rÜ R K X A L Q L A R IN IN K İTAB VƏ K İTABXANA M Ə D Ə N İV Y Ə Iİ
idi. Bu orazido İran dilli ədəbiyyat vo fars-tacik diiləri todricən tosir giicii vo
va/.ı imkanları qazanmağa başladı.
Şərqi Türkistanın Şərq hissəsində, Tyanşanın otəyində artıq IX osrdo
buddizmi və buddizm mədəniyyətini qobul etmiş Uyğur dövloti yerloşirdi.
(’)zü n iin
şifahi xalq ədəbiyyatından başqa burada “təqlid", yaxııd bııdda-tiirk
ya/.ılı
torcümə ədəbiyyatı da formalaşmışdt. XIV əsrin sonıına Uyğur
və
Q a ra x a n ilə r
dövlətləri Cıqataylar tərəfındon zəbt edilonədək onlarda müstoqil
etnik və mədəni inkişaf mövcud olması haqqmda monbəlordo nıolumatlar
verilir. Cıqataylar bu dövlətbrin ərazisində paytaxtı Yarkənd olmaqla vo
sonradan
Şərq
tarixçibri
tərəfmdən “Monqolustan”
adlandırılan
ö/.
dövbtlərini qurdular. Onun bütün ərazisində İslam hakim din oldıı. Daxili
miqrasiya gücləndi. XV əsrdə bu torpaqlarda vahid mədəniyyot vo iimıımi
adətlor bərqərar oldu. Orta Asiya ilə əlaqələr gücləndi. Monqolustanın siyasi
tarixində uzun müddətli feodal çəkişmələri başladı.
XVIII
əsrin 50-ci illərində Şərqi Türkistan Çinə birbşdirildikdən vo
burada Sintszyan əyaləti yarandıqdan sonra da öz təsirini saxlamış miisəlman
xocalannın əlində qamaqda idi. XIX əsrin 60-70-ci ilbrində bu ölkodəki
siyasi qarıştqhqdan istifadə edən, əslən Kokand xanltğmdan olan V aquh bəy
oyaləti idarə edirdi.
Bu arealm bizə gəlib çatan abidəbri içərisindo ikisi daha qodimdir.
Y u s u f
Balasaqaqunskinin .462/1069-70-ci ildə yazdığı (Çuçayı üstiindo, indiki
Tokmak şəhəriııin yaxınhğmda) və yuxarıda qeyd etdiyimiz “Kutadqu bilig”
pocması; birinci türk filoloqu Mahmud Kaşqarinin tərtib ctdiyi Divani lüğət
ət-türk” O'Türk dillərinin lüğəti”) əsəridir. Birinci əsərin üç olyaz.ması
qorunub saxlanılmışdı: Vyana əlyazması uyğur yazısı ib 842/1439-cu ildə
Heratda köçürülmüşdür; Qahirə və Namanqan əlyazmaları ərəb oliibası ib
köçürülmüş və köçürülmə
tarixləri məlum deyildir. Asiya muzcyi üçün
V.V.Radlovun sifWişi ib 1898-ci ildə yerinə yetirilmiş Qahiro əlya/.ması RY
EA Şİ-da saxlanılır. Əlyazmamn ağ kənarlannda V.V.Radlovun vo həmin
vaxt Qahirədoki Hediv kitabxanasmm direktoru olmtış E.Morisanm qcvdbrı
var. İkinci əsər müəllifin öz avtoqrafından 644/1266-cı ildə Domoskda
Məhətnməd b. Abu-Bəkr b. Əbül-Fəth əs-Savi od-I)imişki torəfindən
köçürübn bir əlyazma nüsxəsidir. Buraxılan bir çox sohvbrdon bclo qonaoto
gəlmok olar ki, o, türk dilbrini bilmirmiş, ərəb dilini isə çox zəif bilirmiş. Bu
olyazma İstanbulda M ilb t Kitabxanasında saxlamlır. Müəllıf “luğotdo
göstərir ki, öz əsərini Abbasilər xəlifəsi əl-Müqtədiyə (şaban 467-mohərrom
487/aprel 1075-fevral 1094) bağışlamışdır. Kitabm kololonunda qcyd oluınır:
“tərtibata camadamn birinci günü 464 başlanmış və düzolişlordon. rcdaktodon
vo dörd dofə üzü köçürüldükdən sonra bazar crtəsı caınadanm 10-da 466-cı
ildo qurtarmışdır” .
227
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B VƏ K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Demoli, Mahmud Kaşğari “Lüğəti” çərşənbə 25 yanvar 1072-ci ikb
başlamış, “düzəlişlərdən, redaktədən, və dörd dəfə üzünii köçürdükdon sonra
10 fevral 1074-cü ildo qurtarmışdır. Öz əsərini xəlifəyə bağışlamaq üçün
müəllif aprcl 1075-ci ildə əl-Müqadi xəlifə elan olunanda Bağdada gəlməli
idi. Əgor Dimiski öz kitabım müəllifin avtoqrafından köçürmiiş.sə, homin
avtoqraf (məhz xəlifəyə bağışlandığına görə Kaşqarda, yaxud Şorqi
Türkistanın başqa bir şəhərində deyil, Bağdadda olmalı idi. Əslən Savədən
olan suriyalı (Dəməşkli) xəttat kitabm nə üçün üzünün köçüılilməsi faktını
aydınlaşdırmır. L.V.Dmitrieva öz tədqiqatmda yazır: “qəribədir,. niyə orta əsr
ensiklopediyaçıları, biblioqrafları və bioqrafları, Haci Xəlifm (1609-1657)
“Kəsf əz-zümin” (“Sirlərin açılması”) əsərində ötəri qeyddən başqa, Mahmud
Kaşğarinin
və
onun
əsərinin
adım
çəkm əm işlər”.
Adları
çəkilən
tədqiqatçılann təəccübünə cavab olaraq qeyd etm əliyik ki, İslam dünyasmda
üçdilli tədqiqatçılar və alimlər əsasən tiirk mənşəli olmuşlar. Kaşğarinin
ensiklopedik ədəbiyyatda öz yerini tapması iiçiin tərtibatçmın ərəb dili ilə
birlikdə türk dilini mükəmməl bilməyi vacib idi.
Mahmud Kaşğarinin “Lüğəti” ərəb dilində yazılmış, lakin özündə çox
geniş türk illüstrativ materialarım toplamışdır. Bıırada tiirk tayfalarının
yerləşməsi, tayfa mənsubluğunu göstərməklə ttirk leksikası, tiirk tarixi
fonetikası və qramatikası haqqmda zəngin m əlum atlarla yanaşı, türk dillərinin
təsniiatı, tarix, coğrafıya, etnoqrafiya, poeziya və folklora dair materiallar,
qədim tiirk dünyasınm xəritəsi də verilir. M üəllifin göstərdiyi kimi, biitün
bunlar onun tü rk b r yaşayan torpaqlara səyahət edərkən topladığı dəlillərə
əsaslanır. Çox güman ki, m üəllif özündən əvvolkilərin əsərlərindən də
faydalanmışdır. M üəllif tərəfindən lüğət dörd dəfə redaktə olunmuşdur.
Əsərlərin qorunub saxlamlmış nüsxələrino görə Şorqi Türkistan areahnın
ərazisində XII-XVI əsrlərdə
yazılmış əsərlər, həmçinin XI-XVI əsrlordo
köçüriilmüş diqər əlyaznıalar haqqında məlumat yoxdur. Bu arealın əsərləri
əsasən XI və XVIII-XX əsrin başlanğıcma aiddir. Qaraxodca şəhərindən olan
Dila Umbulmehdinin avtoqrafı 1909-cu ildə təıtib edilmişdir. Yeni
əlyazmalarm üziiniin köçiirüJməsinin tarixi XVIII-XX əsrin əvvəllərinə
təsadüf edir. Mahmud Kaşqarinin irsinin öyrənilməsi Azərbaycanda görkəmli
tədqiqatçı alim Ramiz Əsgər həyata keçirmiş və əsorin mükəmməl
tərcüməsini çap etdirmişdi.
Bıitün məlum uyğur əlyazmalannm tematik tərkibi kifayət qədor
ləııgarəngdir: Tarixi xronika, poetik, dini, aqroqrafik osərlər, falçıhq,
zəvvaıların marşurutu, sənətkarlann rosmləri, həmçinin təbabət, mineralogiya,
ovçuluq, dini və az miqdarda ədəbi-bədii əsərlərin l'ars dillərindən torçüməlori
var. Rl'
hA Şİ-da saxlanılan Arealın əlyazmaları arasında coğrafi,
kosmoqrafik,
lılolqji,
lcksikoqrafıya, qrammatik,
moktub
niimunəlori
228
T Ü R K X A L Q L A R IN IN KİTAB VƏ K İTABXANA M ODƏNİYYƏTİ
mocmuəsi əlyazmaları, ensiklopcdiyalar, biblioqraliyalar, şairlərin aııtalogi-
vası, aktlar və rəsmi yaztşmalar, riyaziyyat aiddir osorləri, horbi vo dərs
vəsaitləri çox azdır.
XVII-XIX əsrlərin hadisələri, tarixi memuar ədəbiyyaltnda geniş əks
olunmuşdur. Tarixi xronikalar arasından nadir olanları aşağıdakılardır:
Şohərin tanınmış adamlarıntn xahişi ilə Qastm bəyin osasən 1862-ci ilo qodər
olan hadisolor haqqında tərtib etdiyi əsor; Məhəmməd Əlyamin 1279/1862-
63-cii ildən 1295/1878-ci ilədək Kaşqarin tarixi barədo 1311/1894-cü ildo
yazdtğı osər, Ümidinin “Bədövlətnamə” (“Bədövlət haqqında kitab”)
poemasınm 1308/1890-ci ildə tərtib edilmiş avtoqrafı, Elo həmin nublliftn
“Cəngnamə” (“Döyüşlər haqqında kitab”); və “Məktub çayı xan" (“Kiçik xatı
ınəktubıı”), poemalarınm nadir nüsxoləridir. Axırıncı poema 1842-1885-ci
ilbrdə Kokandda baş verən hadisələrə həsr olunmuşdur.
Repertuarda poeziyam aşağıdakı müəlliflərin əsərbri təmsil edir:
Zəlilinin (XVII-XVIII əsrlər, Yarkənd) və onun miiasiri Nəbatiııin (Hotan)
poemaları, Erşinin (XVIII əsr, Kaşqar), Məhəmməd Sadiq Kaşğarinitı (XVIII
əsrin sonu XIX əsrin birinci yarısı), Nizarinin (1770-1849 Kaşğar), Qəribinin
(1841-ci ildə o, 32 m üxtəlif sənət sahibinin mübahisosi haqqtnda “ Kitab-
qərib” (“Əcaiblər haqqtnda kitab”) poeması Ziyainin (XIX o) Bilal Nazimin
(1824-1899, Giilcə), M olla Şairin (XIX ə. Üc turfan), Mohəmmod Salilı
Yarkendinin 1866-ci ildə, 60 yaşı olanda Xan-Xocam padişahın şorəfmə “
Risabyi-məktub” (“Əsər-məktub”) poemast və s. göstormok olar.
Dini əsərlər - XVIH əsrin sonu - XIX əsrin əvvəbrindo ya/.ılmış 14
məcmuədə
toplanmışdır.
Onlar
Peyğəmbərin,
Fatimonin,
“mağara
dostlannm”,
“doğranmış
dörd
imamın”,
imamlar Zcyn
Əl-Abidin,
Məhəmməd Bakirin, Cəfər Sadiqin, Zəbihin, Mühaşirin, Əbul Keys Hicazinin,
Aftahin, Yusufun, Hakim atamn, Əbu Nəsr Samaninin, Əbııl Fəttahm,
Bahəddinin, Nunı'an b. Sabihin, Setuk Boqra xanın vo ba.şqalarının loıciinıeyi-
lıalı təşkil edir.
Sənətkarlarm ənənələri (dəmirçilər, bənnalar, toxuculaı, çokməçibr,
qossablar, ticarətçibr və s.) —
haqqında əlyazmalarda hor bit sonotin tııcydana
gəlmosi barədə rəvayətlər damşıhr, Sənətlərin hər biıindo yiiksok tutulan piı-
müollimbr haqqında qısa məlumat verilir.
Təbabət haqqtnda əlyazmaları arasında xalq təbaboti ii/.ro aııonim əsorlər
daha çoxdur. Burada qiymətli daşlar, onların çıxarıldtğı yerlor və qiymotbri
təsvir edilən nadir bir əsər “cavahimamə” (“Qiymətli daşlar haqqında kitab )
adlı bir əlyazmada vardır.
Ovçuluq (XIX ə.) marşrutları haqqında tək-tok osərlor var. Məlık.
Şahqərib, Yusif və Əhməd, haqqında ofsanəbr, S. I'. Oldcnlutrcıun xaluşt ılə
229
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B VƏ K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
190y-cu ildə ya/.ılnıış uyğur mahnı və nağıllannm toplusu da burada ö zb rin3
ycralmışlar.
O vaxtlar Orta Asiyada populyar olan fars-tacik tarixi əsərbrinin XVIII-
XIX əsrbrdə hakim dairobrin tanınmış şəxsbrinin, yaxud əyanların
tə ş ə b b i is ti
i!o ü/.ii köçiirühnüşdiir. Bunlar: “Tarixi xozanəçi” (“Xəzanoçiniıı larixi”)-
•'tarixi Bcnakoti" (“Benakətinin tarixi”, XIV
3
.)
əsərinin torcüməsi
1117/1706-
cı ildo yerino yetirilmişdir; Mirhondun (XV ə) “Raüzət os-səfa” (“Sevinc
bağı”) osorinin birinci ciJdi 1150/1737-ci ildə Mir
F a z i l
tərəfindon tərcümə
cdilib, Məhəmməd Haydarın (XVI
ə .)
“Tarixi-Roşidi”
( “ R ə ş i d i ı ı
tarixi”)
əsərinin üç tərcümosi: Biri-1160/1747-ci ildə namolum tərcüməçi tərəfındon.
dıgəri-] 253/183 7-38-ci
ildə
Məhəmməd Niyaz
tərofindon,
üçüncüsü-
1265/1849-cu ilə qədor Məhəmməd
Sadiq
Kaşğari
təratindon
icra
olunmuşdur.
Ədəbi osərlor do torcümo olunurdu. Tərcümə əsərlorini “Kəlilo və
Dimnə ,
Darabnamo
(“Dara haqqmda kitab”) məcmuələri, “Kırk tuti”
(“Qırx tutuquşu”) nağılı, Firdovsinin “Şahnamə”, Caminin “Yusif və
Zülcyxa” poemaları və s. təşkil edirdi.
Şərhlərə çox az hallarda rast gəlmək olur. Onların birini- özbək Baburun
Mübayyin ( İzah edən ) etik poemasma Əbül- baki Aksunun uyğur şərhi
əlyazmasını misal göstərmək olar. Əlyazmamn tərtib olunduğu tarix məlum
dcyil vo IJrunıçi muzeyində saxlamhr.
Şorqi Türkistan əlyazmaları bu arealın m üxtəlif şəhəriorində vo yaşayış
yerbrındə yaradılmış və üzü köçürülmüşdür: Kaşqarda, Hotonda, Yarkənddə,
Aksuda, Qaradaşda, Yangixisarda, Tüküzkənddə, Fuskamada, Təşimlikdə v.
b. Əlyazmalarm cildini m üxtəlif sənətkarlar hazırlamışlar. Onların arasında
elələrı var kı, bır neçə kitabın tərtibatçısıdır: Məhəmməd Y üsif xoca (4
kıtabın), Məhəmməd Yaqub (3), Əyyub axund və Əbul Mömin Axund (3),
Əhməd M işkin Gəday (2), Turduş molla (2) Zakir İman Aksun (2) və b.
Şoıqi lürkistan arealının əlyazmaları arasında müolliflərin avloqrafları
və nadır kitablan da mövcuddur. Dəyərləri barodə qeydlər olan nüsxəbr də
var kı, m əsəbn, belo bir qeydə görə “Tarixi Roşidi” osərinin Məhəmməd
l n K f ^ ar'
tərəfmdən edilon tərcüməsi
30
təngəyə
almmışdır.
. . .C
denburqun kolleksiyasındakı bütün kitablarında onların vaxtı, alındığı
yeı və Şərqi Türkistanın neço lani və çonu ilə qiym otbndirildiyi barədə onun
qeydbrı movcuddur. Alıcı quşlar haqqında osərin olyazması (XVIII əsrdən tez
0
mayaraq) Kuçarada 5 fevral 1910-cu il tarixdə 2 çona ahnmışdır. “Təzkireyi
Boqra xamn” (“Boqra xanın torciimcyi-halı”) kitabı elə orada 6 fcvral 1910-cu
5 lana alııımışdır. Qaraxoca sakini Dila Übülmehdinin (XX əsrin əvvəli)
tərcumcyı-halı əlyazması Turfanda 29 noyabr 1909-cu il tarixdə 3 lana
almmışdır.
230
ri'lRK X A L Q L A R IN IN K İTAB VƏ KİTABXANA M ƏDƏNİVVƏTİ
Kitablar üzərində bəzən Şərqi Türkistanda XV111-XIX osrlordo snsiul-
iqtisadi
münasibotləri xarakterizə cdon qcydləro rasl golınok olur. Mohomnıod
Sadiq Kaşğarinin “Təzkireyi əzizan” (“Müqəddoslorin torcüıneyi-halı"I
ısorinin
XVIII əsr olyazmasındakı qcyddə deyilir ki, Məhommod Salilı adlı
şoxs 1253/1838-39-cu ildə (qeyd olyazmanın köçürülnıəsindon \c \li soııra
cdilmisdir) öz oğlu Axund xocam bir il müddətinə Sadiq boyə işçi vcrmiş vo
bunun miiqabilindo üç şahidin yanında 23 təngə almışdır. Bu olva/manm
cildinin iç torofındə başqa bir qeyd də var. Göstərilir ki, 1260/1844-cii ildo
Xacir xoca adlı bir şoxs öz oğlu Yuldaş xocanı 11 təngə müqabilindo işçi
vermışdir. (215, s. 423).
RF EA Şİ türk olyazmalarının təsviri zamanı diqqoti cəlb edir ki. Şərqi
Türkistandan olan uyğur və Özbək əlyazmalarım çox adi və müqayisədə nadir
həndəsi basma naxislı (qızıl suyojna çəkilməmiş) tünd-palıdı. kobud doriyo
bükülmüş karton cildbrdədir. Kağız qalın, kobud, bozumtul, üziino lazıımnca
işlənməmiş liflər çıxır, xətt iridir, səliqəsizdir, elo bil motn tolosik. pis.
yonulmamış qəlom b yazılmışdır.
Elə əlyazmalar da var ki, Orta Asiya niimunəli, daha na/.ik, parıldayaıı.
açjq kağıza yazılmışdır. Belə əlyazmaların hamısı tərtibatı baxımından Orta
Asiya nümunosino yaxmdır. Lakin bu cür nüsxəbrin savı a/.dır vo adotoıı
poetik, ədobi-bədii, bəziləri dini və tərcümə əsərləridir.
Kağızm, yazı stiiinin (iri, səliqəsiz) xarakterinə əsasən güman ctmok olar
ki, Şərqi Tiirkistan arealmda kağızın yerli növlərindən istifadə olunmuş və
yerli yazı üslubu saxlanılmışdır. Bu, uyğur yazısı ilə tortib edilmış qədım
uyğur əlyazmalarınm xüsusiyyətləri ilə izah olunur.
Şorqi Türkistan şəhərlərinin yerli hakimbrinin do saraylarında şəxsı
kitabxanaları yaradılnıışdı. “Tarixi Rəşidi” əsərinin torcümoçısı Mobomməd
Niyazın məlumatma görə XIX osrin 30-40-c. ilbrmdo Xotan hokmda.ı
Məhəmməd Əzizin - belə kitabxanası fəaliyyot göstənrdı. Orada tortıbatma vo
qorunub saxlanmasına görə eəlbedici olyazmalar çox idi.
Uyğur əlyazmalan Sankt - Peterburqda, Daşkənddə, .n xarıcı kılab
saxlayıetlarda
da
hal-hazrrda möhafizə olunur.
Unımçı
1
yo
»cr hn
m u/eybrində onlardan ibarət kolleksiyalar nümayış etc ın
11
.
. .
Y.Y.Lütşa
(onların
ikisi
do Şərqi
'lurkistanda konsu Uıqca
■
missiyalarında və s. işləmişlər), S.F.Oldenburq uyğur t 1 ın ^
■
• • ■
■
uyğur əlyazmalarmı toplamaqla məşğul olmuş və zəngm
'0
e s ><,
Şərqi
Türkistan
orazisində kitab
və
kıtabxana
nuikəmməl
bir
mənzərəsini
yaratmaq
son
orot-o
ço
1
ı •
səciyyolondirən xüsusiyyətlər kitab areallarının tə
1
1
w nı>
iharət üm um ibşdirilmişdir.
TİJRK X A L Q L A R IN IN K İT A B VƏ K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T )
ÖZBƏKİSTANDA KİTABXANA İŞİ
Özbəkistan Respublikası Oıta Asiyada, Əiqanıstanın şimalında
yeriəşon miistoqii tiirk döviətidir. 448,9000 kv. kjn ərazi vahidinə malikdir.
Altay dil qrupuna daxil olan m üxtəlif türk tayfalarmın bu əra/idə (Aınudərya
və Sırdərya çaykırı arasmda) məskunlaşması prosesi hələ antik dövrlərdən
başlamışdır. L.ə ffl əsrdə bu əra/iyə köç edən tayfalar arasında hunlar da
olmuşdur. Hunlar daha sonra ərazilərini genişləndirərək cənuba və qərbə
doğru hərəkət etmişlər. VIII əsrdə Ərəb xilafətinin Mavərənnəhri (iki çay
arasında Amudərya və Sırdərya çayları arasında yerləşən torpaq) işğal
etməsindən sonra bu ərazi Xilafətin sosial və mədəni həyatında əsas rol
oynayan regionlarmdan birinə çevrildi. Ərazidən keçən böyük İpək yolu
şərqlə-qərbi birləşdirir, cənubdan şimala, şimaldan cənuba gedən insanlar bu
torpaqla.rdan keçməli olurdular. Bu bölgədə yerləşən Buxara, Səmərqənd, və
Kunya-Ürgənc
şəhorləri
Hindistan, Çin,
Misir,
Bizans və
Slavyan
ölkəlorindən gələn karvan yollanm n qovşağında yerləşirdilər. Xilafətin hakim
olduğu dövrdə burada İslam dininin yayılması sürətləndi. O dövrdən İslam bu
regionda hökmran dinə və buradakı mədəniyyətə təsir edən əsas amillərdən
birinə çevrildi. IX əsrin sonlarında region inkişaf etdi və paytaxtı Buxara olan
Samani dövləti yaradıldı. Samanilər dövlətinin hökmran sülaləsi ərəb mənşəli
olsa da, dövlət Türk dövləti idi. Bu dövlət X əsrin sonlarına qədər yaşadı.
X-XII əsrlər ərzində Xorasan və Mavərənnəhr ərazisində Qaraxanilər,
Qəznəvilər, Səlcuqlar, Xarəzmşahlar (Ttirk sülalələrinin hökmran olduğu türk
dövlətləri) dövlətləri mövcud olmuşdur. Ərazinin daimi müharibələrə məruz
qalmasına baxmayaraq bu dövrdə mədəniyyət və elm yüksək səviyyədə
inkişaf etmişdir. Siyasi cəhətdən müstəqil və muxtar dövlətlərin yaranması
ıegionda iqtisadi və mədəni inkişafm güclənmısinə geniş imkanlar açmışdır.
Bu dövr tarixdə Şərqin Renessansı Dövrü” kimi tanınır. Çünki bu dövr İslam
və Türk aləminə, Mahmud Kaşğari (XI əsrdə Orta Asiyanm ilk Türkşünas-
ensiklopediyaçı alimi, coğrafıyaşünas və səyyahı), Y.Balasaqunlu (böyük
filoso/ və dövlət xadimi), Ə1 Biruııi (böyük ensiklopediyaçı alim, tarix,
etnoqrafiya, təbiətşünaslıq, riyaziyyat, astronomiya, minerologiya və başqa
elm sahələrinə aid 150-dən çox əsərin müəllifi), İbıı Sina
(müsəlman
dünyasının
ən
böyük
təbibi),
Xoca
Əhməd
Yasəvi
(riyaziyyatçı,
coğrafıyaşiinas alim) kimi ayrı-ayrı elm və sənət sahəsinə yeniliklər gətirmiş
bir çox insanları bəxş etmişdir. Bu dövrlərdə həmçinin İsmailiyyə, SuJlzm
kimi yeni İslami hərəkatlar da mcydana çıxmışdır. Buxara, Səmərqənd, Mərv,
Urgənc və Xivə İslam dünyasının mədəni mərkəzinə çevrilmişdir.
X
əsrdə Özbək ədəbiyyatının yüksək məzmunlıı əsərləri
getdikcə
artırdı. Bu ədəbiyyatlar bir-birinə əks olan cobhələrdə fəaliyyət göstərən
232
TİJRK X A L Q L A R IN IN K İT A B VƏ K İTABXANA M ƏDƏNİYYƏTİ
zümrələrin kəskin mübarizəsi fonunda yaradıhr və inki.şal' ctdirilirdi.
Biblioqrafik əsərlərin sayı artırdı. Biblioqrafik əsərlərin inkişafı salınsində
böyük əməyi olan ensiklopedik alim Xarəzmli Əbu Reyhan Biruııinin (973-
1048) adım qeyd edə bilərik. Ə.R.Bİruni ilk orta əsr Şərq alimbrindəndir.
Biruninin tanınmış əsərləriııin siyahısı onun maraq dairəsinin gcnişliyini.
astranomiya, geologiya, riyaziyyat, fəlsəfə, botanika, səhiyyo sahəsində dərin
bilikbri i b adamı sözün əsl mənasmda valeh edirdi. Təxminən 80 illik
həyatmda o, 150-dən çox əsər yazmışdır ki, onların 30-u avtoqraf variantında
bizim dövriimüzə qədər gəlib çatmışdır. Biblioqrafık əsərlərin təıtib
ediiməsini, Biruni bilikbrin yaytlma formalarmdan biri kimi görürdii. Bıı
sahədə o, ilk addımlarım “Hindistan” kitabını yazarkən atrnağa başlamışdır.
12-ci fəsildən 14-cü fəslə kimi olan hissələrində hind fəlsəfə, din, astronomiya
və dilçilik ədəbiyyatmm biblioqrafık obrazını əks etdirmişdir. Həyatının soıı
onilliklərində Biruni biblioqrafıya ilə daha fəal məşğul olmağa başlamışdır.
Həmin illər onun yaradıcılığı üçün çox məhsuldar olmuşdur. Bu ilbrdə o,
“Geodeziya”, “Hindistan”, “Məsudun qanunları” və digər iri həcmli əsərbrini
yazmışdır. 1036-cı ildə o, Məhəmməd ibn Zəkəriyyə ər Razinin kitabları
İıaqqında bizə gəlib çatmış Leyden əlyazmasında “Fehrest" traktatını yazır.
Bibiioqrafık əsərb rin tərtibi zamanı Biruni öz böyük sələli. böyiik aüm.
kimyaçı, həkim, Şərqin və Qərbin alimbrinin çox yaxşı tanıdığı Raziniıı (925-
ci ildə vəfat etmişdir) əsərlərinin üzərində təsadüfən dayanmamışdır. Birıınu
Razini ən mötəbər və nüfuzlu mənbə hesab edirdi. Buna görə də elmi işlərində
həmişə onun əsərb rin ə ıstinad edirdi. Razinin yaradıcılığına olan yüksək
chtiramı Birunini onun əsərlərinin biblioqrafık siyahısmı yaratmağa sövq
etmişdi. Haqqmda danışılan bu biblioqrafıyada Razinin 184 əsəri lıaqqında
məlumat verilmişdir. Bu məlumatlar konkret ardıcıllıqla vcrilmişdir. l.lmin
müxtəlif sahəbri üzrə (kimya, təbabət, fəlsəfə, riyaziyyat, astranomiya vəs.)
qruplaşdınlmışdır. Razinin işlərinin kifayət qədər doiğun vcnlmış sıyahısı
onun geniş elmi irsi barədə təsəvvür yaradır.
Memarlıq və incəsənət də sürətlə inkişaf edirdi. XI osnn əvvəllənndə
Xarəzmşah Məmunun rəhbərliyi altında Xarəzmdə Şərq alimləıinin əsas c m
mərkəzi olan yeni araşdırm a mərkəzi yaradılmışdıı. Bu məıkəz sonıacan
Xarəzmşaha həsr olunmuş və Mərkəzi Asiyanın ilk akademıyası adlanmışdır.
Ərəb istilasından sonra ərazi ardıcıl olaraq müxtəüf türk öv ət əııtun (, ıngı/
Ulusunun, Qızıl Orda dövbtinin və Teymurilər impcnyasınm əra/.ısmə daxı
olmuşdur. Çingiz xanın hakim olduğu dövrdə dövbt Çıngı/ xanın yas.ısı ı ,
idarə olunurdu. Bu yasa monqollarda yüksək ıü n ə tutaıı
u k a aıı .
t a r x a n l a r ı n
mənafeyini müdafıə cdirdi. Sonıalaı Çingı/ xanın yaıa u g
XIII əsrin əvvəllərindən etibarən zəifiəməyə başlam ışd,, Burada c|
bu un
şəhərbr, suvarma sistem bri, mədəniyyət mərkəzlərı c agı ı "> snat a
233
|