Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

xaqanlıg,  yarandı;  bunu  Türkeş  (VIII  əsrin  40-c.  illəri)  v»  Karluk  xaqunlıSı
(7 6 6 -9 4 0   ilb r )  ə v ə z   etdi.  Tiirkeş  və  Karluk  xaqanlıqlarınüa  leodal
münasibətləri. daha  intensiv  inkişaf  edirdi.  Şahsrlər  meydana  çıxır,  ıqtısad.
əlaqəbr  genişlənir,  yerli sikkələr  kəsilirdi.  X-XI  əsrlərdə iilkəmn qərbı  və
cənubu  oğuzlarıh  erkən feodal dövlətinin  tərkıbınə 
axı  o tıı.
əsrlərdə  Qazaxıstanm şimal-şərq  vo  mərkəzi  rayonlarmda  (Şərq  mııəlhllərı  bıı
ərazini  Dəşl-i 
Qıpçaq  adlandmrd.lar)  tilrkdiili  tayfalar-k.maklar  və  qıpvallar
məskon  salmışdilar. 
. . .  
Rll
1219-1221-ci  illərdə  Qazaxıstanı  Monqollar  ışgal  ctdılər. 
Bu
ölk ən in   m ə h s u ld a r  qüv vələrinin   inkişafını  və  t]‘w ax 
,
prosesini 
lən g itd i. 
Monqol 
hökm ranlığı  dövrün  ə  ö a / a * 's  c|n  ’ 
' 
’ 
'
Ordamn, 
so n ra la r 
isə  Ağ  Ordanm 
və  M onqolustanın  tərk .b m də 
o 
-  ^
əsrdə 
Ağ 
Ordanm 
p a r ç a la n m a s ın d a n   y a r a n a n  
o q a y  
r  a s ı 
'  .  ' 
'
 
f  
(  ]
Qazaxıstamn  əsas  ərazisini 
əhatə  .edirdK 
Dax.h 
zülmünün  artması 
ta y fa la rm  
ellıklə  Ozbə  xan  ıgm  a n ^ t 
Dəşt-i  Qıpçaqdan  g ə b n   əhalı, əsasən,  Cu  ə
263

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
saldı.  XV  osrin  sonu  XVI  əsrin  axırlarında  Yaddi  Çay  Vadisində  Qazax 
xanlığı  yarandı.  XVI  əsrin əvvəlində Qazax xalqınm təşəkkülü  başa  çatdı.
Qazax  xanlığı  juzlara  bölüniirdü.  Böyük  juz,  Orta  ju /,  Kiçik  juz. 
Qazaxların  başlıca  məşğuliyyəti  köçəri  maldarlıq  idi,  əkinçilik  zəif  inkişaf 
ctmişdi.  Cəmiyyət  iki  əsas sinifdən-feodallar və kəndlibrdən  ibarət  idi.
Qazaxıstanda  feodal  pərakəndəliyi  XVIII  əsrdə  qalırdı.  Cunqariyanın 
Qazaxıstanı  işğal  etmək  təhlükəsi  meydana çıxdıqda.  qazax  xanları  Rusiyadan 
onları  öz  təbəəliyinə  götürməyi  xahiş  etdilər.  1731-ci  ildo  Kiçik ju z   xanı  Əbu-
1  Xcyrin  Rusiya  təbəəliyini  qəbul  etməsi  ilə,  Qazaxıstaııın  Rusiyaya 
birləşdirilməsi  başlandı.  Kiçik  juzun,  1740-cı  ildə  isə  Orta  juzun  köniiflü 
surətdə  Rusiya təbəəliyinə keçməsinin qazax xalqının  gələcək  taleyi  üçün həll 
edici  oldu.
XIX  osrin  I  yarısında  Qazaxıstamn  siyasi  quruluşunda  miihi'tm 
dəyişiklər  baş  verir.  1822-ci  ildə  Orta  juz,  1824-cü  ildə  isə  Kiçik  ju z  xan 
hakimiyyəti  ləğv olundu,  yeni  idarə sistemi tətbiq edildi.
XIX  əsrin  əvvələrində  Ural  ilə  Volqa  arasındakı  ərazidə  Bukey  Ordası 
yarandı.  XIX  əsrin  60-cı  illərində  isə  Qazaxıstamn  Rusiyaya  birləşdirilməsi 
prosesi  başa  çatdı.  Rusiya  iqtisadiyyatının  təsiri  ilə  əmələ  gələn  ictimai-siyasi 
dəyişikliklər  qazax  aullarmda  da  kapitalist  münasibətlərinin  meydana 
gəlməsinə  şərait yaratdı.  Lakin bu proses ləng  gedirdi.
XIX  yüzilliyin  II  yarısından etibarən  Qazax  lorpaqları  Çar  Rusiyasmın 
əlinə  keçdi.  1917-ci  il  çevirilişindən  sonra  “Alaş  Orda”  adlı  Qazax  hökuməti 
quruldu.  Qızıl  Ordu  1920-ci  ildə  Qazaxıstanı  işğal  etdi  və  Oranburqda Muxtar 
bir sovet dövləti  quruldu.  Daha sonra isə Alma-Ata paytaxt oldu.
Bugünkü Qazaxıstanda qurulan  dövlətə  ruslar “Qırğızıstan  SSR” adını 
verdilər.  1925-ci  ildə  isə  səhv  adlandırdıqlarım  əsas  göstərərək  Sovet 
Hökuməti  bu  adı  “Qazaxıstan  SSR”  olaraq  dəyişdirdi.  1936-cı  ildə  isə 
Qazaxıstan  Sovet Sosialist Respublikası quruldu.
II 
dünya  müharibəsi  dövründə  çətin  günlər  keçirən  və  əhalisinin 
saymda  azalm a  müşahidə  olunan  Qazaxıstan  SSR  dövründə  sovet  təsəniifat 
siyasətinin  həyata  keçirdiyi  bir  mərkəz  oldu.  1990-cı  ildə  meydana  gələn 
iqtisadi  böhran  və  baş  verən  “Glasnost”  hərakatından  sonra  1991-ci  ilin 
avqustunda  Sovet  Sosialist  Dövlətlər  Birliyi  dağıldı  və  bununla  əlaqədar 
19'90-cı  ildə  müstəqilliyini  elan  edən  Qazaxıstan  1991-ci  ilin  16  dekabnnda 
müstoqil  bir dövlət kimi  dünya arenasında  öz yerini  aldı.
Qazaxjstanda  əhalinin  böyiik  qismi  1917-  ci  il  inqilabından  əvvəl 
köçəri  həyat  yaşadığından  onlarda  təhsil  və  tədris  işi  kifayət  qədər  inkişaf 
etməmişdi.  Islam  mədəniyyoti  dövründə  iri  yaşayış  mərkozlərində  mədrəsələr 
yaradılmışdı.  Ümumiyyətlə  isə  qeyd  etməliyik  ki,  digər  İslam  dövlətlərində 
olduğu  kimi  Qazaxıstanm  təhsil  sistemi  də  islam  dini  normalarma  söykənərək
264
ilk  ibtidai  təhsili  məscid  və  mollaxanalarda,  ondan  sonrakı  mərhələdə  isə 
mədrəsələrdə  həyata  keçirilirdi.  İlk  və  orta  təhsil  Quranın  öyrəııilməsi 
məqsədini  daşıyırdı.  Lakin  daha  sonralar  -  Rusiyamn  işğalı  dövründə  rtıs 
təhsilli  yeni tipli mərkəzlərin yaranması işinə də başlanılmışdı.
Şəhərlərin  inkişafı,  onların  əhalisinin  artması  qazax  mədoniyyotiniıı 
inkişafına  mühüm  təsir  göstərdi.  Kapitalizmin  inkişafı,  ictimai  və  mədəni 
proseslər  qazax  burjua  millətinin  təşəkkülü  üçün  ilkin  şərtlər  yaratdı.  Lakin 
bu proses başa çatmadı.
Sovet  hakimiyyəti  illərində  Qazaxıstanda  xalq  ınaarifı  də  inkişaf 
etmişdi.  1976-cı  il  məlumatına  əsasən  Respublikada  6046  məkətəbəqədər 
uşaq  müəssisəsi,  9799 
ümümtəhsil  məktəbi,  407  peşə  məktəbi,  210  orta 
ixtisas  təhsili  məktəbi  fəaliyyət  göstərirdi.  0   cümlədən  respublikada  9061 
kütləvi  kitabxana,  7663  klub  müəssisəsi,  Qazaxıstan  Mərkəzi  Dövlət  muzeyi, 
Respublika  Rəssamlıq  Qalareyası,  26  teatr  və  digər  mədəniyyət  müəssisələri 
fəaliyyət göstərirdi.
XVIII-XIX  əsrin  sonunda  qazax  dilində 
olan  kitablar  Kazan 
mətbəələrində  (universitetin,  Kərimov  və  İ.N.Xaritanov  qardaşlarının, 
“M aarif’  və  digərlərində),  Orenburqda  (“Kərimov,  Xusainov  və  K  yoldaşlığı 
bə  b.”),  habelə  Daşkənd,  Ufa,  Troinsk  və  Həştərxanda  buraxılmışdı.  1836-cı 
ildən  Orenburqda  rus  hərbi  idarəsində  fəaliyyət  göstərən  mətbəənin  vanında 
qazax  dilində  kitab  buraxmaq  üçün  bölmə təşkil  edildi.  Qazax  dilində  Bütiin 
dillərin  və  ləhcələrin  müqayisəli  lüğəti”  (I  və  II  h.  1787-89),  xalq  poeması 
“Yer-tarqın”,  K ozı-K orpeş”və  “Bay  ansulu”,  “Bircan  və  Sara  ,  K.Kosulun 
“Salnamə  m əcm uəsi”  və  i.a.  kitablar  buraxıldı.  1879-cu  ildə  Orcnburqda 
tanmmış  qazax  maarifçisi,  pedaqoqu,  yazıçısı  İ.Altınsarinin  Qırğızlara  rus 
dilini  təlim  etmək  rəhbərliyi”  və  “Qazaxlar  üçün  rus  savadı  samouçıtel
çapdan buraxıldı. 
.
,
 
.
XIX  əsrin  II  yansmda  Peterburqda  maarıfçı,  alım,  səyahatçı
Ç.Vəlixanovün əsərləri  və tədqiqatları  (“Cunharlar”,  “Qırğızlar”  və  başqaları)
çap 
e d ild i. 
XX 
ə srin   əvvəllərində  A .K unanbayevın 
Şeırlər 
m ocmuası
buraxıldı. 
....  , 
..
XIX  əsri  sonu  və  XX  əsrin  əvvələrində  qazax  dılındə  700  addan  ço\
(təkrar nəşrlərlə birlikdə  -  1100 adda) kitab buraxılıb.  1920-ci  ıldə Orcnburqda
dövlət nəşriyyatı təşkil edildi. 
............................ 
,„ ı.;,
Dövlət  nəşriyyatı  qazax  və  rus  dillənndə  ıct.maı-sıyası  və  tədns
kitablarım  buraxmağa başladı. 
2 0
-ci  illənn əvvəllərmdə qaza>  müolhflənnı
S.Seyfulin,  B.J.M aylin,  İ.Canhusurov,  M .aA uezov.  ^ S.M.Mu  .  o  ^  ^
başqalarının  kitabları  nəşr  edildi.  1930-cu  ıl  ə  Qazaxıs  aıu t 
-  
1
  ,  '
kitabça 2671  m in nüsxə ilə buraxılıb. 
Qazax.standa  yazınm 
ərəb q ,
a
fıkas
latına  (1928)  və  sonra  rus  qrafikasma  (1940)  keçməs,  kıtab  nəşn  ışınm
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İTA B  V Ə   KİTABXANA  M ƏDƏNİYYƏTİ
265

TÜRK  XALQLARININ  KİTAB  VƏ  KİTABXANA  MƏDƏNİYYƏTİ
inkişafına  təsir  etdi.  lkinci  dtinya  müharibəsindən  sonra  (1941-1945-ci  illər) 
Qazaxıstanda  4  nəşriyyat:  Qazaxıstan  Dövlət  nəşriyyatı  (1964-cü  ildə 
‘‘Qazaxıstan”),  Qazax  tədris  ədəbiyyatı  nəşriyyatı,  Qazax  Dövlot  ədəbiyyat 
nəşriyyatı,  Qazaxıstan  Dövlət  SSR  Elmlər  Akademiyasının  noşriyyatj 
fəal i yyət göstərm i şd i r.
Müharibədən  sonrakı  illərədə  qazax  yazzçılarının  -  M.O.Auezov. 
Q.M.Musrepov,  Q.Mustafin,  D.Abilov  və  başqalarmm  kitabları  nəşr  olundu. 
Bu  dövrdə  SSRİ  və  xarici  ölkə  xalqiarınm  yazıçılannın  əsərləri. qazax  dilindo 
torciimə  edilərək  nəşr edildi.  1960-cı  ildə  Qazaxıstanda  1420  kitafc  vo  kitabça 
15859  min  nüsxə  ilə  çapdan  buraxıldı.  1963-cü  ildə  Qazaxıstan  SSR  Nazirlər 
Soveti  yanm da Dövlət  M ətbuat  Komitəsi  təşkil  edildi.  1991-ci  ildə  bu  komitə 
Mətbuat  və  Kütləvi  İnformasiya  Nazirliyinə  çevrildi. 
1990-cı  illərin 
əvvələrində  Qazaxıstanda  “Kazaxstan”,  “Yazıçı”,  (1993-cü  ildən  Qazaxıstan 
bədii  ədəbiyyat  nəşriyyatı  kımi  yaramb),  “Rauan”  (1977-ci  ildə  tədris- 
pedaqoji  ədəbiyyat  nəşriyyatı),  1964-cü  ildən  “M əktəp”,  “K ay n ar’,  “Bulaq” 
(1962-ci  ildə  kənd  təsərrüfatı  ədəbiyyatı  nəşriyyatı  kimi  fəaliyyətə  başlayıb), 
“Jalın” (“AJov”)  (1975-ci  ildə əsası qoyulub),  “Önər”  (1980),  “ Fılm ı”  (“Elm”- 
1964-cü  ildən),  Qazax  Ensiklopediyası  Baş  redaksiyası  (1967),  “Qazax 
IJniversiteti”  (1990),  “Ana  tili”  (1990),  “Balaus”  (“Uşaq”-1991)  və  başqa 
dövlət  nəşriyyatları  fəaliyyət  göstərmişdir.  1990-cı  illərin  əvvolərindo  dövlət 
ııəşriyyatları  2057 adda 28,6 mln.  niisxə kitab və kitabça nəşr etmişdir.
K itab tərtibatının ünsürləri XIX əsrin sonunda  Orenburqda və  Kazanda 
buraxılan  qazax  çap  kitablarında  öziinü  qismən  biruzə  vermişdir.  Bu, 
sərlövhələrdə,  fəsillərin  başlıqlarında  və  s.  özünü  göstərirdi.  1920-1930-cu 
illərdə  Qazaxıstanda  illustrasiya  -  tətbiqi  qrafıka  sənəti  aparıcı  incəsənət 
sahəsi  kimi  inkişaf etməyə başladı.
1950-60-cı 
illərdə 
kitab 
qrafıkası 
sahəsində 
E.M.Sidorkin, 
Y.P.Minqazitinov,  N.P.Qayev,  T.N.Qovorov,  A.A.Dyaçkin,  İ.E.  Kvaçko  və 
başqalarmın işləri təqdirəlayiqdir.
Qazax  kitab  qrafikasında  yeni  inkişaf  mərhələsi  60-cı  illərdən 
başlanmışdır.  Kitab  qrafikası  sahəsində  görkəmli  rəssamların-  İ.N.İsäbəyev, 
M.M.Kasimendinov,  A.S.Rəhmanovun  fəaliyyəti  xüsusilə  diqqəti  cəlb 
etmişdir.  M üasir  bədii  kitab  tortibatında  A.A.Qurevin,  S.A.Aytbayev, 
A.S.Bcysembinov,  Kisamedinovun  işləri çox  maraqla qarşılanmışdır.
Qazaxıstanda  poliqrafiya  müəssisələrinin  tarixi  çox  qədim  deyildir. 
XIX  əsrin  sonu  XX  əsrin  əvvələrində  Uralks,  Petropavlovsk,  Kızıl  Orda, 
Urde,  Semipalatinskdə  kiçik  mətbəələr  kitablar  nəşr  etmişlər.  1947-ci  ildə 
“Alma-Ata” poliqrafıya kombinatı  yaradılıb.
1973-cü  ildə  Alma-Atada  kitab  fabriki  işo  düşdü.  1976-cı  ildə  Alma- 
ata  Poliqrafıya  İstehsalat  Birliyi  müəssisəsi  -   “K itab”  yaradıldı.  Belə
266
TÜRK  XALQLARININ  KİTAB  VƏ  KİTABXANA  MƏDƏNİYYƏTİ
müəssisələrin yaradılması  kitabxana işinin  inkişafına təsir  göstərən  amillərdən 
biri  olmuşdur.
Müasir  dövrdə  Qazaxıstanın  poliqrafıya  sənayesi  yeni  tcxnika  və 
texnologiyalardan; 
fotoyığım, 
EHM, 
kompyuter 
texnikasmdaıı. 
maqnitotekadan və s.  istifadə edir.
70-ci  illərdə  Qazaxıstanda  407  qəzet  (1975),  159  jurnal  (1971)  nəşr 
edilmişdir.  Mühüm  mətbuat  orqanları:  “Sosialistik  Kazakstan"  (1919). 
“Kazakstan  Kommunisti”  (1921),  “Leninşil  jasi”  (  “Leninçi  gənclik"), 
“Jülduz”  (1928),  “ Kazak  adabieti”  (1934),  “Kazakstan  müğallimi”  (1952), 
“Jalın”  (“M əşəl” ,1969)  və  başqaları  nəşr  olunur.  Qazaxıstanda  özbək.  uyğur, 
alman və s.  dillərdə də qəzetlər nəşr edilirdi.
XIX  əsrin  II  yarısmda  Qazaxıstamn  ilk  maarifçi  alimləri  yetişmişdir. 
Onlardan C.Balixanovu,  İ.Altinsarini, A.Kunanbayevi misal  göstərmək  olar.
Abay  Kunanbayev  (1875-1904)  qazax  realist  ədəbiyyatının  görkəmli 
nümayəndələrindən  biridir.  O,  ədəbiyyatın  tərbiyəvi,  ictimai  əhəmiyyətinə 
daha çox  diqqət  yetirmişdir.  A.Kunanbayev  cəmiyyətdəki  qüsurlara,  haqsızlıq 
və  ədaiətsizliyə  qarşı  mübarizə  aparmaqla,  elmə,  maarifə  vüksək  qiymət 
verirdi.  M aarifpərvər  şair  diinya  mədəniyyətini  öyrənməklə  yanaşı.  onun 
təbliğinə  də  diqqət  yetirməyi' vacib  sayırdı.  Öz  yaradıcılığıııda  şərq  ölkə- 
lərinin  mədəniyyət,  tarix  və  ədəbiyyatının  öyrənilməsinə  üstünlük  vcrən 
Firdovsi,  Nizam i,  Sədi,  Nəvai  və  Fizuli  kimi  sənət  korifeyləriniıı  əsərlərini 
mütaliə  etmişdi.  Lermantovun  bir  sıra  şeirlərini,  Puşkinin  “Yevgeni  Oncgin 
əsərindən  ayrı-ayrı  hissələri  qazax  dilinə  tərcümə  etmiş,  Leyli  və  Məcnun  , 
“Koroğlu”,  “Şahnamə”,  “Üç  Muşketyor”  kimi  əsərləri  qazaxlar  arasında
yaymağa çalışmışdır.
Beləliklə  qazax  xalqlan  XIX  əsrdə  mədəniyyət  sahəsində  öz  qədım 
ənənələrini  davam  etdirməklə  ideya-bədii  və  milli  xüsusiyyətlərino  görə
Özüııəməxsus cəhotlərə malik idi. 
.
SSRİ  dağıldıqdan  sonra bu  xalqm  mədəni  həyatının  bütiin  sahələnndo
böyük  inkişaf  baş  verdi.  Bu  inkişaf  SSRİ  tərkibindən  çıxmış  Qazaxıstandu 
kitabxanaların  sayının  durmadan  artması,  beynəlxalq  infoımasiya  sıstcm  əıı 
ilə  əlaqələrin  möhkəmlənməsi,  kitabxana  işinin  nəzən  problcmlorınm 
hazırlanmasını  tələb  edirdi.  Bu təlabatı  ödəmək  üçün  dünya  kita  xanaşiinas  ıq 
praktikasına əsaslanmaq  və digər dövlətlərlə inteqrasiya etmə 
azım  gə  ı.
Ümumiyyətlə,  son  iyirmi  il  Qazaxıstan  mədənıyyətmdə  çox  z.dd.yoth 
dövr  olmuşdur.  Belə  ki,  dünyamn  inkişaf  etmış  ölkələr.  ılo  ayaqlaşmaq 
onlarm təcrübəsindən bəhrələnmək Qazaxıstanın  yeni  yaranmış  o  c ugıı
üçün heç də asan başa gəlməmişdir.
Türk dövlətləri içərisində kitab və kıtabxana mədənıyyə  ı.  u 
>y.  . 
kitabxana  işi  sahəsindəki  inkişaf səviyyəsinə  görə  əıq  ənən  u ı \   .
267

TÜRK  XALQLARINİN  KİTAB  YƏ  KİTABXANA  MƏDƏNİYYƏTİ
də  Qazaxıstan  olmuşdur.  Burada  fəaliyyət  göstərən  kitabxanalar  o /  fəaliy- 
yotlərinə,  əsasən,  XIX  əsrdən  başlayıb.  Uralksıda,  Ust-Kamenoqorst.da, 
Pavlodarda,  Çimkəntdo  yaradılmıış  ilk  kitabxanalar  əhalinin  bilik  və 
modoniyyət  morkozbrinə çevrilmişdi.
1871-ci  ildə  Ural  kiitləvi  kitabxanası  yaradıldı.  Bu  kitabxanada  IJral 
sakinlərino  puisuz  oxu  zalından  istifado  və  pullu  abonoment  xidməti 
göstorilirdi.
1883-cü  ildo  Semipalatendə  ümumi  kitabxananın  əsası  qoyulur.  1896- 
cı  ildə  do  Ust-Kamenqorstda  kitabxana  yaradılır.  90-cı  illordo  həmçinin 
Karkaralinskidə,  Zaysanidə,  İrgizidə  ümumi  kitabxanalar  fəaliyyət  göstərirdi. 
Pavladors  şəhərinin  kütləvi  kitabxanasımn  fəaliyyəti  isə  1892-ci  ildən 
başlanır.
Bir  neço  kənd  və  qəsəbələrdə  də  xalq  kitabxanaları  yaradılmışdır. 
Kustanda  və  Aktubinskdə  pullu  və  pulsuz  kitabxanalar  fəaliyyət  göstərirdi.
1922-ci  il  məlumatına əsasən respublika ərazisində m üxtəlif növ və  tipdo  olan 
662 kitabxana foaliyyət göstərirdi.
1929-cu  ilin 
yayında  bütün 
Sovet  məkanmda  olduğu  kimi 
Qazaxıstanda  da  “kitabxana  yürüşü”  təşkil  edildi.  Bunun  noticəsi  olaraq  100 
kütləvi  kitabxana  açılmışdı.  1934-cü  il  məlumatmda  isə  burada  1049 
kitabxananın fəaliyyət göstərməsi  əks olunmuşdur.
60-cı  illərdə  respublika ərazisində elmi-texniki  kitabxana təşkil  olunur. 
80-cı  illərdə  olan  məlumatlara  əsasən  kitabxanada  çalışan  elmi  işçilorin  sayı 
970-ə çatmışdır.
90-cı  illərin  sonunda  respublikada  21  min  kitabxana  fəaliyyət 
göstərirdi.  Bunlardan  19  elmi  texniki,  82 tibb,  62  universitet,  22  akademiya,  8 
pedaqoji,  17  min məktob kitabxanasını göstərmək olar.
1932-ci  ildə  SSRİ  EA-nın  Qazaxıstan  bazası,  1938-ci  ildə  onun 
əsasında SSRİ  EA-nın Qazaxıstan fılialı  yaradıldı.  1942-ei  ildə  isə  Qazaxıstan 
SSRİ  EA-nın  elmi  tədqiqat  müəssisəsi  Almatada  təşkil  olundu.  Bu  müəssisə 
Qazaxıstanda  fəaliyyət  göstərən  elmi  tədqiqat  müəssisələri  iiçün  metodik 
mərkə'/, rolunu oynayırdı.
1941-ci  ildə  Alma-Atada  əsası  qoyulmuş  Elmi  Tibb  Kitabxanasmın 
fondunda 338  min  nüsxədən ibarət ədəbiyyat mühafızə olunurdu.
1951-ci  ildə  Alma-Atada  Respublika  Uşaq  Kitabxanasının  əsası 
qoyulur.  Bu  kitabxana  elmi-metodiki  və  koordinasiya  mərkəzi  kimi  uşaq  və 
yeniyetmələrə  xidmət  işinə  dair  mərkəz  rolunu  oynayırdı.  Bu  mərkəzdə  uşaq 
və  yeniyetmələr  üçiin  rus  və  qazax  dillərində  xidmət  edən  ölkəşünashq 
biblioqrailyası  yerləşdirilmişdi.  1971-ci  ildə Alma-Atada korlar və əlillər üçün 
kitabxana yaradıldı.
268
TÜRK  XALQLARININ  KİTAB  VƏ  KİTABXANA  MƏDƏNİYYƏTİ
1976-cı  ildə  Alma-Atada  Respublika  Dövlət  Gənclor  Kitabxanası 
təşkil  olundu.  Kitabxana  respublikada  yerləşən  biitün  gənclor  kitabxanaları 
üçün  elmi-metodik  mərkəz  hesab  olunurdu.  1971-ci  ildə  Almatada  korlar  və 
əlillər üçün kitabxana yaradıldı.
1984-cü  ildə  Respublikada  elmi  pedoqoji  kitabxana  toşkil  olıınur. 
Biblioqrafik  inform asiya  mərkəzi  hesab  olunan  bu  kitabxana  pcdaqoji 
ədəbiyyatı  öz  fondunda  toplayır  və  qoruyub  saxlayırdı.  98  rnin  nüsxodən 
ibarət pedaqoji ədəbiyyat  fondda yerləşdirilmişdi.
Qazaxıstanda  ilk  dövlət  universiteti  1934-cü  ildə  Alma-Atada 
yaradılmış Kirov  adına Dövlət Universiteti  olmuşdur.  Kitabxana açılan  zaman
11  fakültəsi  mövcud  olmuşdur.  1974-1975-ci  illərin  məlumatına  əsason 
burada  11  mindən  çox  tələbə  təhsil  alırdı.  Universitet  1974-cü  ilədok  27 
mindən çox mütəxəssis hazırlamışdır.
M üasir dövrdə də  Qazaxıstanda bir çox elmi  müəssisələr yaradılnuşdır 
ki,  həmin  elmi  müəssisələrin  tərkibində  kitabxanalar  təşkil  olunmuşdu. 
Bunlardan A lm a-Ata Energetika İnustutu,  Alma-Ata Dövlat  Konservatoriyası, 
Beynəlxalq  Hüquq  və  Beynəlxalq  Biznes  İnustutu  vo  s.  Onların  da  zongin 
kitabxana fondu təşkil  olunmuşdu.
Belə  təhsil  müəssisələrindən  biri  də  L.N.Gumilyov  adına  Avrasiva 
Milli  Universitetidir.  Universitet  Qazaxıstan  dövlətinin  soyi  nəticosindo  23 
may  1996-cı ‘il  tarixində  yaradılmışdır.  Qazaxıstan  Respublikası  pre/denti 
N.Nazarbayevin göstərişi  əsasında 5  iyul  2010 tarixli qərarla  univcrsitet  “milli 
universitet”statusunu  alır:  Universitetdə  9  fakültə  mövcuddur  ki,  burada  da 
9042  tələbə  təhsil  alır.  15  elmı  müəssisənin  fəaliyyət  göstordiyi  universitetin 
nəzdində  elmi  kitabxana  da  təşkil  olunmuşdur  ki,  hal-hazırda  bu  kitabxana 
Qazaxıstan  universitetləri  arasında  ən  böyük  kitabxana  hesab  olunur.  Bu 
kitabxananm  fərqləndirici  cəhətlərindən  biri  də  kitablarının  sayının  digor 
universitet kitab^analarında saxlanılan kitabların  sayından  1  milyon  nüsxo çox 
olmasıdır.
Qazaxıstan  Dövlətinin  6 iyul  2010  tarixli  Qəramaməsino  osason  AMIJ 
milli  kitabxanasmın  təməlində “Otrar kitabxanası”  Milli  Morkəzi  toşkıl  cdıldı. 
Mərkəzin  məqsədi  xalqın  tarixi  mirasmı  qoruyub  saxlamaq.  Qazaxıstan  Uınxı 
kitablarının  daha  çox  işlənilməsi,  kitabxanalann  elmı-tədqıqat  ışbnnı 
genişləndirmək,  mədəni  və  elmi  mirasım  qorumaqdır.  Kıtabxanada  1700 
kompüter mövcuddur ki, onlannda 360-nm intemetə çıxışı  vardır.
2004-çü  ilin  iyun  ayında  Astanada  Qazax.stan  Doylot  Mıllı 
Akademiya  kitabxanasımn  əsası  qoyulur.  Kitabxana  yarandığı  giin  on 
etibarən  mədəniyyət  və  maarifləndirici  funkisayını  yerınə  yetırmə>o  aş  ayır 
və  öz  kitab  fondlarının  tamamlanmasını  həyata  keçırır. 
uıaca  mterııc. 
elektron 
resurs, 
linqofon 
zah 
fəaüyyət 
göstonr. 
Kıtabxana
269

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
biblioqrafıyaşünaslıq,  kitabşünaslıq,  informasiya,  sosialogiya  və  digər  yaxın 
elmlərə  dair  problemlər  üzrə  eimi-tədqiqat  işb ri  aparır.  Iləm in  vaxtda 
kitabxananm  veb  saytının  yaradılması  işinə  də  başlamlır.  Kitabxananm  fondu 
audio  və  video  ya/.ılarla  birlikdə,  CD-Iərdə  elektron  məlumatları  da  özündo 
əks  etdirir.  Bu  kitabxana  respublikada  avtomatlaşdırılmış  kitabxana  mərkəzi 
kimı  ləaliyyət  göstərır,  depozitar  və  repozitar  materialları  qoruyub  saxlayırdı. 
Kitabxananm  iinuımi  fondu  isə  100  min  nüsxədən  ibarət  idi.  Burada  görülən 
işiərə  nümunə  olaraq  ölkənin  14  kitabxanasımn  üzv  oiduğu  Qazaxıstan 
Koorparativ  Kataloqlaşma  Mərkəzinin  fəaliyyəti  nəticəsində  işlənən  və  e!ek- 
tron  sənədləri  özündə  əks  etdirən  "Sərhədlərdə  qovuşm a”  adlı  Qazax-Rus 
layihəsini  göstərmək olar.
Qazaxıstanm  ən  böyük  informasiya mərkəzi  Qazaxıstanm  müstəqilliyi 
ilə yaşıd olan  Respublika Milli  Kitabxanasıdır.
1910-cu  ildə  şəhər  dumasımn  qəranna  əsasən  dövlət  kitabsaxlayıcısı, 
elm,  informasiya,  mədəniyyət,  maarifləndirici,  informasiya  funksiyalarını 
yerinə  yetirən  Alma-Ata  kitabxanasmm əsası  qoyuldu.  Bu  kitabxana  “Tolstoy 
adına  kütləvi  kitabxana"  kimi  tanımrdı.  1920-ci  ildə  isə  onun  bazası  əsasında 
Semirinski  əyalətinin ictimai  kitabxanası təşkil  olundu.
Kitabxana  1931-ci  ildə  “Qazaxıstan  SSR  dövlot  kütləvi  kitabxanası 
adlandırıdı.  1931 -1937-ci  illər  arasmda  isə  Kitab  Palatası  funksiyasım  yerinə 
yetirməyo  başladı.  1937-ci  ildən  kitabxananın  adı  dəyişdirilərək  “ Puşkin  adı- 
na Qazaxıstan  SSR Dövlət kütləvi kitabxanası” adlandınldı.
1991-ci  il  dekabr  ayının  16-sından  etibarən,  Qazaxıstamn  müstəqillik 
əldə  etməsi  ilə  əlaqədar  olaraq  kitabxana  “Qazaxıstan  Respublikasınm  Milli 
Kitabxanası”  statusunu qazamr.
Kitabxana  yaraııdığı  gündən  etibarən  regionda  milli  kitabsaxlayıcı 
funksiyasını  yerinə  yetirməyə  başlayır.  O, həmçinin respublikanın mədəniyyət 
və  incəsənət  üzrə  elmi  informasiya  mərkəzi  funksiyasını  da  yerinə  yetirdi. 
Kitabxana  tezliklə  biblioqrafiyaşünashq  və  qazax  tarixi  kitablan  üzrə  elmi 
informasiya mərkəzi  funksiyasını  daşımağa başladı.
Alma-Ata  Dövlət  Milli  kitabxanası  ilk  növbədə  özliiyündə  1917-ci  ilə 
qədət 
olan  qazax  tarixini 
əks  etdirən  vacib  nüsxələri  mühafizə  edirdi. 
Zəngin,  nadİr  əlyazma  matcriallarmdan  ibarət  olan  kitabxana  fondu  elmi 
müəssisə  kimi  fəaliyyət  göstərirdi.  Kitabxananın'  fondunda  dilşünashq, 
etnoqrafiya, tibbə dair ayrı-ayrı  nəşrlər də öz əksini tapırdı.
Milli  kitabxanada  kitab  və əlyazmaların  nadir  niisxələr fondu  25  mino 
yaxm  idi.  Burada  şərq  xalqlarına  dair  (ərəb,  fars,  türk,  özbək,  tatar, 
azərbaycan)  ədəbiyyat  da  öz  əksini  tapırdı.  Fondun  tərkibində  həmçinin  ərəb 
dilində  olan  XII  əsrə  aid  “Quran”,  fars  dilində  olan  Nizamiııin  “Xəmsə”si 
(1448),  ƏIişiı  Nəvainin  “Divam”(1649)  kimi  əsərlər  mövcud  olmuşdur.  Şərq