Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

regionda 
təşəkkül  tapm ası  üçün  təşkil  olunan  Orta  Asiya  rcspıı 
ı 
'aaım ın 
konsorsiumudur.  B urada  dörd  Orta  Asiya  respublikasmın 
ıta  xana
siasiyaları və kitabxanaları iştirak edir. 
ı 
-,.,K v n ı l .,ı ., r
K itabxana 
ictimaiyyətinin 
daimi 
qaygısı  vo  naıaıa  ıg
1
 
>
  <
  •  ‘
Oçun  yüksək  ixtisaslı 
m O təxəssisiarin  h a a ria n m o s ı  m ə sn lə sıd ıı.  I  <+•*.>,
255

T Ü R K   X A L O L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
savi.'
7
ədə  kitabxana  xidmətinin  göstərilməsi  üçün  fasiləsiz  kitabxana  təhsili 
wstcminin  yaradılması  və  kitabxana  işçilərinin  düzgün  istiqamətləndirilməsi 
əsas  məsələlərdən  biri  idi.  Ölkənin  kitabxanalarında  23  mindən  çox 
mütəxəssis  vardır  ki,  onlarm  99%-dən  çoxu  Xalq  Təhsil  Nazirliyi  vo 
Mədəniyyət  Nazirliyi  sistemində çalışırlar.  Bu göstərici  kitabxanaların  yüksək 
inkişafının  göstəricisidir.  Kitabxana  işiləriııin  20%-i  ali  təhsilli,  47%-i  orta 
ixtisas təhsillidir.Son  dövrlərdə Rusiya və Almaniya mütəxəssislərinin  köməyi 
ilə  peşə  təhsili  sisteminin  və  tədris  prosesinin  islahatı  üzrə  scminarlar 
keçirilmişdir.  Sonralar  Milli  kitabxanamn  nəzdində  Təlinr  mərkəzinin 
yaradılması  planlaşdırılmışdır.  Həmçinin  Daşkənd  vilayət  assosiasiyası 
yanında Təlim  mərkəzləri  yaradılmışdır və  burada  kitabxanaçıların  peşəkarhq 
qabiliyyətinin artırılması üzrə seminarlar keçirilir.
Respublika kitabxanalarınm xarici  ölkələrin kitabxanaları  ilə beynəlxalq 
olaqoləri  günü-gündən  artır.  MDB  və  Baltikyam  ölkələrin  kitabxanaları  ilə 
informasiya  mübadiləsi,  beynəlxalq  seminarlarda,  konfranslarda  iştirak 
məsələsində 
möhkəm 
işgiizar 
əlaqələr 
qurulmuşdur. 
Bu 
ölkələrin 
mütəxəssisləri  respublika seminarlarmda və beynəlxalq konfranslarda  (Səmər- 
qənd-2000,  Buxara-2002)  həmişə  iştirak  edirlər.  Özbəkistan  Miili  kitabxanası 
Almaniyanın,  Çinin,  Yaponiyamn,  İsveçrənin,  İramn,  Ukraynamn  səfırlikləri 
ilə,  həmçinin,  “Höte”  institutu  və  digər  beynəlxalq  toşkilatlarla  və  fondlarla 
qarşılıqlı,  faydalı  əməkdaşlıq,  fondlarının  zənginləşməsi,  mədəni  tədbirlər, 
sərgilər  keçirilməsində,  xarici  dillərin  öyrənilməsində,  başqa  ölkələrin  kitab- 
xanalarınm  iş  təcrübəsi  ilə  tanış  olmaq  məqsədilə  informasiya  mübadiləsinin 
təşkil  edilməsində  öz  töhfəsini  verir,  həmçinin  kitabxanaların  texniki 
təchizatna,  qiymətli  əsərlərin  və  kolleksiyaların  nıühafizəsi  tədbirləriniıı 
keçirilməsinə yardım  edir.
Vilayət,  şəhər  və  rayon  universal  elmi  kitabxanalarımn  beynəlxalq 
əməkdaşlığı tədris  mərkəzləri  açmağa,  internetə  qoşulmağa,  kitabxana  saytlan 
yaratmağa,  fondlarm  yeni  ədəbiyyatla  təchiz  olunmasına  imkan  yaratmışdır. 
Kitabxana  işinin  aparıcı  mütəxəssisləri,  elmi  və  ictimai  kitabxanaların 
rəhbərləri 
beynəlxalq 
konfranslarda, 
seminarlarda, 
İFLA-nın 
baş 
koııfranslarında,  Avrasiya  kitabxana  assambleyasının  tədbirlərində,  MDB 
Milli 
Kitabxanalarmm 
direktorlarının 
iclaslannda, 
Beynəlxalq 
Krım 
konfransında,  Rusiyanın  aparıcı  kitabxanalannın  təşkil  etdiyi  konfrans  və 
peşəkar görüşlərdə  fəal iştirak edirlər.
Ə.Nəvai  adına  Özbəkistan  Milli  kitabxanası  ilə  M .F.Axundov  adına 
Azərbaycan  Milli  kitabxananın  daim  qarşılıqlı  əlaqələri  mövcud  olmuşdur. 
M .F.Axundov  adına  Azərbaycan  Milli  kitabxanası  və  Ə.Nəvai  adma 
Özbəkistan  Milli  kitabxanası  arasmda  19  noyabr  2008-ci  il  tarixində  üç  dildə 
(azərbaycan,  özbək  və  rus  dilərində)  qarşılıqlı  əməkdaşlıq  haqqında
256
TÜ R K   X A L Q L A R IN IN   K İTA B  VƏ  KİTABXANA  M ƏDƏNİYYƏTİ
memorandum  imzalanmışdır.  İkı  kıtabxana  arasında  qarşılıqlı  onıokdıışlıüı 
genişləndirəıv  memorandum  beş  maddədən  ibarət  olub,  aşağıdakı  foaliyyəi 
istiqamətlərini  özündə  oks  etdirir.  Bundan  sonra  “Təroflər"  adlandıriıraq 
M.F.Axundov  adına  Azərbaycan  Milli  kitabxanası  vo  Ə.Novai  adiııa 
Özbəkistan  M illi  kitabxanası  kitabxanalar  arasında  əmokdaşhğı  inkişaf etdir- 
mək,  homçinin  elm  və  və  mədəniyyətin  informasiyanın  yayılması  vo 
mübadiləsi  sahəsində  əməkdaşhq  etmək  məqsədilə  aşağıdakılar  barədo 
razılığa gəldilər.
1.  Tərəflər  kitabxana-biblioqrafıya  proseslərinin  avtornatlaşdırılması. 
sənədlərin  elektron  mübadiləsi  və  çatdırılması,  elmi  biblioqraiiya,  nadir 
kitablarm  bərpa  və  mühafızəsi  və  kadr  hazırlığı  sahələrindo  əmokdaşlıq 
etsinlər.
2.  Tərəflər  kitabxanaşünaslıq  elminin  inkişaf  etdirilməsi,  kitabxana- 
informasiya  sahələrinin  təkmilləşməsi  və  qarşılıqlı  tocriibə  mübadilosi 
moqsodilə  aşağıdakı  sahədə əməkdaşhğı inkişaf etdirəcəklər.
kitabxana  proseslərinin  avtomatlaşdırılması  -   qarşılıqlı.  sorfəli 
şortlor osasında elektron  kataloqun yazılan vo elektron 
'  kitabxananın faylları ilə mübadilə
elmi  təhsil  və  mədəniyyət  baxımından  maraq  doğuran 
informasiyaların  miibadiləsi
kitabxanaşünashq,  kitabşünaslıq  vo  kitabxanalarda  inlbrmasiya 
texnologiyalarınm  istifadəsi  sahəsində elmi tədqiqatlar
nadir 
kitabların 
qorumması, 
miihafizosi 
vo 
bərpası 
texnologiyaları
beynəlxalq kitab mübadiləsinin inkişafı 
kıtab  sərgilərinin təşkili
kitabxana  işinin  bütün  sahələrindo  mütəxəssislor  arasmda 
təcrübə miibadilosi
3.  Əməkdaşhq  haqqında memorandum  5  il  müddətindo etibarlı  olacaq  vo 
bu  memorandumun  bitməsinə 
6
  ay  qalmış  təroflordən  biri  digor  toıolı 
memorandumu  ləğv  etmək  haqqmda  məlumatlandırmazsa,  oınokdaşhq 
haqqmda m em orandum  növbəti  5  il müddətinə uzadılacaqdır.
4.  Zərurət  yarandığı  halda  təroflərin  bir  birini  molumatlandırdıqdan 
sonra 
memoranduma  əlavə  və  dəyişikliklər  ediio  bilor.  lorolloıiıı  biıi 
əməkdaşhq  haqqm da  digər  tərəfə  üç  ay  əvvəl  yazıh  bildiriş  göndororok  onun
qüvvədən düşdüyünü  bəyan edə bilər.
5.  Əməkdaşlıq  haqqnıda  memorandum  imzalandığı  andan  qüwovo 
minir. 
Əməkdaşlıq  haqqında memorandum  Bakı  şohəıində  1)  novabı  2008  cı 
il  tarixində  azərbaycan,  özbək  və  rus  dillorindo  Azərbaycan  torofındon 
M.F.Axundov 
adm a  Azərbaycan  Milli  kitabxanas.nın  dırektoru  K .lahım v,
257

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Özbəkistan  torofindən  Ə.Nəvai  adma  Özbəkistan  Milli  kitabxanasının 
direktoru A,Umarov  imzalamışdır.
Beynəlxalq  aləmdə  bir  çox  təşkilatlarla  əlaqə  qıırmaq,  beynəlxalq 
konfranslarda  iştirak  etmək  kitabxanaların  inkişaf  səviyyəsinə  təkan  verən 
amillərdəndir.  Yeni-yeni  nəaliyyətlərin  əldə  olunması  sahəsində  də  Ə.Nəvai 
adına  Milli  kitabxana  mühüm  addımlar  atır.  Türk  xalqlarının  müasir  dövrdə 
inteqrasiyasmda  TÜRKSOY  mühüm  bir  addım  oldu.  TÜRK.SOY  -   “Türk 
Kültür  və  Sanatları  Ortak  Yönetimi” 1993-cü  ildə  Almatada  yaradıldı.  Türk 
dilli  ölkələrin  -  Azərbaycan,  Qazağıstan,  Türkiyə,  Türkmənistaıl.  Qırğızıstan, 
Özbəkistanm  mədəniyyət  başçıları  İstanbulda  toplanaraq  mədəni  iş  birliyi 
yaratmağı  qərara  aldılar.  Onlar  12  iyul  1993-cü  ildə  Almatada  toplantıda 
“TÜRKSOY  quruluşu  və  fəaliyyət  ölkələri  haqqm da”  müqavilə  imzalayaraq 
Türk  Kültür  və  Sanatları  Ortak  Yönetimini  (TÜRKSOY)  qurdular.  Quruluşa 
RF-dan Başqırdıstan,  Xakasiya,  Tatarıstan, Tuva,  Saxa,  Altay  cümhuriyyətləri 
və Quzey  Kıbrıs Tiirk Cümhuriyyəti müşahidəçi iizv olaraq qatılmtşlar.
Hal-hazırda  Milli  Kitabxana  YUNESKO-nun  “İctimai  kitabxanalar 
M anifesti”nə əsasən aşağıdakı xidmət sahələrini  pulsuz yerinə  yetirir:
1 
- 
Kitabxanaya 
gələnlərin 
koıısultasiya 
və 
istiqamətləndirilməsi
2 
- 
Məlumat -  axtarış aparatmdan istifadə
3 
- 
Mikrofilm  və  mikrofışlərin  oxunması  üçiin  aparatlardan 
istifadə
4 -  Oxu zallarmda ədəbiyyatm verilməsi
Beynəixalq  aləmə  çıxışla  əiaqədar  olaraq  kitabxana  son  vaxtlar  geniş 
kitab  mübadiləsi  həyata  keçirir.  Bununla  yanaşı  kitabxanam n  əməkdaşları 
beynəlxalq  konfranslarda  iştirak  edir,  seminar  və  təcrübələr  keçmək  üçün 
xarici  dövlətlərə  ixtisasçılar  göndərirlər.  Milli  kitabxana  “İntem et  və  kitab- 
xana-informasiya  ehtiyyatlarmın  elm,  təhsil,  mədəniyyət  və  biznesdə”  adh 
beynəlxalq  konfransm  təşkilatçılanndan  biri  sayılır.  Bu  isə  Özbəkistamn 
bcynəlxalq  aləmə  şəksiz  inteqrasiyasıdır.  Ə.Nəvai  adına  Özbəkistan  Milli 
kitabxanası  ən  yaxşı  ənənələrini  saxlayaraq  dəyişikliklər  yolundadır.  Bu  cür 
inkişafın  nəticəsi  olaraq  kitabxana  dünya  Milli  kitabxanaları  ilə  dostluqda, 
həmrəylikdə  lazım olan  yeri tutacaq.
258
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İTA B  VƏ  K İTABXANA  M ƏDƏNİYYƏTİ
Q AZA XISTAN DA  KİTABXANA  İŞİ
Türk  xalqlarınm  hər birinin  ayrı-ayrılıqda  zəngin  qədim  kitab  mədoni 
irsi  mövcuddur.  Türk  dövlətləri  içərisində  zəngin  kitab  mədəniyyətiiə 
fərqlənən dövlətlordən  biri də  Qazaxıstan dövlətidir.
Qazaxıstan dövləti  Orta Asiya və Qərbi  Avropada müstəqil  bir dövlət 
kimi  tanınır.  2.717.000  km
2
  ərazisi  ilə  dünyamn  ən  böyük  IX  ölkəsi  sayılan 
Qazaxıstan dövləti  həmçinin müsəlman  ölkələri  və tiirk dövlətləri  baxımından 
da  ən  böyük  və  təbii  qaynaqlarla  zəngin  olan  ölkə  hesab  edilir.  Miistəqilliyə 
doğru  irəliləyən  zaman,  1989-cu  ildə  ölkənin  əhalisi  16.464.464,  1999-cu  ildo 
isə  Slavyan  və  almanlann  ölkədən 
miqrasiyası  ilə  əlaqədar  olaraq 
14.900.000-ə  düşmiişdür.  Hal-hazırda  ölkə  əhalisin  sayı  16.500.000-ə  qədər 
çatmışdır.  Ölkə  bugün  əhali  baxımından dünyanın  60.cı  böyük  ölkəsi  olmaqla 
bərabər,  hər  kvadrat  kilometrə  5,5  adam  ilə  210,cudur.  Əhalinin  52%-i 
səhərlərdə  yaşayır.  Əhalisinin  39.7%-i  qazax,  37.8%  rııs  dilli,  5.8%  alman. 
5.4% ukraynalı,  4% tatar,  7.3  %-i  isə özbəkdir.
Ölkədə  işlənən  dillər  isə  qazax,  tatar,  başkurt,  noqay,  qırğız,  qıpçaq 
kimi  türk  dilləridir.  Bu  da  Qazaxıstan  xalqınm  mədəni  əlaqələrini  ifadə  cdən 
güclü  arqument  hesab  edilir.  Qazaxıstan  xaricində  30-dan  çox  ölkədə  qazax 
tiirkləri  yaşamaqdadırlar  Qazaxıstanın  milli  pul  valıidi  tenqedir.  “Qazax" 
sözünün mənası  isə  “sərt”,  “azad”, “igid” deməkdir.
Qazaxıstan  dövlətinin  ilk  paytaxtı  Alma-Ata  olmuş,  1997-ci  ildə  isə 
Astanaya  köçürülm üşdür:  Qazaxıstanın  cənub-şərqində  yerləşən  Alnıa-Ata 
şəhəri  1854-cü  ildə  ruslarm  şərqdə  müdafiə  qalası  olaraq  qurduqları  şəhərdir. 
Alma-Ata  bugün  2  milyondan  çox  nüfuzu  ilə  Orta  Asiyanın  ən  çox  inkişal 
etmiş  şəhərlərindən  biri  sayıhr.  Hal-hazırda  paytaxtın  Astana  olmasına 
baxmayaraq,  Almatı  şəhəri  hələ də ölkənin mədəni,  iqtisadi  və  ticarət  mərko/i 
hesab  olunur.  Alma-Atada  varadılmış  Qazaxıstan  Dövlət  Milli  Kitabxanası  i.sə 
fəaliyyət  göstərdiyi  dövr  ərzində  respublika  kitabxanalarının  elmi  mctodik 
morkəzi  hesab  olunmuşdur.  Paytaxtın  Astanaya  köçiirülməsi  ilə  əlaqədar 
olaıaq  kitabxana  da  Astanaya  köçürülmüş,  fəaliyyətini  burada  davanı 
etdirmişdir.  Bu  haqda  daha  geniş  məlumat  isə  sonıakı  losildə  qcyd 
olunmuşdur.
Qazaxıstan  türk  tarixinin  ən  mühüm  dövlətləıindən  olaıı  Saka,  llun, 
Göytiirk,  Qıpçak,  Qaraxanh  kimi  dövlətlərin  mərkəzi  hesab ohınmuş,  Qıpçaq. 
Oğuz,  Qarluq kimi türk boylarının da beşiyi  sayılmışdır.
Qazaxıstan  dövləti  şimalda Rusiya, cənubda Türkmənislan,  Ozbokıstan 
və Qırğızıstan,  şərqdə  Çın  Xalq Respublikas.  iio  həmsərhəddır.  Olkomn  Xo/ər 
dənizi  ve Aral  gölünə  çıxışı  vardır.
259

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Qazaxıstanda  1225  adda  mineral  emal  edən  493  yataq  vardır. 
Uran,xrom,qurğuşun  zənginliyi  ilə  əlaqədar  dünya  İI-si,  manqan  baxımııxlan 
dünya  IIl-sü,  mis  baxımından  isə  V-dir.  Qazaxıstanda  1996-cı  ildə  dünyantn 
ən  böyük  qızıl  mədəni  tapılmışdır.  Dünyadakı  xromun  26%-i,  qızılın  20%-i, 
uranm isə  17%-i  Qazaxıstandadır.
Qazaxjstanın  təbii  sərvətləri,  mədən  sənayəsinin  inkişaii  ölkə 
əhalisinin  şəhərləşməsini  xarakterizə  edirdi.  Şəhərləşmə  və  sənayeləşmə 
ölkədə  kitabxana fondlarmm ümumi  elmi  ədəbiyyatla təchizatmı  tələb edirdi.
Hələ XVIII  əsrdə I Pyotr Qazaxıstanı  tədqiq  etmək üçün  ekspedisiyalar 
təşkil  etmiş  və  Qazaxıstan  tarixinin  öyrənilməsində  bir  sıra  uğurlar  əldə 
olunmuşdu.  Qazaxıstan  xalqmın  XIX  əsrə  aid  tarixi  mədəniyyətinin  öyrənil- 
məsində əsas mənbə  ısə  Oktyabr çevrilişinə qədərki nəşrlər hesab edilir.
Rusiyanm  mütərəqqi  görüşlü,  demokrat  fikirli  tədqiqatçı,  alim  və 
səyyahlarx  Qazaxıstamn  çoxəsrlik tarixini,  mədəniyyətini  araşdıraraq  samballı 
əsərlər  yazıb  çap  etdirməklə  məsələlərə  m üxtəlif  aspektlərdə  yanaşmışlar. 
Onlardan 
ilk 
növbədə 
V.V.Bartold, 
N.A.Severtsev, 
P.P.Semyonov- 
Tyanşanski,  A.P.Pedçonko,  A.Y.Krımski  və başqalarını  göstərmək  olar.
Öz  milli  xüsusiyyətlərini  və  özunəməxsus  adət-ənənələrini  qoruyub 
saxlam ağa çalışan  türk xalqları  ədəbiyyat  və  incəsənətin  inkişafında da böyük 
nəaliyyətlər  əldə  etmişlər.  Türk  xalqları  mədəni  irslərini  hifz  etməklə  yanaşı, 
həm  də  dünya  mədəniyyətindən  bəhrələnmiş  və  onun  zənginləşməsində  fəal 
iştirak etmişlər.
Bu dövr yazılı mənbələri  sənət,  ədəbiyyat və  şifahi  xalq  yaradıcılığınm 
inkişafı  haqqında  məlumatlan  əldə  etməyimizə  kömək  edir.  Yazılı  ədəbiyyat 
yarananadək qazax xalqı  arzu və ideallarını  şifahi  ədəbiyyatda əks  etdirmişdir. 
Ən m öhtəşəm  odəbiyyat nümunəsi  isə  Orxon yazılarıdır.  Orxon  yazıları  (VII), 
Qorqud-Namə  (VIII),  Oğuznamə  (IX)  biitün türk tayfaları  üçiin  ortaq  bir  dövr 
olan Qədim  tiirk  zamamna aid  sənət  əsərləridir.  Həmçinin  bütün  türk  tayfaları 
bu  abidələri  özlərinin  ortaq  mədəni  irsi  hesab  edirdilər.  Bu  nümunələrin 
orjinallan  türk  tayfalarım  idarə  edən  tanmmış  Türk  şəxsiyyətləri  Gül-Təkin, 
Bilgə-Xaqan,  Tonyuyukun  xatirəsinə  ucaldılan  möhtəşəm  qəbir  daşlarında 
saxlanılır.
Q azax  xalqının  poetik  əsərlərinin  yaradıcısı  və  mühafızəçisi  akınlar 
xalq  şairi  və  nəğməkarı  aşıqlar  olmuşdur.  Bəzi  istedädlı  akınların  yaradıcılıq 
fəaliyyəti  də mövcud olmuşdur.
Qazaxıstanda  IX-XIII  əsrlərdə  şəhər  mədəniyyəti  getdikcə  inkişaf 
etməyə  başlamışdı.  Qədim  türk  yazılı  mənbələrində  Otrar  (Fərab),  Taraz, 
Isfıdjab  (Sayram),  Sığnak,  Suyab,  Sauran,  Yangikent,  Yassı,  Koylık,  'I'algar 
və bir çox digər orta dövrlərə aid  ən tanınmış şəhərlərin adları  çəkilmişdir.
260
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   KİTAB  VƏ  KİTABXANA  M Ə D Ə N İY Y Ə Tİ
Qazaxıstanm  Strdərya  çayıntn  sahilindo  ycrloşon  Otrar  şohortnin  adt 
Monqol  fəlakətilə  antlır.  Otrar  tarixi  qayııaqlarda  Fərab,  Turar.  [ arban  vo  ya 
Tutarbənd  kimi  də  adlandırılmışdır.  Tiirk  və  İslam  diinyasıntn  on  böytik 
filosofu  Fərabinin  doğulduğu  yer  hesab  olunan  Otrar  Oğuz  elinin  on  önomli 
şəhərlərindən  biri  idi.  Fərab  əsliııdə  bölgonin  adı,  Otrar  iso  onutı  morkozi 
sayıhrdt.  Otrar  şohəri  arxeoloji  qalmtıları,  Orta  dövr  yaşayış  moskonlori  \o 
suvarma  kanalları  ilə  200  km
2
  bir  ərazini  əhatə  edirdi.  Çingiz  xan  torofındon 
yerlə  yeksan  edilən  Otrar şəhərinin qahntılan  demək olar  ki,  geııiş  bir  ərazido 
yayılmışdır.  Belə  bir  tarixi  faktı  da  qeyd  edək  ki,  1405-ci  ildo  (,'in  səfərino 
çıxan Əmir Teymur Otrarda həyatını  itirmişdir.
Tarixo  nəzər  saldıqda  təsdiq  olunur  ki,  Qazaxıstanda  ıızun  bir  dövr 
ərzində  məşhur  Otrar  kitabxanast  fəaliyyət  göstərmişdir.  Burada  zəngin  tarixo 
malik  antik  kitab  və  əlyazmalar  toplanmışdır.  Bəzi  məlumatlara  osason 
kitabxananm  daşmması  zamanı  demək  olar  ki,  minə  yaxın  dəvə  karvantndan 
da  istifadə  olunmuşdur.  Qədim  şəhər  olan  Otrar  haqqmda  tarixi  molumat  az 
olduğuna  görə  şəhərin  xarabalıqları  altmda itib  batmış  kitabxana  iıaqqında  da 
məlumatımız  azdır.  L.akin  çox  sonralar  bu  kitabxana  Avrasiya  Univcrsiteti 
nəzdində  Elm’ı  Mərkəz olan “Otrar kitabxanası” yaradtlır.
Bu  dövrdə  memarlıq  dayiiksək  səviyyədə  inkişaf etmişdi.  Auliye-Ata, 
Baba-Ata,  Ayşa-Bibi,  Karahan,  Arıstanbab  kiıni  günümiizə  qodor  qorunmuş 
və insam heyrətə gətirən mozaikalar bunun ən böyük  ifadosi  idi.
Ttirk  xalqları  dünyamn  mükəmməl  ədəbi-bədii  təfəkkür  onənolori  olan 
xalqlardan biri kim i  etnokülturoloji tarixlərinin müxtəlif mərhələlorində yalnız 
özlərini  deyil,  bütün  dünyanı  heyran  etmiş,  gozəl  söz  sonoti  nümunoləri 
yaratmışlar.  E.ə  I  minilliyin  ortalarından  başlayan  qədim  türk,  yaxud 
ümumtürk  ədəbi-bədii  təfəkkürünün,  əsas  ifadə  forması  poez.iya  olsa  da, 
tədricən  nəşrin  təşəkkül  tapıb  inkişaf  etdiyi,  kifayət  qədor  qüdrətli  osərlərlo
tomsil olunduğu d'iqqət çəkir.
VII-X  əsrlərdə  türk  xalqlarımn  əksəriyyətindo  kitab  vo  kitabxana 
mədəniyyətinin-  müştərək  ənənələri  islamın  təsiri  nəticəsiııdo  lormalaşmış  vo 
zonginləşmişdir.  Burada türk xalqlarımn islam  dünyasına  boxş ctdiyi  alimlorin 
adım  xüsusilə  qeyd  etmək  lazımdır ki,  onlardan  Fərabi,  Xoca  Ohmod  Yasovi, 
Biruni,  İbn  Sina,  Xətib Təbrizi və digər belə şəxsiyyotləri  göstormok  olar.
Qazaxlar  türk  xalqlarının  müştorok  modəni  abidolorinı,  o  cümlodon 
yazıh  abidələri  olan  “Dədə-Qorqud”,  “Manas  ,  Koroğlu  kimi  dastan  vo 
əsatirləri özlərinin  doğma abidəsi  kimi  qobul'etmişlor.  Bundaıı  olavo  qazaxlaı 
öz odəbiyyat tarixinə  riyaziyyat,  memarhq,  musiqi  kimi  bir çox  clııı  vo  sonotiıı 
qurucusu  olan  Əbu  Nasir  Ə1  Fərabi,  Orta Asiya  vo  Qa/.ax  xalqlaııııa  aid  olan 
“Kutadqu  bilik”  kimi  dəyərli  əsərin  müəllifi  olan  Ytısıl  Balasaqıınlu. 
möhtəşəm  əsər  olan  “Divan  lüğət-ot-tiirk”  yaradıcıst  Mahmud  Qaşqarı,  ııadıt
261

T Ü R K   X A L Q L A R IM N   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T f
şcir  külliyyatı  sayılan  “Divani-Hikrnət”-in  müollifi  Əhməd  Yasəvi  kinıi 
filosoJ',  elm  adamı  vo  şairb rin  adları  daxil edilir.
Əbu  Nasir  Əl-Pərabi  Qazaxıstan  və  e b c ə   də  türk  dünyasmın  böyük  aiimiəri 
arasında  xiisusi  yer  tutur.  O,  870  -  ci  ildə  Otrarda  hərbi  rəis  ailosindo  anadan 
olub.  tlşaqlıqdan  Əbu-Nasir  elm b  maraqlanırdı  və  xoşbəxüikdon  həmin 
dövrdo  Otrarda  zəngin  bir  kitabxana  da  fəaliyyət  göstərirdi.  Fərabi  ilk  təhsil 
ilbrində  bu  kitabxanadan  yararlanır.  Həddibuluğa  çatan  kimi  Forabi  təhsilini 
davam  etdirmək  üçün  apancı  mədəniyyət  mərkəzlərinə  yollamr.  ().  indiki 
Daşkənd  şəhərində,  Səmərqənd,  İsfahan,  Həmədanda  vo  b.  şəhərbrdə 
olmuşdıır.  Uzun  müddət  həmin  dövrün  elm  və  m ədəniyyət  mərkəzi,  xilafətin 
paytaxtı  olan  Bağdadda  yaşayır  və  orada  əsaslı  şəkildə  öz  bilikbrini  artırır, 
görkəmJi  alim lərb  əlaqə  yaradır  və  çox  te z lik b   onlar  arasmda  aparıcı  yer 
tutur.
Əbu Nasir  Əl-Fərabi  demək  olar  ki,  bütün  elm  sahəbrino  töhvəsi  olan 
ensklopedik  alimdir.  O,  bütün  elmləri  nəzəri  və  təcrübi  elm b rə  ayırıb.  Onun 
qəbm indən fəlsəfə,  hüquq, riyaziyyat,  tibb,  astronom iya,iizikaya  və s.  elmlərə 
aid traktatlar çıxıb.
Aristotel  elminin  davamçısı  olan  Fərabi  sağlığında  “ikinci  müəlüm" 
iəxri  adma  Iayiq  görülüb.  Məhz Fərabinin  yaradıcıhğında orta ə s rb r ərəb  elmi 
formalaşmış,  onun  təsiri  altında  İbn  Riişidi,  İbn  Sina,  Ömər  Xəyyam,  Rocer 
Bekon  və  başqa alimlərin dünyagörüşbri  formalaşıb.
İslamın hakim  olduğu dövrdə  şəhər əhalisinin  mədəııi  həyatmda dərviş 
şairlərin,  islam  xətiblərinin  əsərləri  miihüm  yer  tutub.  Bunlar  içərisində  ən 
görkəmlisi  XI-XII  əsr  islam  xətibi  Xoca  Əhməd  Yasəvi  olub.  O,  Yasəvi  XI 
əsrin  sonunda  anadan  olub  və  həyatının  çox  hissəsi  Yassıda  keçib.  Əhmədin 
atası  Ibrahim  musiqiçi  və  şair  olub.  Təhsilini  Buxarada  davam  etdirib. 
M üəllimi  Orta  Asiyamn  məşhur  sufı  təriqətçisi  Şeyx  Y usif Həmədani  olub. 
M üəlliminin  ölümündən  sonra  onun  yerini  tutur  və  sonra  Yassıya  qayıdır. 
Onun  qəbri  üzərindəki  məqbərə  qaraxanılar  tərəfindən  XIII  əsrdə  dağıdılmış 
və yüz ildən  sonra e b  həmin yerdə  Ieym urun əmri  i b  əzəmətli  dini  bir komp- 
leks  ucaldılmışdır,
ı 
Yasəvinin  ən  məşhur  əsəri  “Divani  Hikmət”  (M üdrüklük  haqqmda 
kitab)  ilahi  şeirbr  toplusudur.  Bu  əsər  hər  şeydən  əvvəl  dini-mistik 
məzmunludur.  Yasəvi  gözəl  poetik  d ilb   pisliyə,  tafnahkarhğa,  hərisliyə  və 
qəddarhğa  öz  tənqidini  bildirir.  O,  sufi  təliminin  arxasınca  gedərək  xurafatçı 
dın  xadım brinə  qarşı  çıxır.  Əhmədə  görə  həqiqətə  aparan  yol  e b   Allaha 
aparan  yoldur.  Kitablar  tərki  dünyahq  vo  asketizm  düşüncələrini  təbliğ  edir. 
Bununla yanaşı  kitablarda mədəni  tarixi,  etnoqrafik  və  sosial-məişət  faktlarına 
rast gəlmək olar.
262
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İTAB  V Ə   K İTABXANA  M Ə D Ə N İY Y Ə 1İ
Əhməd  Yasəvinin  bıı  məşhur  əsəri  qədim  mədəni  abidəbr,  dil  və 
həmin  dövrün  tayfalarınm  etnoqrafıyası  haqqında  maraqlı  və  qivmətli 
m ə lu m a t 
verən  sanbalh  əsərdir.
Qeyd etdiyim iz kimi türk xalqlarmm  əksəriyyətində  kitab  \ə   kitabxana 
nıədəniyyətinin  müştərək  ənənəbri  islamın  təsiri  nəticəsində  formalaşmış  və 
zənginbşm işdir.  İslam  Qazaxıstan  torpaqlarına  Hənəfılik  təriqəti  və  təsəv- 
vüfün  yayılmasının  başlanğıcmda daxil  olmuşdur.  Qazağıstamn  cənubunda  isə 
islam dini VIII-X  əsrlərdə qəbul olmuşdur.
Təsəvvüf  yolu  ilə  islamı  qəbul  edən  qazaxlar  Qurani  -  Kəriıııin 
ayəbrindəki  dini  qanunlarla  islamdan  əvvəlki  qanunları  əbqələndirməyə 
çalışmışlar.  B e b lik b ,  özləri  üçün  yeni  olan  islamı  qəbul  edərkən  atalan  olan 
Türk köçərilərinin mənəvi mirasmı da rədd etməmişlər.
İslam  təsəvvüfü  ilə  tiirk  adət  -  ənəbrini  əlaqəbndirərək  Qazaxıstanda 
dinin  təməllərini  atan  şəxs  Türküstanda  olan  Əhməd  Yasəvidir.  Onun  səyi 
nəticəsində  İslam  dini  i b   Türkçülüyün  əlaqələndirilməsi  Qazax  boyları 
arasında meydana çıxmışdır.  Bugün onun adı  Qazax  xalqı  iiçün  qiymətlıdir  və 
türbəsi  tiirk  xalqları  üçün  II  Məklcə  hesab  edilir.  Diinya  qazaxlarmın  II 
qurultaymm  Qazax  xalqımn  dini  ibadətgahı  olan  Türkiistanda  olması  da 
bununla  əlaqədardır.  Qazaxıstanm  İslamı  qəbul  etmələri  haqqında  ən  dolğun 
məlumatı  biz  Qazaxıstan  prezidenti  Nursultan  Nazarbaycvin  “Mühiım  on  ıl
adlı kitabından əldə edirik.
Qazaxıstanda  ibtidai  icma  quruluşu  birbaşa  patrıalxal 
leodal
m ünasibətbr  ilə  əvəz  olutıdu.  VI  əsrin  ortalarmda  ilk  fcodal  dövlətı  -   Türk