdu.  Imtahan  işini  yerino  yetirdikdən 
sonra  üzköçiirən  ustadan  icazə  alıb  miistoqil  işləyir  və  özütıə  çörək  qazanırdı. 
Bə/əıı  əl)a/m aların  kolofoııları  bi/.ə  xəbor  verir  ki.  ti/.köçiirən  kinıin 
miişahidəsi  aliında  lıəyata  vəsiqə  almışdır.  Məsolən,  Cəlal  əd-Pin  Ruminin 
"Mısnəviy i  mənəvi'  osəri  avqust  1488-ci  ildo  iizünii  köçiiron  Miihyi  b. 
Mahmııd  Şa!ı  deyir  ki,  bıı  işi  “böyük  ustad  Sultan  Məhəmməd  Nuruıı  caıı 
vandırması"  nəlicəsində  görmüşdür.  989/1581-ci  ildə  “Divani  Cahmin 
surətini  çıxarnnş  xəttat  Camal  Məşhədi  qeyd  edir ki,  “Sultan  İbrahimin  köhno 
xidmətçisi  usta  Abdalkıh  əl-Miizəhhib  ət-Şirazinin  qayğısı  i b ’T bu  iş  yerınə 
yctirilmişdir.
Peşəkar  katib  Mirzə  Məhəmməd  b.  iiinduşah  Naxçıvaniyə  (XIV). 
(izköçürənin  köməkçi  vasitəiərindən  danışarkən  deyir:  “Xottat  üçün  bir  sıra 
əşyalar,  nıəsələn  qanıış  qələm,  q əb m   yonan bıçaq,  miirəkkəb  qabı,  qanşdsnci 
(mixrək),  mürəkkəb  və  kağız  lazımdır.  Bütün  bunlar  öncə  yazann  özü 
torəiindən  hazırlanmalı  və  bunları  heç  kimdən  müvəqqəti  istifadə  üçıin 
götürməməli.  lakin  başqası  (yazar)  borc  istəsə  b e b   imtina  etməməlidir, 
Qoləmi  yonulmuş saxlamaq  lazımdır, onun ucluğu yazıhmş  qalmamaltdır.  Hər 
giin  isüfadə  .olıınmuş  qələırı  təmizbnməlidir  ki,  miirəkkəbin  nəmi  ondan 
tamamib  tökülsün.  Q əbm   yonan  bıcaq  daim  iti  saxlanrnaiı  və  onımla 
miirəkkəbı  qarışdırmamalı!  Ona  görə  də  xoşboxt  aiim,  xəttatlann  müəllimi 
Caınal  əd-Din  Yaqııt  Müstəsimi,  hansısa  yazann  işiııdə  hər  hansı  nöqsan, 
soiio.əsizlik  görəndə  deyirdi:  “Onun  yonan  bıçağı  kütləşmişdir!  “Həmçinin 
yanında  qarışdırıcı  və  sümiikdən  lövhəcik  olmalıdır.  birinci  ona  görə  ki, 
mürəkkobi  bıçaqla  yaxııd  q ə b m b   qanşdırmayasan,  ikinci  ona  görə  ki,  qələ- 
min  ucunıı  başqa  qələmin  üstündə  yonmayasan.  I bm çinin  ətirli  olması  üçün 
mürəkkəbə  azaciq  miişk.  yaxud  gül  suyu  artırmaq  lazımdır.  Miitləq  qaydada 
qobmin  uehığunu  sitmok  üçün  yanında  əski  olmalıdır.  Yazarm  iş  vaxtı 
yonılmaması  iiçün  miirokkəb  qatı  deyil,  duru və  parıldayan  olmalıdır...  “(130, 
s.  16).  Qeyd  edək  ki,  xəttatlar  iiçün  bu  qaydalar  ıızun  miiddət  dəyişməmiş  və
XIX  osrin sonlarına qədər olduğu kiıni  qorunub  saxlamlniişdi  .
Sıravi  xəttat  əməyiııin intensivliyi  vo  işinin cəldliyi  barədə ədəbiyyatda 
kök  salmış  dü/.giin  olmayan  fık irb rb   razılaşmaq  çətindir.  Bununla  yanaşı, 
hom  normativ,  həm  də  rasmi  mənbələr  bu  rəyi  təsdiq  etməyən  müxtəlif 
materiallar  verir.  Bu  matcrial  bir  növ  əfsanə  xarakteri  daşıyır,  orada  hoqiqətls 
\ıydurma  qınlm az  surətdə  birləşmişdir.  Xəttatm  işində  ancaq  israfçıhq 
axtarmaq  büiün  müolÜflərin  məlumatlannda  qırmızı  xəttb  kcçir.  Adi  köçürmə 
surəti  onları  maraqlandırmırdı.  Miiəlünər  qeyd  ediıxlibr  ki,  xəttatın  işində 
adələn  çərçivədən  kənara  çıx.ı;'1  şcylər  onları  təəccübləndirir  yaxud  heyran
88
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
edirdi.  Bu  isə  fenom enbrə  xasdır.  B eləbri  çox  az  idi.  Bir  tərəfdən  yazarların 
iş  vaxtı  və  sonda  etdikbri  işarə  və  qeydlər,  digər  tərəfdən  nəznı  və  nəsrb 
yazılmış  yüzədək  kitablan  cəlb  etməklə  özümüzün  apardığımız  ümumiləş- 
m əb r bunu etməyə  bizə imkan yaradır.
Budaq  Qəzvini  “Covahir əl-əxbar”da (984/1576)  yazır ki,  onun  müasiri, 
məşhur bədii  yazı  ustası  Qasım  Şadişah “gündə  beş  beyt  yazır,  onları  düzoldir 
və tam təm izbyirdi” .
Qazi  Əhməd  ''Gülüstani  hünər”də  ilkin  mənbəyinə  sadiq  qalaraq 
məlumatı  təkrarlayır.  Buxara  tarixçisi  Məhəmməd  Yusif  əl-Miinşi  “Tarixi 
Mukimxam” (1116/1704) əsərində saray xəttatı Abd əl-Əziz xan xoca Yadgarı 
haqqmda  danışarkən  qeyd  etmişdir  ki,  o,  xanm  əmri  ilə  “Divani  Hafız”in 
üzünü köçiirməyə  yeddi il  sərf etmişdir.
Şah  I  Təhm asibin  kitabxanası  üçün  Nizaminin  “Xəm sə”  sinin  üzünü 
köçürməyə  (hazırda  Londonda  Britaniya  muzeyində  saxlamlır)  məşhur  xəttat 
Şah  M ahmud Nişapuriyə  üç  il  yarım vaxt gərək olmuşdur.  Kolofona əsasən  o, 
cumada  II  946/oktyabr-noyabr  1539-cu  il  tarixdə  işə  başlamış  şəvval 
949/yanvar-fevral  1543-eü  il  tarixdə  başa  çatdırmışdır.  Visal  Şirazinin  oğlu 
Mahmud  Fars  əy ab tin in   hakimi  Məhəmməd  Qulu  xan  Elxaninin  sifarişi  ilə 
Mirhondun “Rəüzət əs-Səfa” əsərinin üzərində beş  il çalışmış,  kolofona görə 3 
zülkədə  1265/20  sentyabr  1849-cu  ildə  işini  quıtarmışdır.  Kalliqrafıya 
ustalarmın  həyatından  misallar  göstərir  ki,  tələb b r  nöqteyi-nəzərindən 
mükəmməl  əlyazması  yaratmağa  yaxşı  rəsm  əsəri  yaratmaqdan  az  vaxt  tələb 
olunmurdu.
Bununla  yanaşı,  üzköçürənbrlə  və  xəttatlar  arasmda  fərqi  saxlamaqla 
yanaşı,  yenə  də  surət  çıxarma  yüksək  qiymətləndirilirdi.  M ənbəbr  xəttatlıq 
işinin  bu  tərəfıni  də  müəyyən  dərəcədə  əks  etdirmişlər.  Qiyas  əd-Din 
Hondəmir  (942/1535-36-cı  ilə  yaxm  vəfat  etmişdir).  “Həbib  əs-S-iyar” 
(“Tərcümeyi-hal  dostu”)  əsərində  M əruf Bağdadi  haqqında  danışarkən  qeyd 
edir  ki,  o,  Şiraza  Ömər  Şayxın  oğlu  İskəndər  Sultanm  yanına  gələrək  onun 
saray  em alatxanasmın  tərkıbinə  daxil  olur,  hər  giin  500  beyt  şerin  üzünü 
köçürməyə  başlayır.  Bir  dəfə  ustaya  deyirlər  ki,  M əruf  Bağdadi  artıq  iki 
giindür heç  nə  yazmır.  İskəndər Sultanm yanına çağrılanda deyir  ki,  bir gündə 
üç günlük  işi  yerinə  yetirəcək.  Sultamn iştirakı ilə axşamadək  1500 beyt yazır.
Davlətşah  Səmərqəndi  (900/1494-95-ci  ildə  vəfat  etmişdir)  özünün 
“Təzkirət  əş-Şüara”  (“Ş airb r  baqqmda  yaddaş”)  antalogiyasmda  yazır  ki, 
Cəfər  Baysonqur  (856/1452-ci  i b   yaxın  vəfat  etmişdir)  sürətli  üzköçürmə  ib  
seçilirdi və  giin ərzində  1000 beyt yaza bilirdi.
Qazi  Əhməd  Qumi  Baysonqurun  oğlu  Əla  əl-Daulun  (863/1458-59-cu 
ildə  vəfat  etmişdir)  sarayında  qulluq  edən  usta  Simi  Nişaburiyə  həsr  etdiyi 
qısa məJumatda deyir:  “Məlumdur ki,  Mövlanə  Simi  Nişaburi  bir  giində  2000