Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
olmuşdur.  Bu  kitabxananın  köçəri  tayfaların  yürüşlori  nəticosində  dağıdılması 
vo to b f  olunması haqqmda məmbələrdə məlumat verilir.
Bu  arealın  köhnə  özbək  və  özbək  dilli  əsərbrinin  mövzu  əhatəliyi 
rəngarəngdir:  'l'arix,  bioqrafıya,  memuarlar  və  səyahotlər,  coğrafiya. 
kosmoqraflya.  astronomiya  va  astrologiya,  təbabot,  ovçuiuq.  hərbi  iş,  musiqi. 
etika  və  siyasət,  fiioiogiya,  leksikoqrafıya,  qramatika,  məktublar  və  rəsmi 
sənədbr,  poeziya,  bədii  nəsr,  folklor,  dramaturgiya,  müntəxabat,  diıı.  sufizm, 
falçıhq,  sənətkarlarm ənənəbri  və s.
Teym uribr  dövriində  mədəni  mərkəzlər  Səmərqənd  va  Herat  idi. 
Elm brdən  ədəbiyyata  (poeziya),  incəsənətə  böyük  diqqət  yetirilirdi.  Həmin 
dövrün  şairbrindən  Xoeəndinin  (XIV  əsrin  sonıı  -   XV  əsrin  əvvəli). 
Səkkəkinin  (XV  əsrin  birinci  yazısı),  Lütfinin  (768-870).  (1366-1465)  və 
başqalarının  adlarmı  çəkmək  olar.  Sultan  Hüseyn  Baykarın  (1469-1506) 
hakimiyyəti  dövründə  poeziya  Nəvainin  və  onun  müasirləri  -   Baykann 
özünün,  Durbəyin  və  b,  yaradıcılığmda  özünün  klassik  formasını  ahr.  Bu 
dövrdə  Fars  dilli  klassik  poeziyamn  m üxtəlif  növləri  və  formalan  türk 
materialları  əsasında  yenidən işlənir və  təzəbııir.  Nəvainin  “Mizan  əl-avazan" 
(“Ö lçübrin tərəzisi”)  əsərində  əsası  ilk dəfə formalaşmış  xalq  poetik  forması  - 
tuyuq  yayılmağa  başlayır.  Ədəbi  əsərlərdən  başqa  o,  886/1481 -82-ci  ildə  ö/. 
torpağını  Heratdakı  İhlasiyə  məscidinin  vəqfinə  vermək  barədə  “Vəqfiyyə” 
(“Vəqf  qeydləri”);  894/1488-ci  ilə  qədər  olan  qədim  şahlar  və  hökmdarların 
qısa tarixi  -  “Tarixi  mülüki  əcəm”  (“Əcəm  şahlarının  tarixi”ni) və  s.  əsərbrini 
yazır.  Omir Teymurdan  sonra Şaxrur Herat  şəhərində  möhtəşəm  bir kitabxana 
yaradır.  Burada  xəttat,  rəssam  və  cilideibrdən  ibarət  40  nəfərlik  bir  sənətkar 
ordusu  calışır.  Burada  kitabçılıq  sənəti  XV  əsrin  II  yarısmda,  x üsusib  də 
Nəvai  dövründə  xü su sib   inkişaf  edir  ki,  bu  kitabxananın  miniatür  ustası 
A/.ərbaycanlı  Kəmaləddin Behzad xüsusib  şöhrət tapır.
XVI 
əsrin  əvvəlbrində  ölkəni  Şeybanibr  sülaləsi  idarə  edirdi,  (1506- 
1598)  və  onların  paytaxtı  Səmərqənd  idi.  Şeybanilər  sülabsinin  banisi 
Şeybani  xan  (1506-1510)  şer  yazırdı,  alim brə  və  şairlərə  himayodarlıq  edirdı. 
Onun  sarayında işbm iş  olan  sənətkarlardan  Şair  M əhəmməd  Salih  (914-1534 
vəfat  etmişdir),  “Şeybani  namə”  (“Şeybani  haqqmda  kitab”)  poemasını 
yazmışciı.  Naməlum  m üəllif 908/1502-03-cü  ildə  “Tarixi  qurida  nüsrətnamə” 
(“Seçilmiş  tarixbr-qələbə  kitabı”)  kimi  nadir tarixi  əsər  yazmışdı.  Binayi-fars 
dilli 
əsorlər 
müəllifı 
olmasına 
baxmayaraq, 
“Əcaib 
əl-məxluqət” 
(“Yaradılmışın  -   qeyri  adiliyP')  kosmoqrafik  əsəri  farscadan  köhnə  özbək 
dilinə tərciimə  etmişdi.  1525-ci  ildə Nəsrullahi  Müsəlman  sü lab b rin in   ümıımi 
tarixinə  həsr  olunmuş  “Ziibdət  əl-osər”  (“Səlnamələrin  m əğzi”)  əsərini  tərtib 
etmişdir.
204
TÜ R K   X A L Q L A R IN IN   K İTAB  V Ə   K İTA BX A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
'feymurilərdən  olan  Babur  Hindistanda  Böyük  Moqollar  (Baburilor) 
dövbtinin  əsasını  qoymuşdur.  Babur  ö/.ii  “ Babumanıə”  (“ Baburun  kitabı") 
adlı  tarixi,  “ Mübəyyin”  adh  poema  və  əruz  haqqında  elmi  əsor  yaratmı.şdır. 
Baburilor  sarayında  türkmən  şairi  Bayram  xan  (1561-ci  il  vofat  etmişdir) 
yaşayıb  yaratmış,  onun  oğlu  Əbdürrohman  Mirzə  “Baburnamə"ni  fars  dilino 
torcümo etmişdir.
XVI 
əsrin  II  yarasından  paytaxt  Buxara  şəhərinə  köçürülür  və  yeııidən 
Buxara  şəhərinin  əhəmiyyəti  genişlənir.  Bu  dövr  dini  ideologiyanın,  xüsusilə 
də  islam  dininin  məntəqə  anlayışları  ön  plana  keçir.  Kitabxanalarda  dini 
ədəbiyyatın  kütləsi  artır.  Məsələn:  Ubeydullaxan  Sufı  cərəyanlarınm  tərofdarı 
olduğu  iiçün  kitabxanasma  çox  sayda  quran  təfsirbri,  islam  hiiququ  və  digər 
dini-fəlsəlı  ədəbiyyatm  toplanması  haqqıııda məlumat verilir.
XVII-XVIII  əsrlərdə  Buxara  və  Xivə  Orta  Asiyamn  mədəni  mərkəzləri 
kimi  inkişaf  edirdi.  B u  dövrdə  Buxarada  İmamqulu  xan  (1602-1640), 
Sübhanqulu  xan  (1680-1702),  Qul  Şərif  (1618-1692),  Məşrəb  (1657-1711), 
Sufi  Allahyar  (1721  yaxud  1723  vəfat  etmişdir),  Hubaydə  (1780  vəfat 
etmişdir),  Sayqəli  (1730-1797),  Tıırdı  (1700  vəfat  etmışdir),  Abidi  kimi  şair 
və 
yazıçılar 
fəaliyyot 
göstorirdi. 
Əbülqazi 
xan 
Xivədə 
Türkmən 
ağsaqqaliarmın  xahişi  ilə  1661-ci  ildə  “Şəcəreyi  terəkimə”  (“ 1 tirkmonlərin 
şəcərəsi”),  sonra  isə  “Şəcəreyi  tiirk”  (“Tiirkbrin  şocərəsi”),  əsərini  ya/.nuş  vo 
müoHiün  ölüm  qabağı  iradəsinə  görə  əsəri  1666-cı  ildə  tosvir  olunan 
hadisəiərin  iştirakçısı  və  şahidi  Mahmud  b.  Məhəmməd  Zaman  Urgənçi  adlı 
şəxs  başa  çatdirmışdır.  Həsənqulu  Əhsəni  (XVII  ə)  bu  kitabın  yazılmasında 
iştirak  etmişdi.  XVIII  əsrin  sonunda  adı  bəlli  olmayan  nuiollif  Şeybani  xan 
yürüşbrinin tarixini  - “Şeybaninamə” əsərini  tərtib  etmişdir.
XIX 
əsrdə  Xivədə  tarixçilər,  şairlər,  və  tərcüməçilər  yazıb  yaratmışlar. 
Munis  (1778-1829)  və  onun  qardaşı  oğlu  Agahi  (1809-1874)  “Firdövs  əl- 
iqbal”  (Əminamanhğın  cənnət  bağı”)  əsərində  dünyanm  yaranmasından 
1241/1825-ci  ilədək  xanlığm  xronikasını  tərtib  ctmişlər.  Sonra  bir  sıra 
xanların  xahişilə  Agahi  onların  hakimiyyətinin  bir  neçə  xronikasını  da 
yazmışdır.  “Riyaz  əd-dəvlo”  (“ 1241/1825-ci  ildən  1258/1843-cü  ilədək  Xoş- 
boxtlik  bağları”),  “Zübdət ət-təvarix”  (1258/1843-cü  ildən  1262/184-cü  ilodok 
“Tarixlərin  məğzi”),  “Cani  əl-vəkiəti  sultani”  (1261/1845-ci  ildən  1271/1855- 
ci  ibdək “Sultan  hadisələrinin toplusu”),  “Gülşəni  dövlot1 (1272/1855-ci  ildon 
1281/1864-cü  ilədok  “Xoşbəxtlik  bağçası”),  “Şahid  əl-iqbal”  (1281 /1864-cü 
ildən  1289/1873-cü  ilədək  “Müvəffəqiyyətin  şahidi”).  Müdərris  Murad  ol- 
Oləvi 
1278/1861-ci  ildə  “Tarixi  Seyyid  Məhommod  xam"  (“Seyyid 
Məhomtnəd  xanm  tarixi”)  vo  1280/1863-64-cü  ildə 
larixçeyi  Mohomməd 
Yaqub  xoca”  (“Mohomməd  Yaqub  xoeamn  tarixçəsi  )  osərlərini  ya/.mışdıı. 
Ib r  iki  osər  1214/1804-cti  ildon  Scyyid  Məhəmmod  xanın  (1272-1281/1855-
205

fÜ R K   X A L Q L A R IN IN   K İTA B  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
1864)  dövriindon  bəhs  edir.  XIX  əsrdə  şairlər  Kamil  Xorəvəni  (1825-1899) 
i'iruz  (II  Məhomməd  Rəhim  xan,  hakimyyət  dövrii:  1865-1910)  vo  b.  ya?,ıb 
yaratmışlar.
XIX  əsrdo  Kokandda  Ömər  xan  (1810-1822),  Fəzli,  Gülhani,  Hazik, 
Mohmur,  Mükimi  (1 858-1909),  Fitrət (1886-1938),  Həmzə  Ilakimzado  (1889-
1929)  vo  başqaları  yaşayıb yaratmışlar.
XX  əsrin  müəlliilərindən  Racinin  (1908  yaxud  1910-cu  ildə  vofat 
etmişdir),  Kamyahn  (1861-1922), Mirzənin (1840-1922) adlarmi  çəkə  bilərik.
Məvaitıin  əsərlərinə  lüğətlər  ancaq  Orta  Asiya  arcahnda  geniş 
yazılmışdır.  Məsələn:  959/1551-52-ci  ildə  tərtib  edilmiş  “ Lüğoti  Abuşka’’ 
(“Abuşkanın  lüğəti;  Məhəmməd  Rizamn  1213/1798-ci  ildə  yazdığı,  1974-cü 
tldo  tapılmış  Nəvainin  “Xəmsə”sinin  kitabınm  haşiyosində  1571-ci  ildə 
"Nisabi  Nəvai” (“Nəvainin əsli”) şerlə yazılmış lüğət.
Sənətkarlarm  ənənələrini  daha tam  və  maraqlı  xarakterizə  edən  bir  sıra 
maleriallar  dä  mövcuddur.  Onlar  dəmirçilərin,  miskərlərin,  ağac  işləyən 
sənətkarların,  qazançıların,  bənnaların,  əyricilərin,  keçəçilərin,  çəkməçilərin, 
dərzilərin, 
xarratların, 
rəngsazların, 
çıraqçıların, 
dulusçuların, 
sabun 
bişirənlərin, 
atıcdarııı,  peşəkar  güləşçilərin, 
bərbərlərin, 
ücarətçilərin, 
qəssabların,  yağçokənləriıı,  əkinçilərin,  dəyirmançıların,  çobanların  və  b. 
adotlərindən  bəhs  cdilir.  Eləcədə  Xəraclarm  toplanması,  digər  xərclər  vo  s. 
haqqında divanboyinin  XIX əsr topluları da maraqlıdır.
Orta  Asıya  areahnda  çox  böyük  miqdarda  tərcümələr,  az  miqdarda  isə 
şərhlor  yerinə  yetirilmişdir.  Orjinallar  əsasən  Fars  dilli,  az  hallarda  ərəbdilli 
əsərlər olmuşdur.
Daha  çox  tarixi  mövzuda  əsərlər,  xüsusilə  müsəlman  aləminin  ümumi 
tarixinə,  yəni  yerli  siilalələrə aid  olan əsərlər,  coğrafi,  kosmoqrafık,  etik-siyasi 
və  ctik-didaktik,  tibbi,  ədəbi-bədii,  dini  əsərlər tərcümə  olunmuş,  dini,  etik  və 
qramatik əsərlər şərh edilmişdir.
Fars  dilindən  özbək  dilinə  tərcümə  olunan  tai'ixi  əsəıiər:  Mirxondun 
“Rəüzət  əs-sofa”  (XV  ə.)  əsərini  -   Raci  tərcümə  etmişdir,  XIX  əsrin 
ortalarında,  Məhəmnıəd  Mehdi  Xanın  (XVIII  ə.)  “Dürreyi  Nadir”  (“Nadirin 
mirvarıləri”)  -   Məhomməd  Nəzərin  və  Agahinin 
(XIX)  torcüməsi; 
Məhəmməd  Hakimin  (XIX  əsrin  ortalarında)  “M üntəxab  ət-təvarix”
(  1 arixdən  çıxarışlar  )  və  b.  Əbiilbək  ibn  Bahəddin  ibn  Məhdumi  Əzəmin 
(XVII  əsıin  əvvəli)  1108/  1696-97-ci  ildə  Məhəmməd  Sadiq  Yanğihisari 
tərəfindən  tərtib  edilmiş  az  tanınan  fars  dilində  “Cami  əl-m əqam at”  (“Ruhi 
kamilliyin  yığma  dərəcələri”)  əsərinin  tərcümə  işi  həyata  keçirilmişdir. 
Vasıfın  lars  dilində “Bədan  əl-vəkai” (“Təəcüblü  hadisələr”)  memuarları  (XVI 
o.)  1241/1825-ci  ildə  Dilavor  tərəfindən  tərciiməsi.  Məhəmməd  Hiiscyn 
Məhdum  tərəfındon  əl-Bəlxinin  fars  kosmoqrafik  və  coğralı  əsəri  “Məcmə  əl-
206
TÜRK   X A L Q L A R IN IN   K İTA B  VƏ  K İT A BX A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
qəraib”  (“Əcaiblorin  yığmcağı”)  osərinin  984/1576-77-ci 
il 
torcümosı,  fars 
dilindən  Teymurun  tərcüıneyi  hah  olan  1047/1637-38-ci  ildo  tortib  cdilmiş 
"Tüzüki  Tim un”  (“Teymurun  qanunnamosi”)  əsərinin  1251/1835-36-ci  il 
X ə lif 
Qulunun tərcüməsi  və b,  göstərmək olar.
Əsorlər  Orta  Asiyada  nnərkəzi  şohərlərdə  yazılırdı,  ancaq  əlyazmalar  bu 
arcalın  miixtəlif rayonlarında da  üzü  köçürülürdii.  Kitabların  az  miqdarı  Şərqi 
Türkistanda,  Hindistanda,  Əfqanstanda,  daha  az  hallarda  rüıkiyədə,  İranda, 
Volqabeyunda,  Uralda və Azərbaycanda  üzü köçüriilərok çoxaldılırdı.
Orta  Asiya  areahm n  əlyazmaları  arasında  müəllif  vo  torcüməçilərin 
avtoqrafları  çoxdur,  məsələn,  Munisin,  Agahinin,  Racinin,  Mükimin, 
Iləmzənin  və  s.  Bir  neçə  az  rast  gəlinən  və  nadir  hesab  olunan  olyazmalar da 
mövcuddur.  Buraya  Agahinin  ancaq  iki  kitabı  ilə  təmsil  olunan  “Ziibdət  ət- 
tovarix”  (“ farixlərin  məğzi”)  əsəri,  Səmərqəndin  qazisi  molla  Kamalrn 
1285/1868-cü  ildə  yerlı  hadisələr  barədə  rus  hakimiyyətinə  məlumat 
vərəqəsinin  nadir  ııiisxəsinin  avtoqrafi,  Məşhur  xəttatların  köçürdüklori 
olvazmalar və onlardakı  qeydlər və s.
Köhnə  özbək  əsorlərinin  nüsxələri  çox  hallarda  bodii  minatiirlərla. 
ünvanlarla,  sərlövhə  şəkillərlə  bəzədilmış,  başqa  türk  dillərində  olaıı 
əlyazmalardan qismən  fərqli  olaraq bədii  cildə sabnırdı.
Əlyazma  kitabının  on  gözəl  nümunələri  moşhur  Hcrat  məktobi,  Sultan 
I liiseyn  Baykarının  hakimiyyəti  və Nəvainin  yaradıcılığı  dövriindo  ən  yüksək 
səviyyəyə  çatmışdır.  XVI  əsrin  ikinci  yarısında  bu  məktəbin  bazasmda 
Maverannəhrdə  incəsənət  məktəbi  fəalliyət  göstərmişdi.  XVII  osrdə  əlyazma 
miniatiir  sənətkarhğm  yüksəlişi  müşahidə  olunur.  Bu  yüksəliş  XVII  əsrin 
ikinci  yarısında  Maverannəhrdə  yeni  incəsənət məktəbinin  yaranmasına  səbəb 
olmuşdur.  Birinci  Maverannəhr  məktəbinin  nümunələri  970/  1562-63-cü  ıldə 
köçürülmüş “Təvarixi  güzidə nüsrətnamə” əsərinin əlyazmasına  15  miniatürdə
öziinii əks  etdirmı'şdir.
Məhəmməd  Mükim,  Avaz  Məhəmməd,  Mahornməd  Omin,  Xoca  Gəday 
kimi  miniatürçüləriıı yaradıcıhğı  Maverannəhr məktob  ilə sıx  bağlı  olmuşdur.
XVIII-XIX  əsrlərdə  bu  və  ya  digər  formada  müstoqil  Xıvə,  Buxara  və 
Kokand  xanhqlarının  yaranması  ilə  əlaqədar  köçüıülnniş  hor  olyazmanın 
xarakterinə  uyğun  bəzi  bədii-tərtibat  iislubları  yarannnşdır.  Mosoloıı.  XIX 
əsrdo 
Xivə 
xanhğında 
basma 
üsulu, 
ciddi 
qara 
dorı 
cıld 
belə
özünəməxsusluqlardan  biri  idi.
Mənbələrə  görə  Orta  Asiya  arealının  ərazisində  zəngın  saray  və  şoxsı 
əlyazma  kitabxanaları  çox  olmuşdur.  Onlardan  bəziləıiııin  adlarım  çəkək.  XI-
XII  əsrlərdə  Səmərqənddə çox  əhəmiyyətli  kitabxanalar mövcud  ulı  XII  əsrdə 
Mərvdə  Samani  sülaləsinin,  XIII  əsriıı  axırında  Rəşid  əd-Dinin  (1_4  -  . 
kitabxanaları  fəaliyyət  göstərmişdir.  Bu  kitabxanalarda  xəttatlarııı  və  əlyazma
207

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T I
tortibatçılarınin  eınalatxanası  fəaliyyət  göstərirdi.  XV  əsrin  başlanğıcmda 
Buxarada  şcyx  Məhəmməd  Parsın  (1419  vəfat  etmişdir)  əsasını  qoyduğu 
iimumi  kitabxana yaradılmışdır.
XIV 
osrin  axınnda  -   XV  əsrin  birinci  yarısında  Teymurun  (1370-1404) 
toplad'.ğı  və  sonradan  onun  nəvosi  Uluqboyin  (1449-cu  ildə  öldıirülmüş) 
ixtiyarına  keçmiş  kitabxanası  fəaliyyət  göstarirdi.  Heratda  saray  kitabxanasını 
Baysunkır  (1433  öi.)  təşkil  etmişdir.  XV  əsrdə  orada  Nəvainin  kitabxanasıda 
fəaliyyət  göstərmişdir.  XVII  əsrdə  Buxarada  Əştərxanilər  sülaləsindən  Obdul 
əl-Oziz  (1645-1680)  və  onun  qardaşı  Siibhan  Qulu  xan  (1680-1702)  zəngin 
bir  kitabxana  təşkil  etmişdi.  XIX  əsrin  ikinci  yarısı  -   XX  əsrin  ovvəlorində 
Xivədə  II  Məhəmməd  Rəhim  xanm  (1865-1910)  kitabxanası  fəaliyyət 
göstərirdi.  XX  osrin  əvvələrində  Fərqanədə  və  Buxarada  bir  neçə  şəxsi 
kitabxana  olmuşdur.  Bunlardan  biri  A.Fitrətin  şəxsi  kitaxanası  idi.  Yusif 
Balasunqurlunun  “Tutadqu  biliq”  əsərinin  Namanqan  nüsxəsi  məhz  bu 
kitabxanada  saxlanıhrdı.  Eləcə  də  Daşkənddə  Curabəyin  şəxsi  kitabxanası  və 
s.  göstərmək  olar.  Orta  Asiyada  şəxsi  əlyazma  kitabxanaları  başqa  Şərq 
ölkələrində  olduğu kimi,  hamı  üçün açıq  deyildi  və  dem ək olar ki,  bu  problem 
çox  az  öyrənilmişdir.  Lakin  məhz  onların  sayəsində  bir  sıra  qiyınətli  yazı 
abidələri  qorunub  saxlanılmışdır.  Bununla  yanaşı  “  Oktyabr’"  inqilabuıa 
qədərki  Orta  Asiya  şəxsi  əlyazma  kitabxanalarmın  hamısınm  taleyi 
acınacaqlıdır.  Kitab  həvəskarı öldükdən  sonra onun bütün  varidatı  şəıiətə  görə 
varisləri  arasında  bölünürdü.  Belə  hallarda  çoxcildli  əlyazma  əsərlərinin 
biitövliiyü  barədə  düşünmürdülər,  ona  görə  də  ayrı-ayn  cildlər  başqa-başqa 
adamların  əlinə düşürdü.
Daşkənd  kataloqundan  göründüyü  kimi,  köhnəözbək  və  özbək  dilində 
olan  əlyazmaların  böyük  əksəriyyəti  Orta  Asiyada  saxlanılır.  Az,  lakin 
əhəmiyyətli  miqdarda  (400-500-ə  qədər  kitab)  Sank  Peterburqda,  RF-niıı 
bütün  əlyazma  kitab  mərkəzlərindo,  bir  sıra  xarici  ölkələrdə  təmsil  olunurlar. 
Oksər  kitabsaxlayıcılarda  köhnəözbək  dilində  olan  abidələr,  əsasən  Nəvainin 
əsərlərinin  əiyazmalarıdır.
Baburilər  dövründə  (XVI-XVII)  Orta  Asiya  ilə  Hindistan  arasında 
olaqələr  daha  da  genişlənir.  Forqanə  vadisindəıı,  Səmorqənddən,  Buxaradan, 
Xorasan  şəhərlərindən  böyük  şairlər,  alimlər,  təbiblor,  xəttatlar,  miniatürçi 
rossamlar,  memarlar,  musiqiçİlər  Hindistana  dəvət ■
  olunurdu.  XVI  əsrdo 
Hindistanda ərəb  yazısmı  qəbul  edən  urdu dili  formalaşır.  Bu,  ITindistan,  Orta 
Asiya,  Ş ə rq i'  Tiirkistan  vo  ərəb  yazısından  istifadə  edən  digər  xalqların 
modoniyyətlərinin qarşılıqlı zənginloşmosino kömok  edirdi.
Hindistanm  əlyazma  morkəzlərində  ölkədə  və  onun  hüdudlarından 
kənarda  iizü  köçtirülmüş  köhnəözbək  əlyazmaları  çoxdur. 
Bunlardan 
“Babıırnaıno”nin  Heydərabad  nüsxəsi,  həmin  əsərin  Kolkiittə  əlyazması;
208
TÜ RK   X A L Q L A R IN IN   K İTAB  VƏ  K İT A BX A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Baburun 
(XVIII)  Divanın  üç  əlyazması,  Baburun 
əru z 
haqqında  kitabının
XVIII  əsrdə  Əzfari  Karaqani  tərəfindən  qısadılmış  fars  torcüməsi,  Haydar 
Xarəzminin,  Durbəkin,  Lütfınin  poemaları,  Zəbunnisə  bəyimin  Divanının 
nüsxəsi,  XIV  əsr  Daşkond  şairi  Bədrəddin  Caçinin  Hindistanda  köçüriilmüş 
ııüsxosini  göstormək  olar.  Aşağıda  adlan  çəkilən  əsorlər  nadir  iııcilor  hesab 
olunur. 
XIV  əsrin  sonu  Xarozm  şairi  Əbdiirrəhimin  Şirazda  yazdığı  Divanı 
(özündo  1051  qəzəli  bir sıra qəsidə və  rübailəri  birləşdirir),  Xarozmdən  Şiraza 
qaçmış,  orada  məşhur  fars  şairi  Hafızlə  tanış  olmuş,  sonradan  ' ‘Xarəzmli 
Hafız”  təxəllüsü  ilə  tanınmışdır.  XV  əsrin  birinci  yarısı  özbək  şairi  Səid 
Qasımm  “Məcmə  əl-əxbar”  (“Xəbərlər  toplusu”),  “Gülşəni  raz”  (“ Sirlər 
bağçası”),  “Həqiqətnamə”  və  “İlahinamə”  (1044/1634-cii  ildə  Buxarada 
köçiiriilmüş)  fəlsəfı-didaktik  poemalarınm  toplusu  və  s.  Novainin  osorlərinin 
əlyazmaları  azdır.  onun  fars  dilində  “Divam  Fani”,  “Lisan  ət-tair”  (“Quşların 
dili”),  XVI  əsrin  əvvəlində  Heratda  üzii  köçiirülmüş  poeması,  “Məcalis  ən- 
nəfais”  (“M äşhurlann  yığıncağı”)  əsərinin  fars  tərcüməsinin  dobdəbəli 
əlyazması  Heydərabadda  saxlanılır.  Uluqbəyin,  Əli  Quşçunun,  İbn  Sinanın 
əsərləri,  Caminin  ərəb  dilində “Cevami ət-tibiyan  fı  təfsir” (“Şərhdo  göstərilən 
ləyaqət  toplumu”)  əsərinin  avtoqrafı,  Sədinin  XIII  əsrdo  alim-fıloloq 
Zəməxşari  torəfmdən  köçürülmüş  əlyazmanın  yeddi  sətıiik  avtoqrafı  vo  s. 
qeyd  etmək  vacibdir.
C.Nchru  Türk  hakimiyyəti  haqqında  yazırdı:  “moqollar  Hindistanda  yad 
elementlər  və  yadelli  idilər”  çünki  Baburilər  daim  öz  atıa  dillərini  qoruyub 
saxlamağa  çahşır,  o  dildə  yazırdılar.  Bu  dövrdə  yerli  əhalinin  də  bir  hissosi 
hakim  siilalənin  dilini  öyrənməyə,  türk  dilində  danışmaq,  yazmaq  vo  oxumaq 
vərdişləri  əldə  edirdilər.  C.Hehrunun  yad  element  və  yad  elli  adlandırdığı 
moğol  dövrü  nailiyyətlori  hal-hazırda  Hindistanın  iftixar  mənboyidir.  Türk 
admiralı,  özbək  dilini  bilən  və  bu  dildə  şeirlər  yazan  Sidi  Əli  Rəis  özünün 
“Mirat  əl-məmaKk”  (“ölkolərin  ayinosi”)  kitabında  molumat  verir  ki, 
“Humayun  Mirzənin  vaxtmda  saray  əyanları  arasında  ciğatay  dili  geniş 
yayılmışdı  və tez-tez  cığatay  dilində  poeziya gecələri  keçilirdi".  Köhno  özbok 
dili  dövlət dili  elan  edilmişdi.  Bu dövrdo  saray  alimi  Məhommod  \  aqub  (,'ingi 
tərəlindən  “Kelurnamə”  (Biçin  kitabı”)  adh  özbək  lars  lüğoti  tərtib 
olunmuşdu.
Türkmonlorin  yaşadıqları  ərazini  coğrafı  cəhotdəıı  Orta  Asiya  arealınm 
qolu hesab etmək  olar.  XV-XVIII əsrlərdə  bütün  Orta Asiyanın  odəbi  dili  olan 
köhnəözbok  dili  köhno  türkmən  ədəbi  yazı,  o  ciimlədən  danışıq  dilinin 
formalaşmasında  böyük  rol  oynamışdır.  Aşağıda  adları  çokilən  osərlər  Köhnə 
Uirkmən  yazı  dilinin  asas  abidələri  sayıla  bilər:  865/1464-65-ci  ildo  şair 
Nepainin  “ Rövnəd  əl-islam”  (“ İslamın  məşəli”)  əsəri,  Obiilqazi  xanın  (XVII
3 )  “Şəcəreyi  torakimo”  əsərindən  bir  sıra  türkmondilli  motnlər,  XVllI-XIX
209

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
əsrl?r  Türkmonistanda  yazıb  yaratmış  Azadi  (1700-1760),  Nur 
M ə h ə m m o d  
Oıih  (1711-1765-əyaxm),  Şəbəndə  (1720-1800),  Mərrupi  (1735-1795). 
Məhtumqulu  (1733-1783),  və onun  müasiri  Qaibi,  Səyyidi  (1768-1830),  Zəlili 
(1790-1844-o  yaxm),  Kəminə  (1770-1840),  Molla  Nəpəs  (1810  ] 862), 
Ondəlib  (1233/1817-18-ci  ildə  sağ  olmuşdur),  Katibi  (1820-1881).  Miihbçi 
(1824-1884),  Miskin  Kliç  (1845-1905),  Kor molla (1872-1934)  və  b.  görkəmli 
Tiirkmən  şairlərinin  əsərləri  Abd  əs-Səttar  qazmm  ‘Tekinlorin  döyüşləri  haq- 
qmda  hekayələr  kitabı”  tarixi  osəri,  həmçinin  sarıklar  və  salarlar  Mərvə 
köçənədək  tiirkmənlərin  Manqışlağa  gəlməsinə  və  1182/1768-69-cu  ildən 
1319/1901-ci  ilədək  sarıklarm  Çarcondan  Mərv  vadisinə  köçməsi  tarixinə  həsr 
olunmuş  kitab,  və  s.  Eləcə  də  XVI  əsr  türkmən  şairi  Bayram  xamn  divani 
Baburun  oğlu  Kamramn  lirikası  ilə  birlikdə  bir  kitaba  cildlənmiş  niisxəsi 
Iiindistanın  Rampur  şəhorində saxlamlır.
Göstərilənlərdən  aydm  olur  ki,  ilkin  Türkmən  əsərləri  XV  əsrə,  çox 
hissəsi  isə  XVIII-XX  əsrin  əvvəllərinə  aiddir.  Əlyazmalann  üzünün 
köçürülməsi  dövrü  isə  XVIIl-XX  əsrin  əvvələridir.  Bu  nüsxələr,  osasən. 
Tiirkmənistanda,  az  hallarda  isə  Orta  Asiyada,  Volqa  boyunda,  Uralda 
köçüriilmüşdür.  Bu  əsərlərin  mövzusu  əsas  etibarı  ilə  poeziya,  tarix,  və  dini 
mövzulardır.  Xalq  şairlərinin  əsərləri  içərisində  unikal  hesab  edilən  və  nadir 
nümunələr çoxdur.
liirkmən  əlyazmalarmın  böyük  əksəryyəti  orta  xəttat  nümünələrdən 
ibarət  oiunmuş  və  Orta  Asiya  yazı  mədəniyyotindən  əsasən  fərqlənmişdir. 
Türkmən  əlyazmalarmı  fərqləndirən  və  onun  səciyələndirən  bir  xüsusiyyət 
ondan  ibarətdir  ki,  fürkmən  əlyazma  nümunələri  içərisində  miniatürlət'lə 
bəzədilmiş  və  bədii  tərtibat  verilmiş  nüsxələr  hələlik  müəyyən  edilməmişdir. 
Belə  nüsxələr  mövcud  olmuş  lakin  müəyyən  edilməmişdir,  və  ya bu  türkmən 
əlyazma kitablarmm  üslubudur.  Suallarına cavab verm ək çətindir.
210
TÜRK  X A L Q L A R IN IN   K İTAB  VƏ  K İTABXANA  M Ə D Ə N İV Y Ə l  İ
ORTA  ASİYA  VƏ  ŞƏRQİ  TÜRKİSIANDA  ORTA  ƏSR 
KİTABCILIQ  ƏNƏNƏLƏRİ
Orta  Asiyada  və  Şərqi  lurkistanda  ərəb  qrafıkalı  olyazma  kitabınm 
meydana  golməsi,  homin  ərazilərdo  yaşayan  ohalinin  islamı  qobul  etmosi  vo 
burada ərəb əlilbasım n vo orəb dilinin  yayılması  ilə  bağlıdır.  "Kitab" "osor" vo 
ümumiyyotlo,  eyni  ölçülü  yazılmış  kağız  vərəqlərinin  bir  cild  içorisindo 
toplanması  ərəb  sözii  olan  kitab 
mənasında  ışlədilirdi.  Kitabm  osas  dil 
olamətindən  başqa  “məktub”,  “yazı”,  “savad”,  həmçinin  “kitab”,  “osor"  vo  s. 
mənasında  fars  dilindən  alınmış  namə  sözündən  istifadə  olunurdtı.  Bu  zaman 
üöstərilən  mənalarda  nam ə  sözii  işlənərkon  özünəməxsus  keyflyvətlor  kosb 
edirdi.  O,  birincisi,  başqa  sözlərlə  vəhdətdə  işgüzar  yazılı  sənodlori,  yoni 
praktik  toyinatlı  kitab,  mosələn,  “Vəsiyyətnamə”,  “Vəkalotnamo”  vo  s. 
göstərməyo  xidmət  edirdi.  İkincisi,  o,  qeyd  edilən  kitablarda  toıkib  hissəni 
müəyyən  edən  form a  kimi  tez-tez  işlədilirdi,  məsələn,  “Şorofnameyi  şahi” 
(“Şah  şöhrəti  kitabı”),  “Fəthnamə”,  “Firqətnamə”  (“Ayrıhq  haqqında  poema” ) 
vo s.
Orta  Asiyada və  Şərqi  Türkistanda yaradılmış  olyazma  kitabının  miqdarı 
barodo  bu  günə  qədər tam  təsəvvür yoxdur.  Yaqin  ki,  illor kcçdikcə  bıı  barodo 
doqiq  məlumat  vernıək  daha  da  çətin  olacaq.  Yalnız  Özbəkistan  UA 
Şorqşünaslıq  İnstitutunun  şərq  əlyazmalan  külliyyatında  160  miııdon  çox 
müsəlman  əlyazması  nüsxolərinin  saxlanılması  orta  əsr  kitab  modoniyyətinin 
ümumi  mənzərosini  yaratmağa kömək edir.  Onların  arastnda əsasoıı  (iiık,  ərəb, 
tacik,  fars  və  özbək  dİliərində  müstəqil  əsərlərin  sayı  80000-ə  yaxındır. 
Onların  əsas  hissəsi  Orta  Asiyada və  Şərqi  Türkistanda  yaıadılmışdıt.  Molum 
olduğu 
kimi, 
Daşkənddə 
və 
qonşu 
Orta 
Asiya 
rcspublikalaıımn 
kitabsaxlayıcılarıda  ərəbqrafıkah  olyazma  kitabları  ilə  zəngindit.  Ilazuda 
Sankt-Peterburq,  '  Kazanın,  Bakının,  Moskvamn  kitabxanalarında,  digər 
ölkələrin  şərqşünashq  mərkəzlərində  saxlanılan  əlyazma  kıtablan  arasmda 
Orta Asiyada və  Şərqi  Türkistanda yazılmış vo tərtib  edilmiş  olyazmalaı  da  az 
deyildir.  Deməli,  orta  əsrlordə  Orta  Asiya  və  Şərqi  lürkistan  oıazisindo 
yaradılmış  əlyaznıa kitablanm n ümumi  sayı  on minlərlədir.  lkı,  şiiblıosız,  Orta 
Asiya  xanhqtarında  o  dövrdə  kitabçılıq  işinin  ohəmiyyotli  dorocodo  mkışalma 
vo  orada  kitabm  geniş  yayılmasına  sübutdur.  Ədəbı  osorlorm  qorunub 
saxlantlması  bütünlükdə cəmiyyətin kitab mədoniyyotindon  asılıdır.  Bızo  go  ıb 
çatnuş  olyazmaların  ümumi  sayı,  həm  də  onların  sııasında  biı  çox  yüzı  ı  oı 
bundan  əvvəl  yaradılmış  çoxlu  sayda  kitablann  vaılığı  o  dövıtə  ınsan  <ınn 
o l y a z m a  
kitabına  qayğısını,  cəmiyyətdo  olyazma  kitabınııı  >i'rso-  nii  ıızunu 
sübut edir.