Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

T İiR K   X A L Q L A R IN IN   KİTAB  VƏ  K İTA BX A N A   M O I)O N İY V i)T İ
Qahrclc  və  Soteriıı  Iloştorxanda  yaratdıqları  latm-tatar  (1755)  liiğotlorinin  hir 
a\'toqrafı;  Aleksandr  Nikalayeviçin  varisinin  Orenburqda  soyahəti  haqqında 
llnıar  b.  Mohommodin  poeması,  Ozizə  Samitovanın  gündoliyi  vo  s.  Erkon 
tatar  əsorlorinin  sen/.or  qeydiyyatlı  R.R.Rozenin,  V.D.Smirnovun  imzalan  ilo 
ııiisxoləri  cloco  də,  K.Nasirinin  1877-ci  ildə  yazılımş  coğraliya  dorsli\iniıı 
avtoqrafında  V.R.Rozeııin  qcydi  vo  inızası  vardtr.
Arealda  bodii  tərtibatlı  tiirk  dilli  ərəbyazıh  əlyazmalar  qorunııb 
,sax!anı!mı.şdır. 
Əlyazmaların  ilkin  nümunələri  orəb  üslubunda 
tortib 
cdilmişdir.  Nadir  hallarda  qıztl  suyuna  çəkilmiş  kiçik  həndosi  bəzəklo,  çox 
hallarda  basma  naxışsız  karton  iizorinə  çəkilmiş  tutqun  hamar  doridən  ibarot 
cildlər,  Qərbi  Avropa  istchsah  ilə  müqayisədo  nazik  kağız;  nıotn  üçiin 
mürəkkəblə  edilmiş  sado  çərçivə,  ciddi  düz  nəsx  xətti,  ünvan  voxdur.  Sonraki 
dövrdə,  XVIIİ-XX  əsrin  başlanğıcına  aid  olan  nümunələr  tünd  dəri  üzlükdə 
rıts  kartonundan  cildlə  (onlar  ucuz  rəngli  pambıq  parçaya  da  bükiilə  bilardi), 
bəzək  kobud  (lakin  parlaq)  kcyfiyyətsiz  rus  (ağ,  boz  və  mavi)  kağızı.  siirətli 
yazı  iislubu  olan  nəstəliklo  yazılmış  niisxələrdir.  Belə  niisxolor  adotən  cildsiz, 
riirubotdon  zodolonmiş,  çirkli,  qurd  yemiş  halda  tapılır.  L.V.Dmitriycva  yazır; 
"Bu  onun  noticosidir  ki,  olyazmalar  XX  əsrin  ovvələrində  coşqıın  inqilab 
dövriindo  torpaq 
altmda  saxlanmışdır, 
çünki  yerli 
mollalar  olıalini 
qorxııdurdular  ki,  yeni  hakimiyyot  müsolman  olyazmalarmı  molıv  edocək”. 
Bir çox  hallarda məhz  belə də oldu.
Zənnimizcə,  bu  səboblərdən  biridir.  Osas  sobəblordon  biri  do  holo,  XIX 
əsrdon  başlayaraq  Rusiya  imperiyasında  şərq  olyazma  kitabları  iiçiiıı  həyata 
kcçirilon  “ov”  kompaniyası  olmuşdur.  XIX  əsrin  əvvəlorindon  işğa)  altnıda 
olan  vo  miiharibolər  apartlan  ərazilərdon  nəfıs  olyazma  kitabları  toplanılaraq 
Rusiyanın  morkəzi  şəhorlorinə  aparılır,  Rus  Provaslav  kilsosinin  kitab 
londlarmda  toplanır,  eləcə  də  1815-ci  ildə  əsası  qoyulmuş  Lazcrev  istitutuna 
təqdinı  cdilirdi.  Bu  homin  I,czer  Nazaroviç  Lazarevdir  ki,  1747-ci  ildə  Nadir 
şahmm  öliimündən  sonra  şahtn  tacındakı  moşhur  brilyantı  oğurlayaraq 
Rıısiyaya  qaçınış  və  onu  rus  çarına  hədiyyo  edərok,  zodogaıı  titulu  alımşdır. 
Onıın  övladları  1818-ci  ildo  Moskvada ermoni  moktəbi  açmış,  1827-ci  ildə  hu 
məktəb  Lazcrcv  adma şərq  dilləri  istitutuna çevrilınişdi.  Sovcl  illorində  Ivlmlər 
Akademiyastmn  şərqşiinashq  instituııa  çevrilmiş  Lazarcv  adına  şərq  dillori 
istitutu  XIX  əsrin  I  riibündan  başlayaraq  ərəb,  fars,  tiirk,  Azərbaycan  vo  giircü 
dillərini  öyrənnıoyə başlaytr.
Ordobildəki  Şeyh  Sofi  məqborosi  kitabxanası  ilə  yaııaşı,  Bakıxaııovun 
şəxsi  kitabxanası,  bir  sıra başqa Azərbaycan  və 'Lürk  xalqlarıııa  nıəxsııs  zəngiıı 
kitabxanalar  m iixtəlif  yollarla,  qarot,  zor  vo  ya  işğal 
ərazisindəki 
üstünliiyiindən  istilado  cdərək,  cləcə  də  miisadirə  yolu  ilə  oldo  cdilir  və 
inıperiyanın  moqsodləri  iiçtin  istiladəyə  verilirdi.
179

T fiP k -  YAI  OI  ARTNIN  K İTAB  V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Bu  arealın  əlyazmaları,  hər  şeydən  əvvəl  tatar  dili,  əsasən  Tatarıstanda 
və  Başqınstanda,  bir  qədər  az  hissəsi  Sank-Peterburqda  çox  az  miqdarda 
Rusiya  Federasiyasmm  və  xarici  ölkələrin  kitab  saxlayıcılarmda  saxlanıhr. 
Qeyd edok ki, tatar əlyazmalarınln çox hissəsi kataloqlarda rast gəlinir.
Türkiyə,  Şərqi  Türkistan və Hindistanla yanaşı,  demək  olar,  bütün  başqa 
ölkələrin  kitabxanalarında  türk  mənbələri  çoxluq  təşkil  edir.  onunla 
müqayisodə  az  miqdarda  özbək  (əksər  hallarda  köhnə  özbək)  və  Azərbaycan 
dilində  əlyazmalar  da  vardır.  Hindistanda,  eləcə  də  Iranda  köhnəözbək  vo 
Azərbaycan  əlyazmaları  çoxdur.  Şərqi  Türkistanda  uyğur  və  bir  qədər  özbək 
(onların içərisində köhnəözbək) nüsxələridə vardır.
Rusiya Federasiyasmda türk  əlyazmaları  əsasən  Sank-Peterhurqda, eloco 
də Gürcüstanda,  müəyyən hissəsi Azərbaycanda cəm lənm işdir;  özbəkdillilər -  
Orta  Asiyada,  müəyyən  hissəsi  Azərbaycanda,  az  miqdarda  Türkmənistanda; 
tatardillilər  -   Sankt-Peterburqda,  Volqaboyunda  və  Uralda;  uyğurdillilər  -  
Sankt-Peterburqda, 
Daşkənddə;  krım-tatardillilər  -  
Sankt-Peterburqda, 
Bakıda,  Azərbaycandillilər  -   Bakıda,  Sankt-Peterburqda;  tiirkməndillilər  -  
Türkmənistanda,  Sankt-Peterburqda,  kazaxdilliiər  -   Qazaxstanda,  müəyyən 
hissəsi  Sankt-Peterburqda saxlanılır.
övvəlcədən  demək olar  ki, türk  əlyazmalarının  böyük  hissəsi  Türkiyədə 
və Rusiya Federasiyasında saxlanılır,  dünyanm bütün başqa ölkələrindən daha 
çox saydadır.
Tematik  bölmələr bütün bolluğu  ilə  RP  EA  Şİ  türk  ədəbiyyat  fondunda, 
böyük  bir  hissəsi  Özbəkistan  Respublikısı  EA -da  (Daşkənd),  bir  hissəsi 
İstanbul  kitabxanalannda  saxlanıhr.  Alma-ata  və  A şqabaddan  başqa,  demək 
olar  ki,  bütün  kitabxanalarda  tarix,  poeziya,  din  üzrə  əlyazmalar  mövcuddur. 
Alma-atada  ancaq  folklor  nümunələri,  Aşqabadda  isə  folklor  və  poeziya 
sahəsində  müəyyən  miqdarda  müəllif  nüsxələri  saxlamlır.  Əlbəttə,  RF-dakı 
türk  fondlarının  tam  siyahılaşmasmdan  sonra onların  tərkibi  və  sayı  haqqında 
dəqiq  məlumatlar  əldə  olunacaqdır.  Kifayət  qədər  böyük  kitabxanaların  bir 
çox  kataloqlannda  “tarix”  bölməsində  ümumi  tarix  Osmanlı  İmperiyasının 
tarixinə  aid  materiallar  daha  çoxdur.  Bir  sıra  ərəb  ölkələrindən  başqa  digor 
ölkələrin  və  ayrıca  İranın  tarixinə  aid  əsərlər  kataloqlarda  az  saydadır. 
Bununla belə,  ayrıca bir dövlətin ərazisində belə əsərlərin sayı  onlarla və daha 
artıq  saydadır.  Uyğur  əlyazmalarının  Urumçidə  t'ərtib  edilmiş  kataloqunda 
(Müxlisov,  1957)  tarix  əsasən  Şərqi  Türkistanın  tarixi  üzrə  əsərlərlə 
xarakterizə  olunur.  Rusiya  Federasiyası  xalqlarmın  tarixi  üzrə  əsərlər  zəngin 
və  rəngarəngdir.  Buraya  Volqaboyu,  Uralın,  Sibirin,  O rta  Asiyamn,  Krımın, 
Şimali  Qafqazın  xalqlarının  tarixinə  aid  əsərlər  daxildir.  Şərqi  fürkistan 
xalqlarının  tarixinə  aid  əsərlər  RF  EA  Şİ  fondlarında  bir  çox  nüsxələri
180
TÜKK  X A L Q L A R IN IN   K İTAB  VƏ  K İT A BX A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
saxlanılır.  Belə  nadir niisxələr keçmiş  Sovet  iuifaqının  respublikalarındaıı  olan 
Azərbaycan,  Özbəkistan  və Tatarıstanın  xüsusi  kitab fondlarında  da  saxlamlır.
Əldə  olan  çap  kataloqlanndan,  əlyazmalanndan,  məlumat  və  qcydlordən 
görüniir  ki,  türk  yazılı  nıənbəbri  yalnız  türklərin  məskunlaşdığı  yuxanda 
göstərilən  areallarda  deyil,  hom  də  Avropanın,  Asiyanın,  Şiınali  Afrikanın  vo 
Şimali  Amerikanm  bir  sıra  şəhorlərində  də  saxlanılır.  Amma  diinyanm  bütiin 
tiirk  əlyazmalarının  ancaq  beşdə  biri  -   18  min  ədədi  kataloqlaşdınlmışdır. 
Müxtəlif  vaxtlarda  mlixtəlif ölkolərin  mətbuatında  çap  olunmuş  kataloqların 
daha  dolğun  və  ən  dəyərlilərini  qeyd  edək:  B.A.Dornun  (Peterburqda  Ümumi 
kitabxana,  1852),  V.D.Smimovun  (Xarici  İşlər  Nazirliyinin  təhsil  şöbəsi, 
Peterburq,  1897;  bu  kollcksiya  1918-ci  ildə  Asiya  muzeyinə  verilmişdir),  Q. 
Flyugelin  (Vyanada  Ümumi  kitabxana,  1865-1867),  Ç.Ryoııin  (Britaniya 
muzeyi,  London,  1888),  V.Perçin  (Qote  kitabxanası,  Vyana,  1864;  Berlində 
kitabxana, 
1889),  E.Bloşenin  (Parisdə  Milli  Kitabxana, 
1932-1933), 
K.Tsetterstenin  (Upsalada  Universitet  kitabxanası,  1930  vo  1936),  E.Rossinin 
(Vatikan 
kitabxanası, 
Roma, 
1953), 
V.F.Minorskinin 
(Çestir 
Bittin 
kitabxanası,  Dublin,  1958),  Y.Balaşkoviçin  və  b.  (bratislavada  Universitet 
kitabxanası,  1961),  B.Flemminqin  və  b.  (Tııbinqcn  kitabxanaları,  Merburq; 
hazırda  burada ikinci  dtinya müharıbəsi  zamanı  evakuasiya edilmiş  Berlindəki 
kitabxananm  olyazmalar  fondu  yerləşir-Visbaden,  1968  və  1974),  kataloqları, 
İstanbul  kitabxanalarındakı  türk  kataloqları  (divanların  təsviri  -1947,  tarixi  və 
eoğrafi  əsərlər  -  1943-1960,  Xəmsənin  əlyazmaları  -1961),  Özbəkistan  EA 
kataloqları  (Daşkənd,  1952-1967)  və  b.  Ərəb  qrafikası  ilə  nəşr  edilmiş  köhııə 
kataloqlar da öz əhəmiyyətlərini  itirməmişlər.
Tiirk  əlyazmalarmın  ancaq  kiçik  bir  hissəsi  adları  yuxarıda  göstərilən 
türk  kataloqlarına daxil  olmuşdur.
Biitün  bunlara  yekun  vuraraq  bir  daha  qeyd  edok  ki,  liirkdilli  yazılı 
ədəbiyyat  ənonəsi' Şərqi  Türkistan arealında XI  əsrdə  başlamış,  ancaq,  göriinür 
Xll-XVl  əsrlərdə  ara  vermiş  və  ya  itirilmiş,  XVII  əsrin  soııunda  yenidən 
başlayaraq  XX  əsrin  əvvəllərinə  qədər  davam  etmişdir.  Orta  Asiya  arealında
o,  fasiləsiz  olaraq  XII  əsrdon  (XII-XIV  əsıiərdə  -  Xarəzmdə)  XX  əsrin 
ovvəlinə  qədər  davam  etmişdir.  Qafqazda  (Azərbaycan),  Kiçik  Asiya 
( I'ürkiyə)  vo  Volqaboyu-Ural  areallarında  XIII  əsrdən  XX  əsrin  əvvəlinədək 
nıövcud  olmuşdur.  Ola  bilər  XIII-XVI  əsrlərdə  Şərqi  i'iirkistan  arealmda 
tiirkdilli  yazılı-ədəbi  əııənə  ikinci  “mədəni”  rayon  olan  Qaraxaııilor  dövlətinə 
keçmişdir.  Şorqdo  (mərkəz  Kaşqarda  vo  Balasaqunda,  uyğıır  modəniyyəti) 
türkdilli  yazılı  abidə  tapılmamışdır.  Bununla  əlaqədar,  Mohəmməd  Haydarın 
(XVI  əsr)  fars  dilində  “Tarixi  Rəşidi”  (“Rəşidin  tarixi”)  əsərinin  1253/1836- 
37-ci  ildo  Məhəmməd  Niyazın  uyğur  dilinə  tərcüməsinə  ön  sözii  maraqlıdır. 
“Varkəndin  saray  əyanları  dəfəlorlo  mənə  demişlor  ki,  bıı  yeıior  Moqolistan
181

TÜRK 
X A L Q L A R I N I N  
KİTAB  V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İV V a ri
vilayotino  aiddir  vo  xanların  olduğu  yerdir.  Çingiz  xatı  dövründon  xan 
siilaİosinin  sonunadək  Moqoiistanda  xanların  həyat  şəraiti  məJum  deyi] 
Həmçinin  məlum  deyil  ki,  bu  vilayotdə  neçə  hökmdar  olmuş.  hansı 
qaydaiar 
nnioyyon  cdilmiş,  onlara  necə  əməl  olunm uş  və  fbaliyyntini  nə  vaxt 
dayandırmışlar.  Əgər  sən  elə  bir  kitab  tapsan  ki,  orada  xanların  hakimiy- 
yotindən  danışılır,  yaxud  layiqii  hekayəçi  tapsan  ki,  bu  hadisələr  barədə 
danışsın,  onda moqol  xanlarının adları  buradakı  dünyadan  yox  olmaz, onların 
hoyat şoraiti  izsiz qalmazdı”.  (220,  s.  144-145).  “Tarixi  Rəşidi” ,Toğluq Tinıur 
xandan  Çingiz  xan  nəslindən  olan  axırmcı  hökm darlarm   tarixini  əks  etdirir 
Müəililin  dövründə  ki,  hadisəbr  memuar  şəklində  yazılmışdır.  Əsərda 
hökmdarların  hakimiyyətinin  bəzi  qaydaları  və  Şcyx  Sihabəddin  Mahnıud 
haqqında maraqlı hekayələr misal gətirilir.
Qeyd edək ki, göstərilən dövrdə M oqolistana əhalinin  daxili miqrasiyası. 
daimi  daxili  feodal  mübarizələri  və  irandilli  qonşularla  əlaqolər xarakterik idi. 
öütiin bunlar deməyə əsas verir ki, bu  cür abidələr sadəcə  saxlanmaya bilərdi, 
yaxud  yazılı  ədəbiyyat  başqa dildə  fars  və  yaxud  yazıda  uyğurqrafıİcalı  olıfba 
mövcud olmuşdur.
Orta  Asiya  areahnm  sərhədləri  kimi  m ədəniyyət  və  tiirk  dilli  yazıh 
odəbiyyatm  mərkəzi  onun  bütün  tarixi  boyu  dəyişmişdir:  Xorəzm,  Herat. 
Somərqənd,  Xivə  -  Buxara,  Kokand,  XIII-XIV  əsriərdə  Volqaboyu  -  Ura! 
arcahnında  sərhədləri  dəyişmişdir.  Qızıl 
O rdanın  qərb  rayonlan  da 
Volqaboyu, cənibirus çölləri, Krımda o cümlədon.
Göriinür,  bütün  arealları  bir-birinə  bağlayan  vahid  türkdilli  yazılı  ədəbi
ənənədən  danışmaq  olar.  Bu  ənənə  XI  əsrdə  Şərqi  Türkistan  arealında
başlamış,  XIII  əsrdə  Xorəzmə  keçmiş  (Orta  A siya  arealı),  sonradan  bütiin
Orta  Asiya  arealına  yayılmış,  daha  sonra  Q afqazda  (Azərbaycan)  və  Kiçik
Asıya  (Türk)  areallarma keçmişdir.  XIII-XIV  əsrlərdə  o,  başqa  dil variantmda
Volqaboyuna,  cənubi  rus  Çöllərinə,  Krıma,  V olqaboyu-U ral  arealına  keçir.
Cucılər,  xüsusilə  də  Teymurilər  dövründə  bu  yazılı-ədəbi  ənənə  Orta  Asiya
area  ının  dil  və  yazılı-ədəbi  prosesinin  Şərqi  Türkistan,  Volqa  boyu-Ural,
omçının  Qafqaz  (Azərbaycan),  Kiçik  Asiya  (Türk)  areahna  öz  təsiri  ilo 
xarakterızə olunur.
Genış  mövzu  rəngarəngliyi  Orta  Asiya  və  K içik  A siya  arealı  üçün 
xara  ten  ir.  Ancaq 
sonuncuda 
rəsmi tarixşünaslıq,  qanunvericilik ədobiyyai!
ol.matlar,  sənədlərin  nümunələri,  rəsmi  və  şəxsi  m əktublar  daha  çoxdur. 
fikrımızcə  bu, 
uzunmiiddətli 
vahid  “dövlətçilik”  (Osmanlı  sülaləsi)  ənənosı 
ı  ə  ağ  ı  ır.  Ancaq  birincidə  Nəvainin  əsərlərinə  lüğətlər  təmsii  olunmuşdui' 
u  ıkı  areal  həmçinin  Qafqaz  (Azərbaycan)  arcalı  üçün  “divan” pocziyasının 
n w şaı,  onarın  yaradıcıhq  nümunələri  (antalogiya-təskirə)  ilo  şaidə,'n 
t> rcumeyı-hal  daha  çox  xarakterikdi.  Şərqi  Türkistan  və  Orta  Asiya
182
Tİ’lRK  X A L Q L A R IN IN   KİTAB  VƏ  K İTABXANA  M O D Ə N İY V Ə Tİ
areallannda  sonolkarların  ononələri,  yerli  tarixi  xronika  geniş  yayılmışdır. 
Volqaboyu-l.lral  arcalmda  yeıii  tarix  (yarım  mifık.  xaraktcrli),  dorslik 
xarakteıii  dini  ədəbiyyat,  XIX-XX  osrin  əvvəli  müxtəlif  bilik  sahəlori  ii/.ro 
dors  vosaitləri  iistünliik  təşkil edirdi.
Büliin  areallarda.  Volqaboyu-Uraldan  başqa,  tərcümolər,  əsasən,  l'ars 
dilləıindən,  eləcə  də  ərəb  dilindən  yalnız  bədii  poeziya  niimunələrinin  az 
hissəsi  fars-tacik  orjiııallarından tərcumə cdilmişdir.
L.V.Dmitriycva  öz  tədqiqatlarmda  müəyyənləşdirmişdir  ki.  Türk 
xalqlarmın 
məskiinlaşdıqları 
areallardan 
ən 
az 
tərçüıno 
niimunələri 
Azərbaycanda  təsadiif  edilir.  Şübhəsiz  bu,  Azərbaycanın  orəb  və  fars  dilli 
xalqlarla  yaxm  qonşuhıqda  yaşaması  və  əhalinin  bu  dilləri  əsason  bilməsi  ilə 
i/.ah  ohınur.
Əlyazmaların  tərtibatında  Şərqi  Türkistan  arealınm  öz  xiisusiyyotlori 
var.  Kiçik  Asiya  (tiirkiyə),  Qafqaz  (Azərbaycan)  və  xüsusilo  Orta  Asiya 
arealmda  türkdilli  əlyazmaların  tərtibatında  özünə  məxsus  əlamətlər  hökmıan 
olmuşdur.  Volqaboyu-Ural  arealında  olyazmaların  xiisusi  bədii  tərtibat 
nümunələri  yoxdur.  Görünür.  orəb  əlyazma  kitabınm  sadə  tərtibat  nümunəsi 
bıırada  oldıığu  kimi  qəbııl  olunmuşdu.
Şərqi  i  urkistan  (XI  əsrdə),  həmçiniıı  Orta  Asiya (Xarə/.m  iiçün  Xll-XIV 
osıiər)  arcallarmda  ərəb  və  uyğur,  qalan  areallarda  ancaq  orəb  əlifbasmdan 
istifadə  olunmuşdu.  Kiçik  Asiya  arealı  yazı  zamanı  şəkilçilərin  kökdən  ayrı 
ya/.ılması  xüsusiyyəti  ilə  fərqlənmişdir  ki,  bu  da ycni  qramatik  qayda  olmaqla 
yanaşı  həm də  mənbələrin fərqlondirilməsi  üçün bir əlamətdir.
Əlbəttə,  ərəbyazıh  tiirkdilli  əlyazma  kitabı  areallarının  bundatı  sonra  da 
öyrənilmosi  onun  haqqında  olan  məlumatların  dəqiqləşdirilməsini  vo 
tokmilləşdirilməsini  təmin edəcəkdir.
KRIM  TATAR XALQININ  KİTAB 
VƏ  KİTABXANA  MƏDƏNİYYOTİ
Xalqın  mədəni  və  elmi  irsiniıı  toplanması,  miihan/əsi  və  xidmətə 
veıilmosi  onənələri  çox  qədim  zamanlardan  formalaşmış,  inkişaf  etmişdi.
i'iirk  xalqlarının  kitabçılıq  işi  və  kitabxana  mədəniyyotiııin  tarixini 
öyrənməklə  zəııgin  mədəni  irsimizin  iimumi  mənzərosini  yaradır,  mədoni 
insan  cəmiyyətinin  iııkişalinda iştirakmı  və rolunu  qiymətləndirmiş oluruq.  Bu 
baxımdaıı  miirəkkəb  tarixi  yol  keçmiş  bir  sıra  türk  xalqlarınm  l lyğtırların, 
Kaşqarların.  Volqa  tatarlarmın,  Krını  tatarlarının  bıı  isfiqamətdə  araşdırmaları 
diqqətinıi/.i  cəlb cdir.
183

İ'Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y c) 1  j
! 7X3-011  iln  qndr>r  dövbtçiliyi  olmıış,  1921-1944-cu  illor  arasmda 
RSI  SR  daxiliıub  nıilli  əra/.i  muxtariyyalına  nıalik  Krıın  Tataıiarıom 
mrtşoqqotli  tarixi  olımış  və  tarixin  bütün  m ərlıəbbrində  modəni  xalqın  yarada 
biləcok  bütüıı  dö\!ət  atributlanna  malik  olmuş,  kitab  və  kitabxana 
quruculuğunda da  höviik  nailiyyətbr əldə etnıişbr.  (129.s.29)
lədqiqatçı  A.Seyidosmanov  qeyd  edir  ki,  Baxcasarayda  /əncirli 
Mədrəsəda  və  Xaıı  sarayının  kitabxanasmda  m in b rb   əlyazma  kitahı 
toplamnış  və  Krıııı  Tatar  dilində  tarixi  məlum  olan  ən  qədim  əlya/m a  kitahı 
1180-ci  ilə  aid  edilir.  Hec  şiibhə doqurmur ki,  bu dövrdə  Baxcasaraydan  haşqa 
mədəni  ınərkəzbr  olan  Ağmascid  (Simfiropol),  Kezlcv  (Hvpotoriya). 
Karasubazar  (Belaqorsk),  Solxat  (Starıy  Krım),  Kefe  (Feodosiva)  kimi 
şəhərbrdə də kitab  məhsulu dövriyə edir,  kitabxanalar yaradılırdı.  (219.s.42)
XIX  əsrin  sonu  XX  əsrın  ovvəlbrində  Krım  Tatar  xalqının  mədəni 
inkişalı  prosesi  yeni  vüsət  almağa  başlayır  və  bu  prosesin önündə  bütiin  J ürk 
xalqlarının  böyük  oğlu  İsmayıl  bəy  Qaspırinski  durur.  1883-1914-cıı  illər 
arasında  İ.Qaspırinskinin  dərc  etdirdiyi  “Tərcüman”  qəzəti  və  onun  nəşriyyat 
fəaliyyəti  bir  çox  ardıcıllannın  meydana  qəlməsinə  səbəb  oldu.  ()nun 
İ.Boraqanski, 
A.Bodaninski, 
Ozenbaşh, 
A.Ayvazov. 
B.Əməkdar. 
Y.Baybıırtlu,  A.Mediev  kimi  ardıcıliarı  1921-1927-ci  illərdə  Krım  Tatar 
dilində  kiitbvi  nəşrlər çap etdirməyə  başlayırlar.
1928-ci  ildən  başlayaraq  “Burjua  nıillətçiliyi  ib   mübarizo”  adı  ib  
dövlət  siyasəti  milli  mədoni  inkişafa  yeııi  hticümlarla  nəticələndi.  Milli 
mədəni  hərəkatın  önünda  duran  şəxsiyyətlərin  oksəriyyəti  fıziki  olaraq  məhv 
edildi,  kitabxanalardan  mühüm  nüsxəbr  çıxarılaraq  qadağan  edilirdi.  1928-ci 
ildə  əıəb  qrafikası  ləğv  edilərok  latın  qrafikası,  bir  miiddotdən  sonra  isə  latın 
qrafıkası  ləğv  edibrək  kiril  olifbası  tətbiq  edilməyə  başlandı.  Bu  prosesdo 
Krım  latar  xalqmın  Azərbaycanla oxşartaleh  yaşaması  çox mənalıdır.
SSRİ-nin  represiyaya  uğramış  xalqlarmdan  olan  Krım  ia ta r   xalqı 
yalmz  1957-ci  ildə,  reabilitasiya  olunduqdan  sonra  milli  dildə  kitab  və  dövrii 
ııəşrlər  buraxmağa  başlayır.  laşkənd  şohərində  “Lenin  bayrağı”  qozcti  və  hər 
il  1^-15  adda  Krım  Iatar  dilində  müxtəlif  kitablar  çap  olunıır.  Lakin  siyasi 
azadhqlarm  olmadığı  bir  dövrda  mədoni  inkişaf da  miimkün  dcyildi.  B eb  ki, 
SSRj-nin  dağılması  və  Krım  latar  xalqının  kiitləvi  şəkildə  ana  vətənlərinə 
qayıtması  ilə  kitab  və  kitabxana  modoniyyəti,  xalqın  milli  irsinə  böyük 
ehtiıam  olaraq  borpa  olunmağa  və  inkişaf  ctməyə  başlayır.  Xalqın  ziyalıları 
Sank-Peterburqdan,  Daşkəntdon,  Kiycv,  Xarkov  kitabxanalarından  qorunub 
saxlanılmış  Krını  latar  xalqının  milli  elmi  və  odəbi  nümunoləri  toplayıb 
kitabxana  londlanna  daxil  edir,  buıuınla  da  milli  modəni  irsin  qorıınub 
saxlamlmasıııa  çalışırdılar. 
Bıı 
istiqamətdə  Azərbaycan 
Milli 
Llmlər 
Akademiyasmın  Fimi  Kitahxanasımn  da  fonduııda  m iihafi/ə  edibn  Knm
184
TLR K   X A L Q L A R IN IN   K İTAB  VƏ  K İTA BXANA  M Ə DƏ NİY Y Ə İ i
Tatar  xalqına  nıəxsus  elmi,  siyasi  və  odəhi  niimunələrin  do  toplanması. 
siirətinin 
çıxarıhnası, 
elcktron 
formatlarının 
hazırlanması 
və 
krını 
kirabxanalarına  aparıhnası  işi  hoyata keçirilmişdi.
1990-cı  ildə  Simfiropol  şəhərinin  MKS-i  nozdindo  fllial  olınaq  etibarı 
ib   ilk  Krım  Tatar  kitabxanası  yaradılır.  !995-ci  ilin  dekabr  ayında  hu 
kitabxana  Respublika  kitabxanası  statusu  aldı.  Bundaıı  sonra  Belqorodsk 
rayon  MKS-i  nəzdində  Çohanzadə  adına  Krım  Tatar  kitabxanası  yaradılır. 
Sonralar  Lfpotoriya  və  Baxçasarayda  da  Krım  Tatar  kitabxanaları  todricon 
yaradılmaqa başlamr.
1990-ci  illərin  ortalarında  kitabxanalarm  yaradılması  ogər  problemin 
bir  tərəfi  idisə  digər  lərəfdon  fondların  komplektbşdirilməsi  mtimkünsüz 
olurdu.  B eb  ki,  bu  dildə  yeni  nəşrbrin  olmaması,  repressiyaya  qodər  çap 
olıınan  kitabların  əldo  ctməyin  çətinliyi 
Krım  kitabxanalarını  çotin 
vəziyyətdə qoyurdu.
1990-cu  ildə  ilk  kitabxananın  təsisi  zamanı  Rusiya  Dövlət  kitabxanası 
torofmdon  dublet  niisxəbrdən  ibarət  200  ədod  kitab  kitabxanaya  hədiyyo 
olunmuşdu.
1990-cı  illərin  ortalarında  Nidcrland  dövbtinin  qrantı  hesabına 
kilabxana  rcstavrasiya  edilir və  komplektbşməyə dostok olunur.
Knm  Tatar  xalqı  tarixi  votənində  milli-modəni  irsiıı  borpasını  hoyata 
keçirdiyi  dövrdə  Krırn  yarımadasmda  3  vilayət  kitabxanası,  15  rayon 
kitabxanası,  6  mərkəzi  şəhor  kitabxanası,  1  uşaq  kitabxanaları  MKS-i, 
iimuıniyyətlə  isə  1000  vahid  müxtəlif  növ  vo  tipli  kitabxanalar  təaliyyət 
göstərməyə başladı.
2009-cu  ildo  “bvıfijiHoıcHiıoe  /tejıo”  jum ahnda  l.eyla  Kadırovanın 
(129.  s.  28)  çap  etdirdiyi  məqalə  “Krım  tatar  kitabxanalan  milli  dircəlişin 
mərkəzidir”  adlamrdı.  Todqiqatçı  göstorir  ki,  1944-cü  ilin  may  ayının  I8-də 
“votənə  xəyanəf’  iddiamı  ilo  deportasiyaya  uğramış  Krım  latar  xalqımn  640 
ibtidai  moktəb,  221  orta  moktəb  kitabxanası,  kolxozlarda  fəaliyyət  göstərən 
200  kitabxana,  30  rayon  vo  60  şəhər kitabxanası  mövcud  idi.  Kond  ycrbrindo 
360  oxucıı  komalan,  260  klub  foaliyyət  göstərmişdi.  Represiyadan  sonra 
hunlarm  haınısı  dağıdılmış,  kitab  fondları  yandırılmışdı.  Sovet  hakimiyyolinin 
məqsədyönlıi  siyasəti  noticosindo  Krıın  yarımadasında  1944-1989-cu  illoı 
arasmda  nə  bir  milli  kitabxana,  nə  də  bir  odəd  Krını  lataı  diliııdo  kitab
saxlamlmamışdır.
İ.Qasprinski  adına  Krım  Tatar  Rcspublika  kitabxanası  yaradıldığı
gündon  qarşısında  iiç  əsas vəzifə qoymuşdıı.
1.  Krım  Tatar  dilində  kitab  və  sənodlərin  miimkiin  olan  dolğun  bir 
kolleksiyasını  formalaşdırmaq,  miihaflzə etmok  vo  istitadoyə  \crmok.
2.  Krım  Tatar  Milli  Kitabxanasının yaradılmasında  iştirak  etmək.
185

T Ü R K   X A iQ L A R I M N   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə Iİ
3. 
Knnı  Tatar  xalqma  kitabxana  xidmətinin  təşkilində 
m c t o d i k i  
mərko/. olmaq  və onu  kordinasiya etmək
Öz 
ibaliyyntində 
kitabxana 
qarşısında 
qoyduğu 
m əqsədbrə 
müvəiTəciiyyətlo çata 
b i l d i  
və  hal-hazırda yarımadada  300-ə  qədər 
k i t a b x a n a d a  
Krım  Tatar dilində odəbiyyatm  xidmətə  verilməsi  işinin  həyata  kcçirilir.
Kn/n  ] atar  xaiqınm  son  20  ildə  kitabxana  quruculuğunda  həyata  kcçirdiyi 
(fldbirləıin  maştabı,  elmi  əsaslandınlması,  komplektləşdirilmə  sahosində 
tədbirləri  Kitabxanaşiinaslıq  nəzəriyyəsində  öyrənilməsi  və  təbliğ  olunması 
vacib olan  bir fəaliyyətdir.  (122.  s.  85)
Kiçik  tarixi  dövrdə  Represiyaya  qədər  ki,  kitab  və  dövrü  motbuat 
məhsullarmm  toplanılması,  Köçürülmiiş  ərazilərdə  yaradıimış  elmi.  və  ədəbi 
niimunələrin  toplanması,  ərəb,  latın  və  kiril  qrafikasında  yazılmış  və  çap 
cdilmiş 
kitab 
və 
mətbuat 
məhsullarmın 
toplanması, 
biblioqrafık 
göstəricilorinin  hazırlanması,  elektron  resursların  hazırlanması,  beynolxalq 
əlaqələrin  yaradılması  və  inkişaf  etdirilməsi,  diyarşünashq  sahəsində  geniş 
iəaliyyətin  həyata  kcçirilməsi,  Krım  Tatar  xalqına  mənsub  alim  və  ədiblərin 
şəxsi  arxivlərin  Özbəkistanda,  ABŞ-dan,  İngiltərodən  və  digər  ölkələrdən 
gətirorək  miistəqil  fondlar  şəklində  kitabxanalarda  mühafizəsini  və  təbliğinin 
təşkil  etmək  Krım  Tatar  ziyahlannm  və  kitabxanaçılann  böyiik  pcçakarlığı  və 
milli  vətənpərliyinin  əzəmətini  göstərmokdədir.