Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İTAB  VƏ  K İTABXANA  M ƏDƏNİYYƏTİ
nəhayət  kitabxananın  fəaliyyətini  yoluna  qoymuşdu.  Kitab  mağazaları  təşkil 
cdərək  rus  ədəbiyyatını  təbliğ  elməyə  başlamışdı.  Yeni  jaranan  Pu.şkin 
cəmiyyətinin  öndə  gedən  ziyahları  kitabxana  fondlarının  arttnasma  xüsusi 
diqqət  yetirirdilər.  Kitabxanaya  Qızlar  gimnaziyasının  nuidiri  LF.B roi/dro 
orla  hesabla  254  niisxə  və  çoxlu  sayda  nadir  nəşrlər  lıədiyyə  vennişdi. 
Kitabxananın  fəal  iizvii  arxeoloq  Kallar  kitabxanaya  74  niisxə  miixtəlif kitab 
hodiyyə  vcrmişdi.  Çernyavskaya  Səmərqənd  kitabxanasından  2446  nüs.xo 
kitabı  bu  kitabxanaya  göndərmişdi.  (180,  s.  17)  Artıq  1912-ci  ildə  Puşkin 
cəmiyyətinin kitabxana fondu  2800 nüsxəyə çatdırılmışdı.
Türküstan  diyarında  XIX  əsrin  60-cı  illərindən  etibarən  rus  məktəbləri 
açılmağa  başlamışdı.  1886-cı  ildə  Daşkənddə  ilk  rus  məktəbi  açıldı.  2-3  ildən 
sonra  diyarda  başqa  məktəblər  də  açılmağa  başladı.  XIX  əsıin  sontında 
gimnaziyalarla yanaşı  müəllimlər  semınariyasıda yaranmağa  başladı.  Məktəb- 
lərdə,  gimnaziyalarda kitabxana,  kitabxanaiarda  kitab  fondları  formalaşırdı  və 
bu  da çox  əmək  tələb  edirdi.  1876-cı  ildə  Daşkənddə  4  sinifli  kişi  gimna/.iyası 
açıldı.  1879-1880-ci  illərdə 
6
  sinifli,  1883-cü  ildə 
8
  sinifli  gimnaziya 
yaradıldı.  İlk  növbədə  buraya  4294  adda  8651  niisxə,  sonra  1697  adda  3767 
niisxə  ədəbiyyat  gotirildi.  1877-ci  ildə  Daşkənddə  Qadın  gimnaziyası  açıldı 
və  buradakı  kitabxanamn  fo'ndu  10.000  nüsxədən  ibarət  idi.  1894-cü  il 
avqustun 
1
-də  real  məktəblər  açıldı  və  buradakı  fundamental  kitabxaıuının 
fondu  5059 adda kitab  9006  ntisxə təşkil edirdi.  Yeddi  çay vadisi  (Seıniıeçins- 
ki) və  Sırdərya ətrafmda da məktəblər yaranmağa  başlandı.  Bu məktəblərin  də 
öz  kitabxanaları  var  idi.  1879-cu  ildə  Daşkənddə  Qadınlar  məktəbi  yaradıldı 
və  kitabxanasınm  fondunda  ümumi  sayı  1000  nüsxədən  artıq  olan  700  adda 
ədəbiyyat  mövcud  idi.  1910-cu  ilin  əvvəlinə  qədər  bıı  say  4000  ııüsxəyə
çatdırıldı.  (180, s.  29)
1903-cü  ildə  Daşkənddə  ilk  pullu  kitabxana  açıldı.  Kitabxananın  fondıı 
3000  nıisxə  kitabdan  ibarət  idi.  1907-ci  ildə  bu  kitabxanaya  rəhbəıiiyi  şəhər 
dumasının  katibi  L.İ.Brodskiy  edirdi.  I  Rus  inqilabı  dövıündə  dəmiryolu 
kitabxanaları  və  oxu  zalları  təşkil  olunmağa  başladı.  Bu  kilabxanalat  Kokand, 
Çernyayeva 
stansiyalarında 
yaradılmışdı. 
Çernyayeva 
stansiyasının 
kitabxanasınm  (1905-ci  il)  fondunda  700  nüsxəyə  yaxm  ədəbiyyat  mövcud 
idi.  (180,  s.  31)
1918-ci  ildə  Daşkənddə  yeni  kitabxana  yarandı  ki,  bu  kıtabxaııa  uşaqlar 
və  məktəbyaşlılar  üçün  nəzərdə  tutulmuşdu.  Kitab  lotıdu  hədiyyə  yolu  ilə 
çoxalırdı.  tləmin  ildə  mərkəzi  uşaq  kitabxanası  da  yatadıklı.  1919-cu  il  14 
aprcldə  Türküstan  Xalq  Komissarları  Soveti  lürküstan  Milli  kitabxanasınm 
yaradılması  haqqtnda  qərar  qəbul  etdi.  XKS-nin  bu  qəraıı  nəticəsində 
kitabxana  bir  çox  səlahiyyəllərə  malik  oldu.  Bu  kilabxana  Rcspublikada  ılk 
kiitləvi  kitabxananın 
yaranmasının 
başlanğıcı  idi.  Bu  kitabxanaıun  bazastııda
241

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə P Ə N İY Y Ə T İ
bir  neçə  filial  kitabxana-rayon  kitabxanaları 
yaradıldı. 
!920-ci  iiir, 
əvvəllorində  Tiırküstanda  174  kitabxana,  172  oxu  zah  və  çox  cia  böyük 
oimayan  kitabxanalar  qeydə  almmışdı.  I  beşiİliyin  başlanğıcında  Özbəkisian 
SSRİ-do  162  kütbvi  kitabxana  qeydə  alınınışdı.  Kitabxana  şəbəkəsino  şohər 
və  klub  kitabxanalan  daxü  edümişdi.  Ärtıq  1928-ci  ildə  Özbokistan  nıodəni 
qurucukıq  sahəsinda  böyük  müvəffəqiyyət  qazanmışd!.  2320  iinıumtəhsii 
moktabi  fəaliyyət  göstərirdi  və  bunun  tərkibində  244  min  tirajla  qəzet  və 
umumi  tirajı  1879  min  olan  24  adda jum al  nəşr  olunurdu.  Bcşiiiiyin  sonunda 
Respublikamn  şəhərlərində  153,  kəndlərdə  isə 330  kitabxana ycrləşirdi.  1934- 
cü  ildə  kitabxanalarm  timumi  sayı  1108-i  ötüb  keçmişdi.  Bunlardan  283-ü 
Daşkənddə  yerləşən  kitabxana,  249-u  səyyar  kitabxana,  53-ü  oxu  zaiı  idi. 
Həmin  vaxtda  33  uşaq  kitabxanası  qeydə  ahnrmşdi.  (180,  s.  57)  Bu  zaman 
kosiyındə 38 yeni rayon, 
6 8
 kənd,  122 klub kitabxanası yaradılmışdı.
1941-1945-ci  illərdə  baş  verən  Böyük  vətən  müharibəsi  nəticəsində 
mədəniyyətdə,  kitabxanaların  inkişaf  dinamikasmda  geriləmələr  nəzərə 
çarpmağa  başladı.  Bir  çox  kitabxanalann  fəaliyyəd  dayandırddi.  Müharibə 
dövründə 
Özbəkistan 
Dövlət 
kitabxanasmda 
xüsusi 
oxucu 
qrupları 
formalaşırdı.  Oxucularm  böyük  hissəsi  elmi  və  texniki  işçilər  idi.  Məsələn 
1940-cı  ildə  kitabxananm  bu  növ  oxucu  tərkibi  17,3%  idi  və  1945-ci  ildə  isə 
47%-ə  çatmışdı.  Özbəkistanda  kitabxanaların  müharibədən  sonrakı  İnkişafı 
50-ci  iliərə  təsadüf edir.  1951-1956-cı  illərdə  (beşiilikdə)  mədəııi  m aarif siste- 
minin  kitabxanalarınm  sayı 60%-ə  qədər  artmışdı.  Kənd  kitabxanalannm   sayı 
2,5  dələ artmışdı.  Kicabxanaiannı  kitab fondu  2  dəfə,  uşaq  və kond  kitabxana- 
lannm   ümumi  sayı  isə  4  dəfə  artmışdı.  50-ci  illərin  ortalarm da  kütləvi  dövlət 
kitabxanalarmin  sayı  artırdı.  Kənd  kitabxanalarının  kitabxana  fondu  1928-ci 
ildə  40  mindən  8800  minə  çatdırılmışdt.  Kolxoz  kitabxanalarınm  kitabxana 
fondu  da  2  dəfə  artmışdı.  Müstəqil  kənd  kitabxanaları  səyyar  kitabxanalann 
təşkilində  mühüm  rol  oynayırdılar.  (38,  s.  103)  1957-ci  il  Mədəniyyət 
Nazirliyi kitabxanalarımn artım dinamikası aşağıdakı  kimidir.
Kitabxanaların
Kitabxanalarm
Ilin başlanğı-
İlin sonunda
tipi:
ümumi  sayı.
cm da ədəbiyya-
ədəbiyyatm
tın  ümumi
ümumi
ktitləsi.
kütiəsi.
Respublika Diyar
1 0
968,6
1023,2
kitabxanaları.
242
Rayon kitab- 
xanaları.
155
Şəhor kitab- 
xanaları.
' Müstəqil kənd 
kitabxanaları.
Müstəqil  uşaq
kitabxanaları.
2684,7
80 
1
1529,8
862
3404,7
Digər kitab- 
xanalar.
2817.4
1669/)
3224,3
1751,7
10486,5
göro
XX  əsrin  70-ci  ilin  sta listito m d ,  isə 
art,m  .r a f f in i
bilərik.  1971-1975-ci 
i l l ə r m
 
statıstıkasına nəzər yctırə  . 
^
XX  əsrin  son
s r s  
^  
”
şəbokəsinin  5709  kitabxanası  onlardan  468-1 
q j  
kilabxanakıra
;ə if  görənlər  öçündür.  Bu 
Kitabxanasu
mctodik  mərkəz  olan  Qaraqalpaq 
P 
blika  mərkə/i  kitabxa-
Rcspublika  Dövlət  uşaq  krtabxanas.,  koriar  uçün 
p
243

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y r)T İ
na,  Iıəmçinin, 
1 2
  vilayət  universal  elmlər  və 
1 0
  vilayot  uşaq  kilabxanası  daxi! 
idi.  Xalq  Təhsil  nazirliyinijj kitabxana şəbəkəsi  geniş  və  çox  şaxoli  idi,  burada 
9650  kitabxana  (41559,1  min  ümumi  saxlama  valıidi  fondu)  mövcud  idl 
Özbəkistan  Hlmlər  /vJcademiyasınm  kitabxana  şəbəkəsində  respublikada 
17 
min  ictimai  və  m äxtəlif idarələrin  xüsusi  kitabxana  şəbəkəsiııdə  yerləşən 
3
() 
kitabxana  (5664,1  min  ümimi  saxlama  fondu)  mövcud  idi  və  bu  şəbəkoyo 
Elmlər Akademiyasmm  Fundamental  kitabxanası  rəhbərlik  edirdi.  Aiı' və  orta 
ixtisas  Təhsil  Nazirliyinin 64 kitabxanası  (11845,1  mın  ümumi' saxlama vahidi 
tondu),  orta  ixtısas  və  peşə  təhsili  pıərkəzlərinin  881  kitabxanası  (5664,9  min 
ümumi  saxiama  vahidi  fondu)  fəaliyyət  göstərirdi.  Təşkilatların  və 
müəssisəl?rin  həmkarlar  və  texniki  kitabxanalar  şəbəkəsi  də-  fəallivyət 
göstərird/ki,  bunlardan  1  min  texniki  kitabxana,  367  həmkariar  kitabxanası 
(2118 J  m in ümumi  saxlama vahidi  fondu) var ıdi.
XX 
əsrin  son  illərinda  vilayət  universal  elmi  kitabxanalarm  inkişafında 
nusbpt  təmayüllər  müşaftıdə  olunurdu.  Beynəlxalq  fondlarla  əməkdaslm 
sahosmdə  butün  kıtabxanalarda  kompüter  avadanhğı  quraşdınlm ıs  internetə 
gınş  ımkanı  təmm  edi/mışdir.  Bu  dövrdə  ictimai  kitabxanalarm  nə/dində  13 
huquqı  və  1Şgüzar  informasiya  mərkəzi,  dörd  tədris  mərkəzi.  iki  ^ənclik 
m əıtoz. 
,ki  trenmq-mərkəz,  iki  intemet  mərkəzi,  uşaqlann  yanSiıclıq 
qabıhyyotınm  u « ş a f   etdmlmosi  üçün  media-mərkəz  fəaliyyət  göstərirdi 
Rayon  k.tabxaralanm n  vahid  avtomatlaşmış  şəbəkədə  birləşdirilməsi  üzrə  iş 
aparıhrdı.  K.tabxanalararası  əlaqə,  xüsusilə  də  hüquqi  və  normativ- 
tənzımləyıc/  baza 
mk1Şa f  etməyə  başlamışdır. 
Müstəqillik 
iilərində 
kıtabxanakr  ıslahat  prosesındə,  yenı  informasiya  texnologiyalanm n  tətbiq 
edılmasmdə aktıv ıştirak edirdi. 
q
R « r a S « m n   t T r " " ' ”11" " ’  3SaS 
biri  də  Ö ztakislan
R tspı,bl.lasm ın  kıfabxana  sıyasətmm  formalaşmasmm  hüquqi  əsaslann,
kılabxanatann  praktık  feal,yy3tinin  nomıativ  bazasım  yaradan  “Ki-abxana  m
’
haqqında 
lah.yəsmm  haz,rlanmas,  idi.  Kitabxana  işinin  islahat 
v ,
N İ t b   ’S i T ,  y
6
nƏlm ’S 
»iri  do  Özbəkistaıı  Respııblikas,
Nazırlər  K.äbınctıniıı  ikı  sənodİnın  ?
0
fn  oi  ü  /
4
«.  *• 
a
 
\
 
ı 
. . .
konsepsyas,  adl,  Jahiyasi  Tdi  k 
b™ b 
T !  
k‘'abXana  'Şmm
ink!™r„dn 
-ı 
• 
/   ’ 
ar  da  resp»t>l>kanm  sosial-iqtisadi
inror.rasiv-,  r n ^ n " ’,  ı T , ' "   formaİ3«ması” £İ!ı  ™  terbiyəsindo  əhalinm 
m n   m  n w   M
 
r  
r a n r!"  tƏm'"   0İL",m as" 'da  kitabxanalarm  rolunu  vo
h i r S -  
r a t'|C° ! " 'dS  asossas'y ala>-m  yaradılnıas,  kitabxana
hə,.kalında  nıusbət  məqamlardan  biri  idi,  Artıq  bir  necə  ildir  foaliyyət
2 4 4
TİIRK  X A L Q L A R IN IN   K İTA B  VƏ  K İTABXANA  M Ə PƏ N İY V O Tİ
Özbəkistamn,  xüsusilə də regionların kitab və  informasiya  bazaı ı 
inkışat 
ctmədiyinə  görə,  həmçinin  zoif  ahcıhq  qabiliyyətinə  gorə  əhalinin  yeni 
in fo rm asiy alarla 
və  biliklərlə  təmas  imkanları  yalnız  kitabxanalarda 
miimkündür.  M əhz  buna  görə  də  bu  gün  cəmiyyət  və  hakimiyyot 
kitabxanalara əhalinin  məlumatlandırılmasının  əsas  mənboyi  kimi  baxmalıdır. 
K iıab x an alara 
illik  650  min  nüsxə  kitab  daxil  olurdu,  halbuki  eyni  vaxi 
ərzində 
ölkədə  33  milyon  müxtəlif  nəşr  işıq  üzü  görürdü.  Kitabxanalar 
ox ucu larm  
tələbatım  təmin  edo  biləcək  ədəbiyyat  çeşidini  çox  ciizi  miqdarda 
ahrdı.  Kitabxanaların  komplektləşdirilməsi  vəziyyətinə  monfi  tosir  göstoron 
amil  sənədlərin  məcburi  nüsxəsi  qanununun olmamağı  idi  ki,  bu  da  boyük  vo 
ictimai  kitabxanalara  ədəbiyyatm  gəlişinin  dolğunluğuna  məntt  tosır 
göstərirdi. 
Nəşriyyatlar  iqtisadi  baxımdan  sırf  bazar  istiqamətli  olduqlarına 
görə  onların  məhsullarm  kitabxana  fondlarına  daxil  olmasına  maraqlı 
deyildilər.  Xarici  ədəbiyyatın  və  sosial  əhəmiyyətli  ədəbiyyatın  hotta  on  ırı 
kitabxanalara  da  gətirilməsi  ciddi  şəkildə  zəifləmişdir.  Bu  kitabxanalara 
sağ alm az 
zərbə  vurur,  çünki  dünya  ədəbiyyatmm  kıtabxanalarda  kasadlığı 
Özbəkistanm  elmi-texniki  tərəqqidən  geri  qalmasına,  yem  nəalıyyətlər  və 
tex n o lo g iy alarm  
mənimsənilməsində, 
bütövlükdə  elmdə, 
təhsıl 
ə 
vo
iqtisadiyyatda 
inform asiya 
qıthğı 
l'ond‘"ri'!
kom plektləşdirilm əsində  çətinliklərə baxmayaraq  burada  140  mılyon  çap  əs. n 
vo  digər  m form asiya  daşıyıcıları  var  idi,  onlardan  40%-ı  dovlət  d.hndo  ıdr 
Özbəkistan  M illi  kitbxanasmda  MİUİ  univcrsititm,  Səmorqond  D o v b t 
universitetinin,  Ö R   E A   Fundamental  kitabxanasının,  Buxaranm  Xarəzmm 
Fərqanənin,  D aşkəndin  vilayət  universal  elm i  kitabxanalarmda  1,5  m.lyondan 
çox  xü susi  dəyərli  v ə   nadir  nəşrlər  m övcud  ıdı.  Onlar  dunya  mədəm  ırsiı  t
nailivyəti  və tərkib hissəsidir. 
. 
, 
,~et;ı.,ıhri  ı
’  Sponsor vəsaitlərinin  cəlb edilməsi,  bcynəlxalq  fcndlarla  wı  ləşkrlatkı  .
ənıəktlaşl.q,  layihilər  iizərində  işlər  kitabxanalann  s™ . ' H ^ k '
ayıılnıaz  hıssəsinə  çevrilmişdir.  Ozbəkistan  Mknmətının  b u d o   lə  k
vcrgi  ödənişindən  azad  cdən  qorarı  kıtabxanalara 
1
 
v'
məşğul  olmaq  V3  onu  inkişrf 
siraleji
gcmşlondirmək  ımkam  vermışdı.  Kıtabxana 
ş 
>„rının  v-,  in,er-
isliqaməllərdən  biri  də  kompüter  v ,  Informasıya  texnçJr
,8
 yalan  n,  ™  m 
netin  tətbiq  edilməsi  idi  ki,  bu  da Ozbəkıstan  prezıden  m,n  30  may  2001  ■
u  
tarixli  “ Kompüterləşdirmənin  daha  da  inkışaf  eUlmlməv,  və  m < « ™ '^ _
kommunukasiya  t“ '’olT yalM|" '" b^ * X ı n   ^ '" s a y t ı ' yarsulıldı.  Məlumal- 
mtışdur.  2004-cü  ,ldə  b,r  çox  k .ta la n a la n n   v c b ^ y
axtarış  sistem.ndə  yuksək  nəalıyyətl:)  .  ■ 
kU„hxa„ alan  ilə
kitabxanaların  sayı  getdıkcə  artır  və 
.u ndirirhr
qarşılıql,  şəkildə əməkdaşləq  edərəköz ımkanlarını  Eenışləndınrlə,.
245

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
OZIİOKİSTAN  RESPUBLİKASINDA  MİLLİ  K İTABXANA
Ö/bokistan  Respublikasında ınəhs  Milii  kitabxananın  formalaşması  XX! 
osrin  əvvollorinə  tosadiif  cdir.  2002-ci  ilə  qədor  Ə.Nəvai  adma  Ö/bəkistan 
Milli  kitabxanası,  O.Nəvai  adına  Özbəkistaıı  Dövlət  kitabxanası  adlaııdınlır- 
dı.  Sonralar  Özbəkistanda  Ycnidənqurmanm  hoyata  keçirilməsi  ilə  əlaqədar 
mədoniyyət  ocaqlarma  diqqət  daha  da artırıldı,  bu  iııkişaf kitabxanalardan  da 
van  keçmodi.  Olişir  Nəvai  adma Özbəkistan  Milli  kitabxanası  (12  aprel  2002- 
ci 
ilo 
qədor 
Əlişır 
Nəvai 
adına 
Dövlət 
kitabxanası)'  Özbəkistan 
Rcspublikasmın  Prezidentinin  20  fevral  2002-ci  ildə  “Elmi  tədqiqat 
foaliyyətinin  təşkilinin  t^kmi^Iəşdiri]məsi‘,  haqqında  Özbəkistan  prezidentinin 
M?-3029  saylı  fərmanma  və  Özbəkistan  Respublikasının  Nazirlər  Kabinetinin 
12  aprel  2002-ci  il  tarixli  123  saylı  qərarı  və  “Əlişir  Nəvai  adına  Özbokistan 
Milli  kitabxanası  haqqında”  qərarı  ilə  öz  milli  statusunu  almışdır.  Mərkozi 
Asiya  regionunda bu kitabxana böyük  kitabxanalardan  sayılır vo  özbək  mədə- 
niyyəti  tarixində müstəsna yer tutur.
Özbəkistan 
Miili 
kitabxanası 
Əlişir 
Nəvai 
adma 
Özbəkistan 
Respııblikasının  Dövlət  kitabxanasımn  və  Respublika  Hlmi-Texniki  kitabxa- 
nasınm  bazasında  yaradılmış  və  Özbəkistan  Respublikasının  Nazirlər 
Kabinctinin  rəhbərliyi  altmda  fəaliyyot  göstorir.  Kitabxana  1870-ci  ildo 
Daşkənd  ictimai  kitabxanası  olaraq  yaranmışdı.  Kitabxananın  fondunun 
yaradılmasına  öz  nəşrlərinin  tıüsxələrini  könüllü  olaraq  bağışlannş  Xalq  Ma- 
arif Nazirliyi,  Elmlər Akademiyası,  İctimai  kitabxana,  Coğrafiya  cəmiyyoti 
və  Rusiyamn  baş  ştabı  yardım  etmişlər.  Burada  kitab  mübadiləsi  komissiyası 
kitabxananın  l'əaliyyətinin  7-ci  ilində  yaradıldı  və  bu  komissiya  bcynəlxalq 
kitabişləmə  işinə  başladı.  İlk  olaraq  Avropa  ölkələrindən,  sonra  isə  Şərq 
ölkələrindən  qiymətli  əlyazmalar  əldo  etdi.  Məşhur  alim  şərqşünas  Bartold 
bütiin  həyatı  boyu  kitabxanamn  şərq  nlyazmalannın  oldə  edümosini 
izləmişdir.  1870-ci  ilin  maytnda  gələcək  kitabxananın  özəyini  təşkil  edon 
2200  niisxə  (1200  adda)  toplanmışdır.  Aırıma  onun  yaradılmasmda  ilk 
addtmlar  1867-ci  ilin  avqustuna  gedib  çıxır.  Bunun  iiçtin  xiisusi  dövlət  aktına 
ehtiyac  olmamışdı.  Türküstan  diyarınm  qubernatorunun  gcniş  səlahiyyətləri 
ona  etibar  edilmiş  ərazidə  abadlaşdırma  fəaliyyəti  aparmağa  imkan  verirdi. 
Daşkond  ictimai  kitabxanası  elmin  müxtəlif  sahəlorinə  aid, 
ilk  növbodo 
diyarla  və  qonşu  ölkələıio  bağlı  olan  odəbiyyaü  toplayıb  qorumalı  idi.  Bu  işin 
həyata  keçirilməsi  üçün  clmi  dairolərdə  tarunmış  “Tiirküstan  məcmuəsi”nin 
yaradılmasımn  başlanğıcını  qoymuş, 
Türküstan  haqqında  matcrialları 
toplayan  tanınmış  rus  biblioqrafı  V.İ.Mcjov  dəvət  oluntrtuşdu.  Bu  osər 
Daşkond  ictimai  kitabxanasmın  fondlanna  əlavo  olaraq  Orta  Asiya  məsolnbri 
barodə  monumental  və  orijinal  “ensiklopediya”  kimi  nozordə  tutulmuşdur.
246
TTtRK 
X A L O L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İTABXANA  M ƏDƏNİYYƏTİ
Onun tə rtib   e d ilm ə s i 
1887-ci 
ilə qədər  davam  etm işdir. 
20 
illik  fasilədon  sonra 
1907-ci  ild ə y e n id ə n   b ə rp a  olunm uşdur.  O zam an  bu  missiyanı  N .V .D m itros s- 
ki 
A .A .S e m y o n o v , 
E.K.Betker 
öz 
üzərinə 
götiim ıüşdür. 
“Türkiistan 
m əcm uəsi” b u   gü n  d ə   O rta  A siyan nm  tarixini,  iqtisadiyyatnı  və  mədoniyyətinı 
öyrənən  alim lə r  ü ç ü n   ço x   fay d ah d ır. 
Elə 
həm in  vax td a  da  Peterburqun  Elmlor 
A kadem iyası,  ic tim a i  k itab x an ası,  C oğrafıya  cəm iyyəti,  fərdi  adam lar 
tərəfm dən  ia n ə lə r  e d ilm iş ,  b u   da  kitabxananın 
1870-ci 
ildə 
2200 
niisxədən 
ibarət olan   k itab   fo n d u n u n   əsasım  qoym uşdur.
11 
may  1872-ci  ildən  kitabxanamn  ilk  direktoru  Nikolay  Vasilyeviç 
D m itrovski 
olmuşdur.  1867-ci  ilin  avqustundan  o,  Daşkənd  dəftərxanasında 
xidm ət 
etmiş  və  “Turkestanskie  vedemosti”  qəzetinin  redaktor  köməkçisi 
təyin  olunmuşdu.  (180,  s.  89)  Daşkənd  ictimai  kitabxanasının  tarixində 
N .V .D m itro v sk in in  
adı  həmişə  birinci  yerdə  durur.  O,  bu  kitabxananın  ilk 
direktoru  olmuş,  ilk  biblioqraf-diyarşünas  və  Orta  Asiya  bıblıoqrafiyasının 
tərtibatçıSL  v ə  
kitab  fondunun  ilk  kataloqunun  tərtibçisi  olmuşdur.  Direktoı 
vəzifəsindən  gedəndən  sonra da “Müşahidə komitəsinin”  üzvü  kimt  k.tabxana 
ilə  sıx 
əlaqədə  olm uş,  onun haqqında bir sıra məqalələr 
yazm .şdır. 
Orta 
Asıva 
materiallarınm  bilicisi 
k im i 
o,  həmin  məlumatları  çox 
d ə q tq lık b  
toplayır, 
qoruyur  və  sahmana  salırdı 'v ə   beləcə  “Türküstan  mocmuəsı  nm  nadır 
cildlərini  yaradırdı.  “Turkestanskiy  kuryer"  qəzetımn 
r e d a k t o r u  
A .L K u sn u 
N.V.Dmitrovski  haqqında  yazırdı:  Bıblıoqraf  kımı,  əsasən  do  u'  l*s  ‘ 
ədəbiyyatmm  biblioqrafı 
k im i, 
Nikqlay  Vasilyeviçm  tay.-borabər.  yox  tdı 
v 
ə 
həqiqətən  TOrküstan  tarixinin  canlı  ensıklopedıyası  ıdt.  <  gər 
JJ 
biblioqrafıyasımn 
böyük  ustadı  idısə,  Dmitrovs 
1
  onun  ^
'tlQ-cl
  illərdə 
kitabları  adamın  əlində  canlı  əşyaya  çevrı  tr  ı. 
„:vauısn,  w-tib
N.V.Dmitrovski  gələcək  kitabxana  üçün  toplanmış  kıtab ar n  y 
1 
etdi, 
sonralar  isə  (1870-1872)  nəhəng  bır  əsərm 
Daşkond 
ıct.ma.
kitabxanasmm kitab kataloqu”nu tərtib etm əyə  a ş a  
t. 
mühadihsi
Kitabxananın  foaliyyətinin  yeddinci  ilmdo  beynəlx 
komissiyası  fəaliyyət  göstərməyə  başladı.  Sonra ar, 
..  . 
nü^xr>  kiiah 
Fransa bcynslxalq  kitab mübadibsi komissıyas,nın 
&***>>
  —
  ;  „   | 
buraya  gətirildi.  1904-cü  ildən  etibarən  komıssıya  f   anad,m  y b n
daha tez-tez almağa  başladı. 
Sonralar kitabxaııa şərq 
o 
- 
s0!Uıncu  il
çoxlu  əlyazmalar  əidə  etdi.  1882-ci  il  kitabxana
olacaqdır. 
Diyara 
g e n e r a l- q u b e m a t o r  
ə y ^   ^
 
K illl|,] a r ,  ,„ ü x t .ı l i f
kitabxanamn  bağlanmasl  haqqm 
.  f 
Xujı,nxılikd.,„  kilab
müəssə 
vd
  təşkilatlara  paylamaq_  qsrar. 
. 
bu  f(mtkm  bflyiik  bir
londtınun  paylaşdırılmasl 
ı l ə  
məşgul  o 
j   muzcyiı;., 
vcrdi. 
lU ı
hissosini  qoruyııb  saxiaya  bildı  və  onto 
aşkənd 
^  
v,)X
kitabxananm  taleyində  1883-cü  ıldə  yaradılmış 
Muşama
247

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
miisbət  rolu  olmuşdur.  M iixtəlif  iliərdə  tanmmış  aiimlor,  pedaqoqiar. 
ctnoqrailar:  N.A.Mayev,  N.V.Dmitrovski,  A.A.Semyonov,  A.A.Divayev 
N.Q.Malitski  və  başqaları  bu  komitənin  üzvii  oimuşlar.  ö ir   neçə  dəfo 
buraxıimasna  baxmayaraq  1918-ci  ildə  tam  ləğv  edilən  komitə  çap  kataloqu 
tərtib  etmoyo  cahd  etmişdi.  Onun  təşəbbüsii  ilə  Türkiistan  şəlıərləri  Daşkənd. 
Səmərqənd,  Xocənd,  Pctro-Aleksandrovsk,  Cizak  və  başqa  şəhərlər  hu 
kitabxanaya  maliyyə  dəstəyi  göstərirdilər.  Kitabxanamn  tarixinin  ilk  mərhələ- 
sində,  həmçinin  tanınmış  “Türküstan  aibomımun'’  yaradılmasi  da  aiddir.  Bu 
albom  general-qııbernatorluğun  22  may  1871-ci  il  ərnrində  “ l'ürküstan 
diyarınm  köçəri  və  oturaq  xalqlarımn  məişotini  təcəssüm  ctdirmək  məqsədilə 
yaradılmışdı.  Onun  tərtibi  şərqşünas  A.L.Kuna  tapşırıldı  və  ona  kiiçələrdə, 
bazarlarda  və  kiiçə  meydanlarında,  aullarda,  köçlərdə  və  onlann  ətraflarıııda 
şəkil  çəkmək  icazəsi  verilmişdi.  İş  prosesində  A.L.Kun  qarşısma  qoyulmuş 
tapşırıqları  daha  da  genişləndirdi  və  nəticədə  alboma  nəinki  etnoqrafık, 
həmçinin  arxeoloji  və  tarixi  xarakterli  şəkillər  daxil  edildi.  Aibom  bu  giinə 
qədər  böyük  elmi  əhəmiyyətə  malikdir.  Çiinki  buraya  Orta  Asiyanm  tarixi- 
arxitektuıa  abidələri,  keçmiş  Türküstan  diyarmm  xaiqları,  onların  məişəti  və 
həyatı  barodə  materiallar  daxildir.  Zamaıı  ötdükcə  kitabxananın  fondu 
müntəzəm  olaraq  çoxalırdı.  Beiə  ki,  1905-ci  ildo  onun  fonduna  əsli  İmperator 
ictimai  kitabxanasmda  saxlanan  “Quranın  möhtəşom  nüsxəsi”  (söhbət 
“Osmanın  Quran”mdan  gedir)  daxil  oldu.  Elə  həmin  1905-ci  ildo  professor 
N.İ.Vasilevski  Səmərqənddəki  Gur-Əmir  mavzoleyinin  tarixi-arxitektura 
təsvirli  qiymətli  nəşrini  kitabxanaya  bağışladı.  1907-ci  ildə  qoşun  starşinası 
V.P.Kolosovskı  admiral  A.İ.Butakovun  şəxsi  əlyazmalarım  və  Amu-Dərya 
çaymın  mənsobi  və  Aral  dənizinin  sahillərinin  araşdırılması  barədə  sənədlori 
hodiyyə  etdi.  .Kitabxanada  1909-cu  ildə  böyük  artım  baş  verdi-tanmmış  şərq- 
şiinas, 
Rusiyanm 
Qaşqardakı 
keçmiş 
konsulu 
N.F.Pctrovskinin 
kitabxanasmdan  kitablar  hədiyyə  olundu.  O,  öz  kitabxanası  haqda  belə 
deyirdi:  “N.F.Petrovskinin  kitabxanasmda  tapmadığmız  kitabı  heç  bir 
kitabxanada  tapa  bilməzsiniz  .  fəəssül  ki,  kitabxanın  o  zamanlar  müntəzəm 
şəkildə  şərq  əlyazm alannı  toplamağa  və  tədqiq  etmoyə  nə  imkan,  nə  də  şəraiti 
vardı.  Məmin  əlyazmalar  isə  çox  hallarda  Orta  Asiya  tarixinin  yeganə 
mənbəyıdir.  Ən  qədim  dövrlərdən  bu  olyazmalan