Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

211

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Əlyazma  kitablannın  tərkibi  müxtəlifdir.  Burada  larixi,  coğrafi, 
bioqrafik,  ədəbiyyat,  təbiot  cJmləri,  dini,  poetik  və  digər  məzmunhı  əsəriər, 
burada  riyaziyyat,  montiq,  ctika və  musiqi  iizrə  traktatlar,  çoxlıt  sayda  şorhlor, 
ləqvimlər,  həmçinin  aktlar,  fərmanlar  vo  diplomatik  xarakterli  yazılar, 
inzibati,  hiiquqi,  iqtisadi  məzmunlu  sənədlər,  orjinal  osərlər  və  tərciimobr. 
təskirolər  və xatirə ədəbiyyatı  vardır.
Ancaq,  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  yuxanda  göstərilən  ədəbi  janrlar, 
formalar,  növlor  vo  s.  heç  də  bir  sahəni  təmiz  halda  təmsil  etməmişdi.  Şərq 
ədəbiyyatma,  xüsusilə  də  “elmi  əsərlərə”  sinkretiklik,  növləriw,  formaların, 
janrların  zəif  differansiyası  xarakterikdir.  Ədəbiyyatm  m iixtəlif  növlərino, 
elmin  müxtolif sahələrinə  aid  materiahn,  həmçinin eyni  növiin  m iixtəlif forma 
və  janrların  bir  osərdo  birləşdirilməsi  yazıçılar  dairəsində  adi  qayda  idi.  Bu 
deyilonlər,  əlbətdə  o  demək  deyil  ki,  orta  əsrlər  müsəlman  şərqində  elmlərin 
təsnifatı  yox  idi.  Əksinə,  müsəlmän alimləri  nəinki  biliyin  ayrı-ayrı  sahəJərini 
seçirdilər,  onlar  həm  də  orta  əsr  elminin  m üxtəlif  sahələrini  hətta  bir  növ 
içərisində  müxtəlif  formäJarı  fərqləndirmək  üçün  saysız-hesabsız  elmi  və 
texniki  terminlor  işləyib  hazırlamışlar.  Burada  talif  vo  təsnif  terminlərinə 
istinad  etmək  olar.  B-irinci  termin  orjiııal  elmi  və  yaxud  ədəbi  əsəri  təyin 
etməyə  xidmət  cdir,  ikinci  isə  adətən  ümumləşdirilmiş  toplular  adlanırdı. 
Deməli  orta  əsrlər  yazılı  abidələrin  janrlarım,  növlərini,  tiplərini  və  s. 
təsnifJəşdirmok  sahəsində  məlum  çətinliklər  o  dövrki  cəmiyyətdə  bu 
kateqoriyaların mövcud  olmaması  ilə  deyil,  bir  çox  əsərlərin  çoxplanlı  olması 
ilə  bağlıdır.  Mosolən,  bir  lətifə  toplusunda  xronika  parçasına,  sülalə  tarixino, 
moişət  əfsanəsinə,  coğrafi  əsərdə  lingivistik  materiala,  hüquqşünaslıq 
träktatında coğrafıya bölməsinə və  s. rast gəlmək olur.
Elmin  m üxtəlif  sahələrinin  inkişafı  eyni  bərabərdə  deyildi.  Bu  qeyri- 
bərabərlik  müəyyən  dərəcədə  müsəlmaıı  şərqində  elmin  inkişafı  ənənələri  ilə 
izah olunur.  Elmin çox sahələri  o  dövrün şəraitinə  uyğun  olaraq ancaq  sarayda 
inkişaf  edo  bilərdi.  Praktik  əhəmiyyətli  elm  sahələrinin,  məsələn,  riyaziyyatın 
(düzgün  hesabat  aparmaq  naminə),  astronomiyanın  (astroloji  inancla 
əlaqədar),  təb'abotin  (müalicə  təcrübəsi  iiçiin)  inkişafı  təkcə  mədoni  əhatənin 
mövcııdluğundan  asılı  deyildi,  ən  başhcası  hər  bir  şərq  hökmdarmın  -  
alimlərin  və  odəbiyyatçıların  təəssübkcşinin  şoxsi  marağından  asılı  idi.  Əgor 
nəzərə  alsaq  ki,  sarayda  poeziya  və  tarix,  yəni  hökmdarın  adım  əbədiloşdirən 
və  nosillərin  yaddaşına  həkk  edən  ədəbi  janrlar  vo  clm  sahələri  daim  diqqət 
mərkəzində  idi,  hər şey  aydın  olardt.  Poeziya,  xüsusilə populyar idi.  Ədibləıin 
böyük  əksəriyyəti  rnaddi  cəhətdon  bütünlüklə  hakim  dairələrdən  asılı 
olduğundan  poeziya  ilə  moşğuliyyətlərini  özlorinin  “maddi  güzəram”  ilo 
bağlayırdılar.  Bu  cohətdən  Camal  Kərşi  ləqəbi  ilə  m əşhur  olan  balasaqunlu 
Əbülfəzl  b.  Məhəmmədlə  bağlı  misal  maraqlıdır.  0 ,  1264-cü  ildo  gənc  ikən
212
TÜRK  X A L Q L A R IN IN   KİTAB  VƏ  KİTABXANA  M Ə D Ə N İY Y Ə Tİ
qcvri-məlum  səbobdon  Kaşqara gctmoli  olur.  Orada  Camal  Korşiııi  yeıii  sodro 
(mhanilorin  və  mülki  administrasiyamn  başçısı)  təqdim  edirlor.  i'ozo  şerdo 
onun  ııo  işlə  məşğul  olacağı  məsələsini  sodr onunla müzakirə  cdir,  hor  moşğu- 
liyyətin  sərfəli  və  qeyri-sorfəli  tərəflərini  mükomməl  araşdırır.  Nohaynt,  sədr 
qorara  golir  ki,  yaxşısı  budur  qonaq  poeziya  ilə  moşğul  olsun,  çiinki  bıı 
məşğuliyyət  ona  həm  mənəvi,  həm  də  maddi  təminat  gətirəcok.  (33.  s.  101). 
Vasifinin  xatirolərinə  görə  poeziya  məşğuliyyəti  ilə  bağlanan  “maddi  rifah" 
xoşuna  gələn  şcirə  göro  yüksək  vəzifəli  şəxsdən  şairin  aldığı  pııl  və  hədiyyə 
ilə  ifado  olunurdu.  Hərdən  şairo  vəzifə  də  bəxş  olunurdu,  məsələn,  darııqi 
(şohor  rəisi),  miixtasibo  (bazar  nəzarətçisi)  və  s.  XVI  osr  tarixçisi  fjərof  xan 
Bidlisinin  məlumatına  görə,  Sultan  Hüseynin  (1469-1506)  hakimiyyəli 
dövriində  paytaxt  Herat  şohərində  “ 12  min  şagird,  şair,  yazar  vo  digər  peşo 
sahibi  var  idi  -   onların  hamısı  əmirlərin,  vəzirlərin  və  hökmdarm  hesabına 
məvacib  ahrdt.  Burada  qeyd  edək  ki,  müsəlman  Şərqində  geniş  şöhrət 
qazanmtş  ayrı-ayrı  görkəmli  şairlər,  həm  də  xarici  müsəlman  döviətləri 
hökmdarlarından  məvacib  ahrdılar.  Məsələn,  Sultan  II  Bəyazid  (1481-1512) 
hər  i!  Buxaraya  möhtorom  Mövlano  Əbdürrəhman  Cami  və  Nəqşboııdi 
rəhbərləri  iiçün  10  min  gümiiş dirhom  göndərirdi.
Dilinə  görə  Orta  Asiya  və  Şorqi  iurkistan  əlyazma  kitablan  eyni 
deyildir.  Bizə  golib  çatmış  yazılı  abidələr  üç  dildo  -  ərəb,  fars  və  tiirk 
dillərində  yazılmışdır.  Bu  dillərin  aqibəti  miixtəlifdir.  IX  əsrin  başlanğıcına 
qədər  Orta Asiya da daxil  olmaqla,  bütün  müsəlman diinyasınm  elmi  dili  orob 
dili  idi.  O  dövrdə  əhalinin  islamlaşdırılması  ilə  yanaşı,  orob  dili  do  yayılırdı.
IX  əsrdən  yeni  fars  dilində  ədəbiyyat  meydana  gəlməyə  başlayır.  Sonradan 
fars  dili  tədricən,  demək  olar  ki,  müsəlman  dünyastnm  biitün  şərq  hissosinin 
ədəbi  dilinə  çevrilir.  Hazırda  məlum  olan  ərəb  qrafikalı  tiirk  dilli  abidoloriıı 
ilkin  nümunələri  XI  əsrə  aiddir.  462/1069  Şair Y usif Balasaquıılu  Kaşqar  xanı 
iiçün  tiirk  dilində,- türk  adı  altmda  “Qutadqu  bilig”  (“Xoşboxt  edon  bilik  ) 
didaktiv  poemasım  yaznnşdır.  Tiirk  dilindo  ərəb  qrafikah  ədobiyyatm  inkişaf 
tempi  vo  maştabı  üçün  artıq  XIII  əsrdə  bizim  rastkışdığımız  müsolman 
dünyastnm  üç  ədəbi  dili  — ərəb,  fars  və  tiirk  dillori  xaraktcrikdir.  Bıı  dövrdə 
orob  odobiyyatı  daha  mükəmməl  forması,  fars  odobiyyalı  fikir  dərinliyi  ilo 
scçıhr  vo  qobul  edilirdi.  Türk  ədəbiyyatı  bu  vo  ya  digər  cəhətdon  lıər  ikisi  ilə 
əlaqəli  vəziyyətdə  idi,  ancaq  böyiik  təbiiliyi,  böyiik  hcca  sadəliyi  və  lıəyata 
böyük  yaxınlığı  ilə  diqqəti  cəlb edirdi.  (33  s.  195,  245).
Adı  çəkilən  dillərdən  heç  biri  digərini  sıxışdırıb  aradan  çıxartmaımşdıı. 
Ancaq  Orta  Asiyantn  və  Şərqi  lürkistanm  mədəni  həyatında  onlardaıı 
istifadənin  öz  xiisusiyyətləri  vardt.  Ərob  dili  IX  əsrdən  bir müddət  soma  da  ö / 
əhəmiyyətini  saxlamışdır.  Orta  Asiya  və  Şərqi  I ürkistandan  olan  əl-l 
o K i b i  
(X),  tbn  Sina  (X-XI),  Biruni  (X-XI),  Mahmud  Kaşqari  (XI),  və  b.  kımı
213

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
ınəşhur  alimlərin  əsərlori  bu  dildə  yazılmışdır.  Orta  Asiyada  siyasi 
v ə z iy y o tin  
dəyişməsi  ilə  əlaqədar  olaraq  dil  yönümü  də  dəyişmiş  və  ərəb  dili  bu  ərazidə 
ö/.  mövqeyini  todricən  itirmişdir.  Tədricən  o,  ilahiyyat  ədəbiyyaü  və  ibadət 
dilinə  çcvrilmişdir.  Son  oıla  əsrlərdə  Orta  Asiyada  və  Şərqi  'l’ürkistanda  əıob 
dilindo  yaradılmış  elmi  vo  poetik  ədəbiyyatm  xüsusi  çəkisi  çox  azdır.  Ərob 
dilinin  ovozinə  fars-tacik  dili  burada  böyük  mədoni  niifuz.  qazanır.  Orta 
Asiyanın  üç  xanlığmdan  ikisində,  Buxara  və  Kokand  xanlıqlannda  son 
dövrlorədək  dövlot  dəftərxana  və  modəniyyət  dili  olmuşdur.  Kaşqar 
modəniyyoti  do  fars  dilinin  təsirindən  kənarda qalmamışdır.  Şərqi  Türkistanda 
iki  ən  məşhur  tarixi  əsər  -   Mirzə  Haydar  Düğlətin  (XVI)  “Tarixi  Rəşidi”  və 
Curasin (XVII) osərləri  fars-tacik dilində  yazılmışdır.
XI  əsrdon  başlamış  türk  dilində  ərəb  qrafikaiı  ədəbiyyatın  inkişafının 
fasiləsiz  olmasına  baxmayaraq,  XVI  əsrə  qədər  o,  əsasən,  poeziya  dili  olaraq 
qalmışdır.  Sayına  görə  əhəmiyyətli  dərəcədo  yerli  elmi  ədəbiyyatda  “cağatay 
dili”  adlanan  Orta  Asiya türkcəsinin  də  meydana  gəlməsi  XVI  əsrə  aiddir.  Bu 
dövrdə  orjinal türk  ədəbiyyatı  ilə yanaşı tərcümə odəbiyyatı  da intensiv  inkişaf 
edirdi.  Orta  Asiyada  təşəkkül  tapmış  tərcümə  yaradıcılığmın  masştabını 
aşağıdakı  faktlardan  görmək  olar.  Yalnız  XVI  əsrin  birinci  yarısmda  ərəb  vo 
fars  dillərindən  Orta  Asiya türkcəsinə  Blaminiıı  “la rix i  Təbari”,  Raşidəddinin 
“Tariki  Qazani”,  Yəzdinin  “Zəfərnamo”,  həmçinin  “ Kəlilə  vo  Dimnə”, “Əcaib 
ol-məxluqat”,  “Dürr  əl-məcalis”,  “Miftəh  əl-cənnət”,  “Miftəh  əl-gülub”  kinıi 
məşhur  osərlər  tərcümə  olunmuş,  Şeybani  xanm  göstərişi  ilə  Firdövsiııin 
“Şahnamə”  poemasının  tərcüməsi  işinə  başlanmışdır. 
M araqhdır  ki, 
tarcüməyə  yaranmış  ehtiyac  tərcüməçilərin  özləri  türk  əyalətlərində  əhalinin 
əsas  hissəsinin  artıq  ərəb  dilini  başa  düşməməsi  vəziyyəti  ilə  əlaqələndirirlər. 
Bu  cür  əsaslandırmaya  misal,  “Sultan  Hüseynin  vaxtmda  -   tərcüməçi  Fidani 
“K əlib  və  Dimnə”nin  torcüməsinə  ön  sözdə  bizi  əmin  edir,  -  fars  dili  gcniş 
yayıhnışdı.  Ubaydullah  xan  Maverannəhrin  taxtı-tacına  salıib  olduqdan  sonra 
ulusun  böyük  hissəsi  türk  dilinə  böyük  əhəmiyyət  verməyə  başladılar. 
Xüsusilə,  xanlar,  sultanlar  və  əmirlər  hamısı  türk  dilində  danışırdılar.  Onların 
çoxu  farsca  damşmağı  bacarmırdı.  Onlardan  Qaraçinlər  qrupundan  Quşçu 
qobiləsindən  olan  Köpək  Quşçunun  oğlu  böyük  əm ir  Qonbər  fəqir  Fiqana  bu 
kitabı  türkcəyo  tərciimə  etmoyi  tapşırdı.  O,  “qoy  bütün  tiirklar  bundan 
bohrələnsinlər” -  dedi.
Hər halda  Orta Asiyamn  üç  xanhğmdan  ancaq  birində  -  Xivə  xanhğında 
türk  dili  dövlət  doftərxana  və  ədəbiyyat  dili  kimi  qobul  edildi.  Türk  dilində 
müsolman  odəbiyyatımn  Şərqi  Türkistanda  həm  orjinal,  həm  də  torcümə 
formasmda  inkişafı  XVIII  əsrə aiddir.
Nəzordən  keçirdiyimiz dövrdə Orta  Asiyada vo  Türkistanda  ərəb  olifbası 
ilo  yanaşı  uyğur  olifbası  da  yayıhrdı.  Mesab  olunur  ki,  Orta  Asiya  hökmdar-
214
TÜRK'  X A L Q L A R İN IN   KİTAB  VƏ  KİTABXANA  M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
larının  saraylarında  XVI  osrin  başlanğıcınadok  xiisıısi  tcrminlo  boxşi  aJkıııan 
uvğıır  mirzobri  çalışırdılar.  V.V.Bartold  belo  hcsab  edir  ki.  caqata\  xaııları 
yanındakı 
mirzolor, 
görünür. 
taxt-taca 
müsolman 
modoniy\’oıi 
nümayondolorindon  daha  yaxın  idilor  vo  tarixi  hadisobrin  xroııikasmı 
aparmaq  bütünliikb onlann  oliııdo  idi.  O  cümlədon  “ııyğıır boxşilori  loroliııdon 
uvğnr  dilinda  vo  uvğur  yazısı  ilo”  “Tarixi  xant”  adı  altmda  'l'cymıırıııı 
viiriişbrinin  şcirb   xronikası  tortib  ohınmuşdur.  “Zofornamə”nin  miiəllifi 
Yəzdi  (XV)  və  “Ziibdot  əl-əsər”in  yaradıcısı  Abdallah  b.  Mohəmmod  b.  Əli 
Nosrallahi  (XVI)  mənbə  kimi  ondan  istifadə  etmişlər;  (3o,  s.  131).  Ərta 
Asiyada  Teymurilor  dövründə  doftərxana  sonədlərinin  tərtibi  vo  xarici 
dövlətlərlo  yaztşma  zamanı  uyğur  əliibastndan  istifado  olunması  faktları. 
həmçinin elmi  ədəbiyyatda qeyd  edilmişdir.  Axırınctya  misal  olaraq,  'f'eymuri 
Əbu Soidin (1451-1469)  Uzun Həsono  10 oktyabr  1468-ci  il  tarixli  moktubuııu 
göstormək  olar.  Hazırda  İstambulda  Topqapı  muzeyinin  kitabxanasında 
saxlamlan  həmin  məktub  orjinalda  transkripsiya  və  tarixi-tiloloji  şərhlə 
A.N.Kurat tərəfindən  1940-cı  ildə nəşr edilmişdir.
Bizə  golib  çatan  son  orta əsr ərəbqrafikalı  Orta  Asiya  vo  Şərqi  Tiirkistan 
əlyazmalart  kağız  üzorində  yaztlmışdır.  Kağızı  təyin  etmək  üçiin  kağa/ 
sözündon  istifadə  olunmuşdur.-  Orta  Asiyada  VIII  əsrdon  başlayarac)  kağı/ 
əsasən  Səmorqənddə  hazırlanırdı.  Başqa  iri  kağız  istehsalı  morkəzlori  Buxara. 
Özbok  xanlıqları  dövriindon  başlayaraq  Kokand  şəhəri,  dalıa  doğrustı 
Kokandin  yaxtnhğmda  ycrləşən  Kokozqar  və  Çorku  əyalətləri  olmuşdur.  İri 
morkəzlərdə  kağız  istchsalında adətən  su  dəyirmanlarından  istifadə  cdilmışdir. 
Bununla əlaqodar  Babur  belə məlumat  verir:  “Düııyada  on  yaxşı  kağız  Somər- 
qənddon  ahmr,-o,  öz  qeydlərində  yaztr,  -  kağız  dəyirmanları  iiçün  biitün  su 
Kani  Çildən  gəlir.  Kani  Çil  Siyah  Abinin  sahillorində  ycrbşir.,  bıı  kiçik  çayı 
Abi-Rəhmət  də  adlandırırlar”.  (21,  s.  62).  Daha  sonra  o,  doqiqloşdirir  ki, 
“orada  su  yeddi  -   səkkiz  dəyirmana  çatar”.  “Kağız  doyirmanları  homçiııiıı 
Heratda  da  vardı.  (21,  s.  223).  Kustar  üsulu  ilo  yazı  kağızı  istelısalı  Orta 
Asiyamn  bir çox rayonlarında yaytlmışdı.
Yazı  kağtzı  bir  neço  növdə  istehsal  edilirdi.  Onıın  on  geniş  yayılımş 
növü  kağızı  nimkatani  idi.  Kağızın  hazırlaııması  iiçiiıı  osas  xamnıal  çotəno 
lillori  sayılırdı.  Kağız  istchsalı  prosesi  çox  omok  tııtıımlu  oltıb,  böviik  vaxt  və 
fiziki  qiivvə  tələb  edirdi.  Xammalı  əvvəlcə  su  vasitəsib  hoıokətə  gətiriləıı 
dibayə  bastrdtlar.  Xırdalanmtş  kütləni  yuyur,  sıxırdılar  vo  oıaya  miiəyyən 
nisbətdə  ağ  qələvi  mohlul  (potaş)  və  əhəng  əlavə  edirdibr.  Sonradan  yenidon 
qarışdırır,  qurudur  və  dibayə  basırdılar.  Bu  cıir  oməliyyat  bir  neço  dəlo  tokıar 
olunurdu.  Kütlənin  haztrlanması  prosesi  başa  çatdıqdaıı  soııra  kagı/ 
vəroqbrinin  tökülməsi  başlayırdı.  Kağızın  tökülməsi  loıması  baımaqlu]  \ə  
tordan  ibarət  idi.  Barmaqltq  tut  ağactndan  hazırlanırdı.,  torutı  Ibrması  isə
215

t
ORK  XALQLARININ  KİTAB  VƏ  K İTABXANA  M Ə D Ə N h   vƏ T İ
paralcl  uzadılmış  və  at  tükləri  ilə  bağlanmış  nazik  zoğlanndan  yaranırdı. 
Vəroqi  tökmok  üçün  tor  üstünə kütləni  içərisinə  yayırdılar.  Qurudulmuş  kağız 
vərəqlərini  çıxararaq  xüsusi  bıçaqla  kəsirdilər.  Kağıza  parlaqlıq  vermək  iiçiin 
onu  hər  iki  torəfdən  buğda  unundan  hazırlanmış  nişasta  ilə  örtürdülər. 
Qurudulduqdan  sonra  hər  vərəqin  iki  üzünvi  də  armud  ağacmdan  düzəldilrniş 
taxta üzərində xüsusi  bahqqulağı  ilə sığallayırdılar.
Əlyazması  üçün  kağız  müxtəlif  tona  və  rəngləro  boyamrdı.  Yazı 
kağızının  rənglənməsi  m üxtəlif  vasitələrlə  və  çox  vaxt  mürəkkəblə  olurdu. 
Rəngli  kağız  bir  qayda  olaraq  bədii  tərtibath  əlyazmalarda  istifadə  olunurdu. 
Adi  əlyazmalar  əsasən  bərk  boz  kağızı  nimkatani  tipli  kağızlarda  yazıhrdı. 
Demək  olar  ki,  belə  hallarda  bütün  əlyazmalar  şərq,  yəni  yerli  istehsal  olan 
kağızlarda  yazılmışdır.  Orta  Asiya  və  Şərqi  Türkistan  əlyazmaları  içərisində 
Avropada hazırlanmış  kağıza yazılanlarm m iqdan  cüzidir.  Zaman  baxımından 
onlar XIX-XX  əsrin  əvvəlinə  aiddir.  Bununla yanaşı  Avropada  istehsal  edilən 
kağızm,  məsələn,  Türkiyəyə  ilk  gəlişi  XIV  əsrin  sonuna  təsadüf  edir.  Artıq
XVII  yüzillikdə  Avropa  istehsalı  olan  kağıza  yazılmış  əlyazmalarm  sayı 
xüsusilə artır.
Yazı  aləti  qələm  -   qamış  qələm  idi.  Qələmin  hazırlanması  üçiin 
müəyyon  vərdiş  və  təcrübə  tələb  olunurdu.  Qələm  üçün  seçilib  götiirülmüş 
qamışı  suda  tünd-palıdı  rəng  alana  qədər  saxlayırdılar.  Ilkin  emaldan  sonra 
qamışı  kəsir,  düyünlü  yerdə  xüsusi  bıçaqla  (qələmtəraş)  ucluq  və  yanq 
açırdılar.  Bu  zaman  məsləhət  görülürdü  ki,  yanğın  ünsi  adlanan  sağ  tərəfini 
vaxşi  adlanan  sol  tərəfinə  nisbətən  biraz  nazik  olsun.  Qamışı  kəsmək  üçün 
xüsusi  sümük  yaxud  buynuz  althqdan  qələmkatdan  istifadə  edilirdi.  Bədii 
xəttatlıq  yazısı  üçün  qələmin  yoııulması  və  bu  işin  nöqsansız  yerinə 
yetirilməsi  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edirdi.  Hazırlanmış  qələmi  torpaqla 
sürtürdülər  ki,  yağdan  təmizlənsin,  sonra  yazıda  yoxlayırdılar.  Əgər  qələmin 
nöqtəsi  düzgün forma ahrdısa o, yazıya yararlı  hesab edilirdi.
O ıla  Asiya  mirzələri  və  ədibləri  adətən  tuşla  vo  mürəkkəblə  yazırdılar. 
Tuş  qurumdan  və  albalı  kitrəsindən,  mürəkkəb  isə  zəydən  və  mürəkkəb 
qozasından hazırlanırdı.
Xəttathq  üçün  xüsusi  davamlı  qara  və  rəngli  mürəkkəb  hazırlanması 
resepti  olduqca  mürəkkəb  idi  və  tərkibinə  çoxlu  komponentlər  qarışdınhrdı. 
Məsələn,  qurum,  mürəkkəb  qozası,  çuğundur  ağacı  və  s.  A.  A.  Semyonovun 
sözlərinə  görə  “ən  son  dövrlərə  qədər  yaxşı  mürokkəblər  böyük  əmək  sorf 
etməklə  və  çox  diqqətlə  hazırlanırdı.  Buxarada  xiisusi  mürəkkəb  ustaları  onu 
ancaq  özlərinə  məlum  olan  reseptlo  hazırlayırdılar.  Bədii  əlyazmalar  təıtib 
edilərkən  onun  yüngül  xoşa  gələn  iy  verməsi  üçün  mürəkkəbə  qızıl  gül 
suyundan  tutmuş  kəskin  konsentratlara  qədər  lazımi  miqdarda  müxtolif 
aromath  əlavolər edilirdi.
216
'I'İ’ RK  X A L Q L A R IN IN   K İTAB  VƏ  K İTABXANA  \ t ə n ə ı v i v v ə r i
Orta  əsrlor  miisəlman  Şərqi  ölknləriııdə  çoxlu  xəlt  üsUıbhınmlan  istifadə 
ohımırdıı.  Onlar  xarici  göriinüşii  ilə  bir-birindən  (ərqlənirdi  və  oıılardan 
istifadə  iiçün  dəqiq  qaydalar  mövcud  idi.  XV  əsrə  qədər  Orla  A si\ada  əsas 
xətt  üslubları  nəsx,  təlik,  suls  hesab  olunurdıı.  Oıla  Asiya  xətlatları  və  ədəbiv- 
vatçıları  a/.  da  olsa  digər  xətt  üslublarından  da  istiladə  edirdilər.  XIV  əsrdə 
vcııi  xətt  üslubu  -   ııəstəlik  yarandı.  O,  adətəıı  Qııranın  köçürüldiiyü  ııəsx  və 
əsasən  dəftərxanada  və  işgüzar  yazışmada  istifadə  olıınan  surətli  təlik  ya/.ı 
iislubunun  clementlərinin  birləşməsiııdən  yaranmışdı.  Nəstəlik  xəttinin 
inkişafında  və  geniş  yayılmasmda  XIV-XV  əsrin  birinci  yarısı  nəstəük 
ustalarının  əsərlori  ilə  yanaşı  görkəmli  vazı  ustası  Sultan  Oli  Məşhədiııin 
(1432-1520)  yaradıcılığı  da  böyük  rol  oynamışdır.  Nəstəlik  xətt  üslubunun 
nəzəri  və  texniki  məsələləri  işıqlandırdan  xottatlıq  üzrə  xüsusi  traktat  da  onıın 
qələminin  məhsuludur.  İlkin  vaxtlarda  zəngin  əlya/.malann  və  kitaların  xətti 
kimi  ıneydana gələn  nəstolik qısa dövr ərzində başqa xətt  üslublarını  sıxışdırıb 
aradan  çıxararaq  O ıta Asiyada hakim  xətt üslubuna çevrildi.  XV-XIX  əsrlərdə 
Azərbaycanda,  Orta  Asiyada,  Şərqi  Türkistanda  məzmunundan.  təyinatından 
və  həcmindən  asılı  olmayaraq  yaradılmış  əlyazmaların,  dcmək  olar  ki,  hanıısı 
bu  xətt  üslııbu ilo yazılmışdır.
Əlbəttə,  yüksək  bədii  əlyazmalar tərtib olunarkən  xəttə  çox  ciddi  tələblər 
quyulurdu.  Belə  əlyazmanm  mükəmməl  sayılması  üçiin  ilk  səhilədən  son 
səhifəyə  qədər  o  eyni  bədii  xəttlə  yazılmah  idi.  Bu  əlya/malar  ünvanlaıia. 
başhq  şokillərlə,  miniatürlərlə  və  başqa  daxili  bəzəklərlə  adətən  zəngitı  tərtib 
olunurdular.  Ona  göro  do  bu  işdə  rƏngli  mürəkkəb  və  tuşla  yanaşı  boyadan, 
ınaye  qızıl  və  gümüşdən  də  istifadə  edilirdi.  Yüksək  rütbəli  əsabələrin  və 
tanmmış  şəxslərin  sifarişi  ilə  bədii  əlyazmaların  tərtibatı  zamanı  adəti  üzrə  üç 
peşə  ustasınm  əməyinin  birloşdirilməsi  tələb  olunurdu:  xəttatın,  ıniniatürçii 
rəssamın,  cildləmə  ustasının.  Son  onilliklərin  todqiqatları  göstərir  ki,  orta 
əsıiər  dövriində  O rta  Asiyada  yerli  orjinal  miniatür  rəssamlığı  məktəbi 
ləaliyyət  göstərmişdir.  Müasir  sənotşünasların  qəbul  etdiklərinə  göıə, 
Maverənnəh  miniatiir  rəssamhğı  məktəbi  nümayəndələriniıı  əsərləri  Orta 
Asiya  xalqları  mədəniyyəti  xəzinəsinə,  bununla  yaııaşı  lıəın  də  dünya 
mədəniyyəti  xəzinəsinə qiymətli  hədiyyəlordir.
Hər  bir  kitabın  vacib  tərkib  hissəsi  olan  cild  ayrıca  ha/ııianırdı.  Orta 
Asiyada  və  Şərqi  l ürkistanda  cildləmə  incəsənətinin  qodim  ənənəsi  olmuş. 
ancaq  xüsusi  özünəməxsusluğu  XVIII-XIX  əsrlərdə  qazanınışdıı.  lüıkistaıı 
tarixinin  və  mədəniyyət  tarixinin  böyük  bilicisi  A.A.Semyonovıın  sö/lətinə 
görə  həmin  dövrün  Orta  Asiya  kitab  cildi  “tam  orjinal  idi.  Şəıqin  başqa 
ycrlərində heç  bir niimunə onunla müqayisəyə gnlo bimə/.di  .
Orta  Asiya  monşəli  kitab  cildləri  tipino,  formasına.  malcrialına  görə 
■"əngarəngdir.  Burada  dori  vo  karton  cildlər,  oymalı  ağac  (çinaı)  cildlər.
217

TÜRK
  X A L Q L A R JN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İV Y Ə T İ
gümüşdən  tökülmüş  cildlər  və  s.  vardır.  Ancaq  dəri  cildlər  daha  çoxdur 
Burada  iki  dəri  cild  fərqlənir.  karton  üzlüyə  çəkilmiş  tam  dəri  parçası  vo 
mükəvva  -yarım   dəri  cildlər.  Orta  Asiyada  m ükavva  ən  çox 
y a y ı l m ı ş d ı .  
Beio 
cüdlər erkək  eşşəyin  xiisusi  üslubla emal  edilmiş  dərisindən 
h a z ı r l a n ı r d ı .  
Belə 
dəri  saura  yaxud  savra adlanırdı.  Dəri  cildlər m iixtəlif rəngbrdo  olurdu,  ancaq 
yaşjl,  qjmıızj.  sarı  rənglər üstünlük təşkil  edirdi.
Cüd üçün karton  adətən yazı  kağızlarmm yapışqanla  birləşdirilməsi  yolu 
ilə  düzəldilirdi.  Yapışqanlı  kartonlar “məğziyi  saxte” adlanırdı:  Başqa növ cild 
kartonu  məqziyi  rixtə,  yəni  tökülmüş  karton  adı  daşıyırdı,  Belə  karton 
cildcilərin  kitab  cildləndikdən  sonra  kəsilən  zaman  toplandıqları  kağız 
parçalarından  düzəldilirdi.  Karton  cildləri  yağlı  boya  ilə  rəngləyir  və  üstüna 
lak  çəkirdilər.  Çox  vaxt  onlar  haşiyə,  damğa,  medalyon  və  b.  formalarında 
basma naxışla bəzədilirdi.
Orta  Asiya  cildləmə  ustalarının  yüksək  sənətkarlığım  onlann  əl 
işləri 
sübut  edir.  O nlann  ən  yaxşı  nünıunələri  “Özbəkistan  FJm lər  Akademiyası 
Şərq  əlyazmalar külliyyatının” on cildlik nəşrində təmsil  edilmişdir.
Cildləmə  işinin  əsas  mərkəzləri  Buxarada,  Səmərqənddə,  Kokanddə, 
Daşkənddə,  Xivədə  yerləşirdi.  XIX  əsrin  ikinci  yarısında  kokandlılar ən  yaxşı 
cıld  ustalan  sayılırdı.  Cildciləri  səhhaf,  yaxud  raükəvvasaz  adlandırırdılar. 
Çox  vaxt  kitab  ticarətçiləri  də  cildləmə  işi  ilə  məşğul  olurdular.  XVIII  əsrdən 
başlayaraq  Orta  Asiyada  hazırlanmış  cildlərdə,  bir  qayda  olaraq,  ustalann 
dəyişməz formada adları yazılırdı -  “hansısa cildçi düzəltm işdir”.
Y.O.Yakubovskinin  molumatma  görə  X IX   əsrin  ikinci  yarısında 
hazırlanma  səviyyəsinə  görə  hər cildin  orta qiyməti  “bir  ya  iki  tənqə  -  (15-30 
qəpik)  idi.  Metal  üzərində  naxışlarla”  bədii  tərtibatlı  cildin  dəyəri  4  manata 
yaxın  olurdu.  Kitabın  eni,  hündürlüyü,  bəzən  qalınlığı  nəzərə  ahnmaqla 
ə  yazma  kitabınm  formatı  m üxtəlif  olurdu.  Tədqiqatçıların  müşahidələrinə 
görə  Orta  Asiya  üçün  xarakterik olan  format belədir:  cildin hündürlüyü 24-27 
sm.  enı  17-18sm.  Həmçinin  18x11  format  da  dəbdə  idi.  Nadır  hallarda  böyük 
formath (hündürlük  30-45  sm, en 27-28  sm) kitablara da rast gəlmək olur.
Əlyazma  kitablarınm  çox  hissəsi  elə  tərtib  edildikləri  yerlərdə  də  üzü 
koçurulürdü.  Orta  Asiyada  yazılan  Vasifinin  “Bədii  əl-zəkai”  və  Məhəmməd 
Yusul  Münşinin  “Tarixi  Miikimxani”  məşhur  əsərlərinin  taleyi  bu  cəhətdən 
maraqhdır.  Bu  əsərlərin  hazırda  məlum  olan  nüsxələri  (onların  sayı 
ç o x d u ı) 
ancaq  Orta  Asiya  əlyazmaları  İIə  təmsil  olunur.  Qeyri  ilahiyyat  ədəbiyyalı 
içərisindən  əyalətlər  arasında  ən  çox  yayılanları  müsəlman  Şərqində  populyar
o an  şaır  əıin  və  tarixçilərin  əsərləridir.  Lakin  burada  qeyd  etmək  lazımdır  ki, 
lər  hansı  bir  regionun  əlyazma  kolleksiyasınm  tərkibində  digər 
ra y o n la rd a  
azırlanmış  əlyazma  kitabının  müvcudluğu  heç 
d ə  
həmişə  əsərin  populyarlığı 
ə!acIədar  deyıldir.  Kitabın  yayılması  yolları  çox  m üxtəlif  idi.  Çox  vaxt
218