TÜRK X A L Q L A R IN IN K İT A B VƏ K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Omir Teymurun və onun varislərinin hakimiyyəti dövründə ərazini siyasi
iqtisadi vo mədəni inkişafına səmərəli şərait yaranmışdır. 'l’eymurun
lıakimiyyoti dövründə dövlət idarəetməsi onun əsas prinsiplərini əks etdirən
‘‘Teymurun Qanunnaməsi” adlanan qanun əsasm da hoyata keçirilirdi.
Teymurun ölümiindən sonra onun varisləri daha çox incəsənətin, elmin vo
mədəniyyəlin inkişafına diqqət ayırmışdılar. Xüsusilə Uluq bəyin, Şahrux və
Ilüseyn Bayqaranm dövrlərində mədəniyyətin inkişafı öz zirvəsino çatdı.
Mavərənnəhr vo Xorasan nəinki Şərqdə eləcə də bütün Avropäda tanındı. Bu
dövr Mərkəzi Asiyanm ikinci “Renessansı Dövrü” idi. Böyük fitosoflar Əlişir
Novai, Uluqbəy, Xocazadə Rumi, Əli Quşçu, M irşərif Gürcani, Xoca Əkrar,
Litufi, Xandəmir, Babur və bir çox digər məşhurlar məhz b.u dövrdə
yaşamışiar.
Əlişir Nəvai XV əsrdə yaşamış və şah əsərlər yaratmış, yalnız elm və
səııət ardınca deyil, ölkənin mədəni hala gəlməsində, texniki sənətlərin
inkişafında və iqtisadiyyatınm güclənməsində da böyük xidmətləri oimuş bir
şəxsiyyətdir. Ə.Nəvai (1441-1501) Heratda (indiki Əfqamstanda) və
Məşhəddə oxumuşdur. 0 , həmçinin yaxşı bir dövlət xadimi, zamanın bəstəkar
və rəssamlarını ən çox təşfiq və himayə edənlərdən biri kimi tanınmışdır. An-
caq onun əsas böyük xidməti “Türklük” və “Türk dilçiliyi” sahəsində
olmuşdur. Ə.Nəvainin yazıb-yaratdığı illər cığatay (özbək) ədəbiyyatmın,
bütövlükdə türkdilli ədəbiyyatm qızıl əsri, intibah dövrü sayıhr. Dahi
mütəfəkkir fliiseyn Bayqaranın sarayında vəzir vəzifəsində çahşmışdır. Nəvai
gənclik illərindən Şərqin dahi mütəfəkkirləri F.Əttar, Q.Ənvar, N.Gəncəvi və
digər şair və fılosofların əsərlərini dərindən mənimsəmişdir. Özbək dilində
ədəbiyyat isə XIV əsrdə yaranmağa başlamış və Əlişir Nəvainin
yaradıcılığmda yüksək mərhələyə çatmışdır. O, Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”
sinin təsiri altrnda “Fərhad və Şirin”, “Yeddi Gözəl”, “Leyli və “Məcnun”,
tsgəndərnamə ’ və b. poemaları yazmışdır. H.Bayqaranın saraymda işlədiyi
dövrdə Ə.Nəvai dövlət xadimi kimi əhəmiyyətli işlər görərok, ad-san
qazanmışdı. O, tutduğu vəzifədən istiladə edərək, ölkəsinin elmli, ziyah,
nüfuzlu adamlarını daim diqqətdə saxlamış, onlara qayğı göstərmişdir.
Nəvainin fəaliyyəti dövründə ən böyük xidmətlərdən biri də saray kitabxanası
yaratması olmuşdur. liəm çinin Hcratda və digər bölgələrdə məscidlor,
mədrəsələr tikmişdir. Sonralar saray əyanlarının tösiri nəticəsində Nəvai
vəzirlikdən uzaqlaşdtrılmışdır. H.Bayqara onu bir daha saraya dəvət etsə də
Nəvai bundan imtina etmiş, və yaradıcılıcjla məşğul olmağa üstüııliik
vcımişdiı. 1490-1501-ci illərdə Nəvai on incə, gözəl və lirik poeziyasını,
ictimai-elmi və fəlsəfi əsərlərini yaratmışdır. Dahi şair cığatay (özbək) dilində
yazdığı əsərlərindo Nəvai, fars dilindo yazdığı əsərlərində isə Fani
təxəllüsündən istifadə etmişdir. Novainin fars və türk dillərinin müqayisəli
234
TÜRK X A L Q L A R IN IN K İTAB VƏ K İTABXANA M ƏDƏNİYVƏTİ
ləhlilindən bəhs edən “Mühakimət ül-liiğəteyn" (14W) əsəri xüsusilə o dövr
iiçün çox ohomiyyətli idi. Bu elmi əsordə tiirk-cığatay diliniıı incəlikləıindən
həhs olunur. Bu dövr həmçinin memarlıq abidəiərinin yarannıast. ö/.hək
serinin sürətli inkişafı, miniatiir sənotinin, əlyazmaların. astronomiyamn.
rivaziyyatın, tarixin vo tibbin geniş inkişafı dövrii kimi taııınır. Biitiin bunlarm
mərkozi
kitabxanalar
hesab
olunurdu.
Kitabxanaların
fonduıuın
zəngitıləşməsino xiısusi diqqət yetirilirdi. Lakin XV əsrin smıu XVI əsrin
əvvəllərindo tez-tez baş verən daxili çəkişmolər Teymurilər dövlətiııin
məhvini labüd ctdi. Belə ki, XVII əsrin əvvəllərində Teymıır ııəslindən olaıı
l'ərqanə hakimi Babur Hindistanı işğal etdi və veni qurduğu dövləti "Böyiik
Babur” imperiyası adlandırıldı. Babur ədəbiyyata, memarlığa bövük diqqət
vetirmişdir. Öz sarayına şairləri toplamışdı, özü də yaradıcılıqla məşğul
olur,şeirlor yazırdı. İngılislər gələnə qədər Hindistanı məhz Teymurilər idarə
etdi.
XVII əsrdən etibarən Mavərənnəhr dərin sosial və iqtisadi geriloməvo
məruz qaldı. Bu tənəzzül mədəni maarif müəssisolərina, kitabxanalaıa da
böyük təsir göstərdi. XIX əsrdə Məhəınməd Rəhim xan da Xarəzmdə tarixin
və ədəbiyyatm inkişafma böyiik diqqət yetirmişdi. Bu ərazidə yaşayan
tiirklərə özbək adı ilk dəfə - 1313-1342-ci illərdə Qızıl Orda döviətinin
hökmdarı olmuş Qiyasoddin Məhəmməd Özbək xan tərəlindən verilmişdir.
Qızıl Orda dövləti islam dövləti olduğuna göro özbək tiirkləri islam dinını
Qızıl Ordanm mövcud olduğu dövrdə qəbul etmişlər. Bclə ki. miisəlman
ölkəlori ilə olan geniş iqtisadi və siyasi əlaqələr islamın zadogaıılar vo xalq
kütloləri arasında geniş yayılmasına əlverişli imkan yaratmışdır. Batı xaııın
qardaşı Borkə xan müsəlmanlığı qəbul etsə do, İslam məhz O/bək xanm
dövründə Qızıl Ordanın rosmi dini elan olunmuşdıır. Omir 'feymurun
ölümündən sonra zoifləyən Teymur imperiyasının torpaqlarının Anıl gölii və
Seyhun çayınm şim ahnda bölgələrində dağınıq yaşayan, sonralar Şcybanılər
kimi lanman özbəklər Əbül Hayır xanm rəhbərliyi altmda hitləşmişlər. 15 ))
cu ildə Şeybanilər xanlığı əslən Həştərxan xanlığmdan olatı C’aıı xatıın
oğulları Din Məhəmməd, Baki Məhəmməd və Vali Məhomməd təıəfıın əıı son
qoyulmuş
və
ərazisi
Həştorxan
xanhğına
(C.anoğullaıt
xanətanı)
birləşdirilmişdir. Şeybanilər dövtətinin süqutundan sonra omın ycrlə.şc ıvı
ərazidə m üxtəlif vaxtlarda üç əsas xanlıq Buxara, Xivo vo Kokaıu xan ıq an
yaradıldı. Bu xanhqlar XIX əsrin əvvəllorinə qədər mövcud
X1X
osrin sonlarmda Özbəkistan ayrt-ayrı xanlıqlara parçalanmış şə ı cə
usı>a
imperiyası
torəfindon
işğal edilmişdir. Umumiyyətlə
əı 'ə/.ı
, sı\a
torpaqlarımn Rusiya imperiyası torəfındən işğalı uç nıət ıo əc.
ı.
keçirilmişdir. Birinci mərhələ 1
8 6 4
-
1
865-ci illəti əıatəı eın \ə 'lU 11
Kokand xanhğmın çox hissosi işğal edilmişdir. 1866-
-cu ı əıı ə ı.ı.
235
Tİ/R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
ikinci mərhələdə Buxara və Xivə xanhqları tabe edilmişdir. (120, s. 87) 1869-
1884-cii illordo isə Türkmənistanm işğalı başa çatdırılmışdır. Buxara xanlığı
185 illik (1599-1785) mövcudiyyəti müddətində fəth siyasəti həyata
keçirmoyib, yalnız öz müstəqilliyini qorumaqla məşğul olmuşdur. Şəhər
1740-cı ildə Nadir şah Əfşar tərəfıııdən işğal olunmuşdur. Onun ölümündon
sonra Buxara özbək əmiri Xudayar bəyin idarəçiliyi altm a kcçmiş və 1 785-ci
ilədək mövcud olmuşdur. Əsası, Mangird sülaləsindən olan şalı Murad
tərəfındən qoyulmuş və 1785-ci ildən Buxara əmirliyi adlanan dövlət 1920-ci
ilədək mövcud olmuşdur.
Özbək mədəniyyəti Şərqin ən parlaq və orijinal nümunələrindən biridir.
Onun misilsiz musiqisi, rəsmləri, təsviri sənəti, özünəm əxsus mətbəxi, geyim
mədəniyyəti və memarlığı var. Həmçinin Özbək xalqı qədim türk mədəniyyəti
daşıyıcısı olaraq türk xalqlarının qədim eposlarmı tarix boyu yaşamış və
yaşatmışlar. Onlar içərisində ən geniş şöhrət tapan dastan və əsatirləri Dədə-
Qorqud, Edigey, Manas və Koroğlunu göstərə bilərik. Dədə-Qorqud dastanı
türkdilli xalqların müştərək milli mədəniyyətləriniıı zəngin və bənzərsiz ədəbi
mənbələri sırasında özünəməxsus yer tutur. (4, s. 89) O dövrdə yaranan qədim
türk cposiarınm zənginliyi, ideya-estetik mükəmməlliyi türklərin tarixinin.
ictimai, iqtisadi və siyasi həyatlarının zənginliyi özbəkləriıı Altaydan
Avropamn içərilərinə qədər geniş bir coğrafıyada, m üxtəlif xalqlarla fəal
əlaqədə olub ümumdiinya proseslərində ardıcıl iştirak etmələri ilə bilavasitə
bağlıdır. Türkmənistanda və Özbəkistanda XVI-XVIl əsrlərdə formalaşmış
“Qeroğlu” eposunu xüsusilə qeyd etmək lazımdır. M əlumdur ki, “Koroğlu”
Azərbaycanda geniş yayılmış qəhrəmanlıq dastanıdır. Lakin “Qeroğlu”
formasında bu dastan türkmənlərdə, özbəklərdə, o ciimlədən də taciklərdə də
mövcud olmuşdur. (16, s. 77)
Özbəkistan ərazisində XIV-XVI əsriərdə Buxarada, Səmərqənddə və
Xarəzmdə çoxlu miqdarda me”marhq abidələri tikilm işdir ki, onların da
bəziləri indiyə qədər qalmışdır. Bu abidələrdən biri böyük Teymurilər
imperiyasının yaradıcısı, dahi türk sərkərdəsi və fatehi Əmir Teymurun
nəvəsi, riyaziyyatçı və astronom alim Uluqbəyin Səmərqənddə
yaratd ığ ı
məşhur rəsədxana idi. XIV əsrdə Uluqbəyin indiki Özbəkistan
ə ra z isin d ə
Səmərqənddə yerləşən rəsədxanasının o zamanki Şərq aləmində analoqu yox
idi. Bu rəsədxana alimlərin cəm olduğu və dünyadä ilk oiaraq dəqiq ulduz
cədvəli tərtib. olunan məşhur rəsədxana idi. Əli Quşçu adlı astronom isə bu
rəsədxanada astronomik müşahidələr aparmışdır. Bu rəsədxana
M a ra ğ a d a n
sonra ən məşhur rəsədxanadır. Bartold Uluqbəyə həsr etdiyi
a r a ş d ır m a d a
yazır
ki,
bu rəsədxana astronomiya elminin inkişafına M arağa rəsədxanası qədər
tə s ir g ö s tə rə
bilməmişdir. Buxara şəhəri Mərkəzi Asiyada
İsla m m ə d ə n iy y ə ti-
236
İİ RK X A L Q L A R IN IN K İTAB VƏ K İTABXANA M ƏDƏNİVYƏTİ
nin mərkəzi idi.
Mövlanə
Üsamuddiıı İbrahinı,
('əlaləddin Davani. Mollacaıı
Sira/.i
və
b. din xadim ləri
orada
fəaliyyət göstərirdilər.
(
120. s. 117)
Özbəkistan ərazisində əlyazma kitablarının yaramnası IX-X .'>sıiəriıı
,-ılyazmalann meydana gəlməsinə səbəb oldu. Əlya/ma kitabların istclısah
■jıərgin, çoxcəhətli və çoxzəhmətli bir əməyin məhsulu idi. Kitahlann ii/iiniin
köçürülüb çoxaldılmasmda xeyli sənətkarlar: xəttat, nəqqa.ş, ııüi/əhhib.
səhhaf, rəssam və mücəllidlər iştirak edirdilər. (4. s. 47) Buxarada mədəııi
həyatın, clmin inkişafa başlaması, orijinal əsərlərlə bərabər. fəlsəfə.
riyazivyat, tibb və s. elmlər üzrə yunan alimlərinin əsərlərinin tərcümələriııin
mcydana çıxması ilə də özilnü göstərirdi. Samanilərin əlya/.ma kitablan ayrı-
avrı otaqlarda clm sahələri üzrə düzülürdü. Həmçinin Mərkə/.i Asiyada kitab.
kitabçıhq işi uzun müddət ərzində yaranıb formalaşmışdır. Ya/.ı mədəniyyəti
Mərkəzi Asiya xalqlarına Çində kağızın istehsal olunması ilə əlaqədar olaraq
daha da çox yayılmışdı. Yazı texnologiyası Səməıqənddə və hir çox mədəni
mərkəzlərdə nəşriyyat işində və s. işlərdə tətbiq olunurdu. Burada tətbiq
olunan təsnifat və biblioqrafik göstəricilərində biz Əbıı Əli İbn Siııa, Əbu
Reyhan Biruni, Ər-Razi, Əlişir Nəvai kimi dahi clm və odəbiyyat xadimlərin
əsərlərinə rast gəlirik.
Qədim çap və əlyazma materialları millətin maaritlənməsində \ə onuıı
özünəməxsus
ınədəniyyətinin
formalaşmasında
önəınli
rol
oynayır.
Miistəqillik əldə edildikdən sonra milli-mənəvi dəyərlərə ycnidən ha.xışla
əlaqədar olaraq dövlətin tarıxi inkişaf istiqamətinə ycnidən nə/.ər salmaq
/ərurəti yaranmtşdır. Bu dəyərləndirmənin əsas mənbəyi çox dəyərli
əlyazmalar, qədim kitabiar və biblioqrafik materiallardır. Ila/.ırki dövrdə
Özbəkistanda biblioqrafıyanın tarixi ilə əlaqədar hələ tədqiqat aparılmayıb.
Orta əsrlərdə bu iş öz inkişafının ilkin mərhələsində idi. Bu dövrdə ycni
əsərlər yaradılır, həmin əsərlərdə ayrı-ayrı biblioqralik iinsürlər mövcucklur,
lakin formalaşmış biblioqrafık vəsaitlərin növləri barədə tanı dəqiqliklə daııışa
bilmərik. Sonrakı illərdə biblioqrafık məcmuələr yaranmağa ba.şladı. 1907-ci
ildə nəşr olunan Türküstan məcmuəsi biblioqrafiyamıı inkişafından xəbəı
verir.
Bu
məcmuəni
ilk dəfo
N .V .D nıitrovski,
1912-ci
ildəıı
isə
A.A.Semyonov yenidən canlandırmışlar. 1917-ci ildə məcmııənin çap
olunmuş cildlərinin sayı 594-ə çatdırılmışdı. Burada Mərkə/.i Asiya və onunla
həmsərhəd olan
Şərq ölkələrinin tarixi, arxeologiyası. ctnoqıalıyası.
coğrafıyası, ədəbiyyatı, iqtisadiyyatı, mədəniyyəti və s. bır sıra nnihıım
məsələlərinə aid zəngin materialiar toplanmışdı. Məmiıı nıəcmuə Ə.Nəvaı
adına Özbəkistan Dövlət ümumi kitabxanasmda saxlanıhı.
Rusiyamn M ərkəzi Asiyanı işğal ctməsi dövründə, xüsusılə I urkustan
qubcrnatoıiuğunun yaranması mədəniyyətə kitab, kitabçılıq işləıiııə nı ç('x
təsirlər göstərdi. Çap texnologiyalarınm, ycni-ycnı nəahyyətlərın k ıta \
237
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B VƏ K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
kitabçılıq işino tətbiqi bu işləri daha da sürətləndirirdi. XIX əsriıı inkişal'ını
xarakterizə edən ən vacib əlamətlərindən biri kitab çapının yaranması. və
inkişafı olmuşdur. XIX əsrə nəzər yetirdikdə kitabların çapı, mətbəələrin
meydana gəlməsi o dövrün əsaslı göstəricilərindəndir. Orta A siya ərazisində
yerləşən (Türküstanda) Özbəkistan, Qazaxıstan, Tacikistan, Qırğızıstan vo
Tiirkmənistanda ilk mətbəə 1868-ci ildə Daşkənddə işə başlamışdır ki, bu
dövrdə
burada
Rus
general-qubernatorluğu
yaradılmışdı.
Mətbəə
avadanlığınm gətirilməsi və poliqrafiya fəaliyyəti qeyd etdiyimiz kimi
Özbəkistanm Rusiya işğalmdan sonrakı dövrlərini əhatə edirdi.> 1869-cu ildə
burada ikinci mətbəə açılmışdır. Bu ikinci mətbəə “Türküstan xəbərləri"
qəzetini Orta Asiyada ilk dövri nəşri buraxmaq üçün təşkii edilmişdir.
Mətbəodə rus şriftlərindən əlavə, ərəb şrifti də olmıışdur. Ərəb şriftindən
“ 1
urküstan xəbərləri” qəzetinə özbək və qazax diilərində əlavə kimi buraxılan
nəşrdə istifadə edilirdi. 1871-ci ildə mətbəədə Orta Asiyada ilk çap kitabı
“Orta Asiya ölkələri və rus Türküstanı haqqmda materiallar məcmuəsi” nəşr
edildi. Burada Ş.lbrahimovun tərtib etdiyi “Təqvim ”də 1871-ci ildə çap
olutıdu. XX əsrin birinci onilliyində özbək dilində bir çox qəzetin nəşrinə
başlanmışdı. Onlardan 1906-cı ildə Daşkənddə nəşr olunan “Tərəqqi” və
“Günəş”, 1907-ci ildə “Şöhrət”, 1908-ci ildə “Asiya” və “Tacir” qəzetlorini
göstərmək olar. Orta Asiyada ilk litoqrafıyanın (daşbasma üsulu ilə çap) əsası
1874-cü ildə Xivə şəhərində qoyulmuşdur. 1880-ci ildə bu litoqrafiyada özbək
dilində Ə.Nəvainin “Xəm sə” si çap edilmişdir. 1913-cü ildə Türküstanda
əhalinin milli dilində 56 adda kitab 118 miıı nüsxə ilə nəşr edilib. Bu 56 adda
kitabdan 37-si
8 6
min nüsxə ilə özbək dilində buraxılmışdır. 1918-ci ildə
Türküstamn poliqrafıya müəssisələri milliləşdirildi. Həmin ildə Xalq Maarif
Komissarlığmda nəşriyyat şöbəsi təşkil edildi. Türküstan Mərkəzi İcraiyyə
Komitəsində fəaliyyətə başlayan nəşriyyat şöbəsi və mətbuat bürosu milli
dildə ədəbiyyat buraxmağa başladı. 1920-ci ildə Daşkənddə Türküstan Dövlət
nəşriyyatı təşkil olundu. (133, s. 187) Respublikada fəaliyyət göstərən bütün
idarə və müəssisələrin nəşriyyatlan
Türküstan
Dövlət nəşriyyatınm
tabeçiliyinə verildi.
1921-ci ildə Daşkənddə Türkiistan Xalq M aarif Komissarlığtnda qırğız,
tacik, türkmən və özbəklərin nümayəndələrindən ibarət olan xüsusi komissiya
təşkil edildi. Bu komissiya Orta Asiya xalqlarınm dillərində məktəblər üçün
dərslikləri çap etməyi təmin etməli idi. 1925-ci ildə O rta Asiyada Döviət
nəşriyyatı bazası əsasında Özbəkistan SSR-in Dövlət nəşriyyatı yaradılır. Bu,
Özbəkistanın ilk universal nəşriyyatı idi. 1930-cu illərdə nəşriyyatlar yenidon
təşkil edilir, ixtisaslaşmış və universal nəşriyyatlar fəaliyyət göstərməyə baş-
layır. 1930-cu illərin sonunda Özbəkistanda aşağıdakı nəşriyyatlar
f ə a liy y o t
göstərirdi: Partiya odəbiyyatı nəşriyyatı, Hüquq ədobiyyatı nəşriyyatt, Sosial-
238
T Ü R K X A L Q L A R IN IN KİTAB VƏ K İTABXANA MƏDƏNİYN''ƏTİ
iqtisadi odobiyyat noşriyyaU, Dövlol lexııiki odohiyvat ııoşriyyalı. Mıısiqi
ədəbiyyatı noşriyyatı və s.
1941-1945-ci illordo Özbokislanda biiıüıı
nəşriyyatlar Dövlot nəşriyyatına birioşdirilir. 1990-cı illoıdo Ö/.bokistamia
kitab nəşri işiııi yaxşılaşdırmaq üçün nəşriyyatlar yenidon toşkil cdildi. bülün
vilayotlərdə mətbuat idaroləri yaradıldı. Göründüyii kinıi Ö/bokistan
ərazisindo nəşriyyat vo kitab çapı fəaliyyətinin son
1 0 0
ildo yiiksək dinamik
inkişafı müşahidə olunurdu. Nəşriyyat işinin inkişafı Ö/.bokistamn kitab
məhsuluna olan chtiyacını ödəyir, kitabxana fondlannın komplcktloşmosiııi
tomin edirdi. Bu dövrdəıı dövlət nəşriyyatlart “Uzbekstoıf “I ikituvçi”
Q.Qulam adma Ədəbiyyat və İncəsənət nəşriyyatı, “Çulpon" "Ya/.ıçf' vo s. ö/
fəaliyyətlərini daha da genişbndirməyə başladılar.
Orta Asiyada kitabxanalar haqqında məlumatlara miixtolif moııbolordo
ıast gəlinir. Mərkəzi Asiyada mədəniyyət, mcmarhq sahəsində baş vcrən
iroliləyişlər barədə bir çox məlumatlar qeyd olunurdu. ösas diqqot kitabxa-
nalann üzərində idi. Çünki xalqtn maariflənməsi, ölkənin elmi-mədəni
göstəricilərinin yüksəlmosi kitabxanalarsız mümkün dcyildi. Orta Asiyada
kitabxanamn yaranması tarixi proseslərlə əlaqədardır. Bu prosesloıdon önom-
lisi 1867-ci ildə mərkəzi Daşkənd şəhəri olmaqla işğal olunmuş totpaqlar
əsnasmda Türküstan gcneral-qubernatorluğu yaradılması idi. Ilk I üıkiistau
general-qubcrnatoru gcneral K.P.Kaufman idi. Ona gcııiş solahiyyot
verilmişdi. Kaufman 1870-ci ildə Türküstan xalq kitabxanasmı yaratdı.
Biıinci addım kimi bu kitabxananm yaradtlması hökumot aktı ilə təstiq
olundu. Bu addım Tiirküstan diyarıntn general-qubernatoru təıofindon atılan
mütəroqqi bir addım idi. Kaufman yazırdı: 1867-ci ildə kitabxana yaradılarkəıı
Asiya ədəbiyyatı ilə bağlı Petcrburqdan kitablar gətirilmosino nail olundtı.
Eyni zamanda Asiya ilə bağlı Avropa dilli ədobiyyatlar da Daşkəndo gotiıildi.
Kaufmanm konsepsiyasma görə Daşkənd xalq kitabxanasını qoruyub
saxlamaq və inkişaf etdirmək lazımdır. Bu dövrdo elmin
in k iş a lı
üçün çap
materiallarımn gətirilməsi haqqında tapşırıq vcrildi vo bunun
n ə tic ə s in d ə
buraya türk çap maşınları gətirildi. Türkiistan diyarında odobiyyatın inkişal
sürəti
ç o x
da yaxşı deyildi. Orta Asiyanm işğalmdan sonra Rusiya oıa/inin
öyrənilməsinə, tədqiq olunmasına başladı. 1870-1
8 7 5 -c i
ilbıdə
ç o x s a y lı
ckspedisiyaların bu ərazidə araşdırmalar aparması
m ə h ım d ııı.
Diyaıın
öyrənilmosi ilə əlaqədar A.Qasımovanın iddiasına görə, matcıiallar son dəıəıə
az idi. Çap məhsullarmın azlığı və kitabxana fondunuıı
m o İ K İ u d
o lm a s ı,
kitabxana fondunun zənginləşdirilməsi məqsədi ilo kənardan ycni noşıbrin
gotirilməsi təb b olunurdu. Diyarın öyrənilməsi məqsədi
ilo b iı s ııa n ə ş ılə ı
çap
cdilmovə başladı.
N . M . P r je v a ls k in in
vo
İ.V .M u ş k c to v a n m ə s ə ılə ıi,
I
.S u m c -
novamn və
N.Severçcvanm “Yol qeydbri”,
N .M a c v a m n ,
Tiirkiislan haqqmda
xəbərbri
ç a p
olundu. Türküstan
g e n e ra l-q u b c m a to ru K .P .K a u lm a n
I
ü ık u s ta n
239
T Ü R K XALQ LARINLN K IT A B VƏ K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
general-qubernatorluğunda xüsusi seçilmiş nüsxəiərdən ibarət kitabxana təşkit
etməyo başladı. Xalq kitabxanası Orta Asiyada 1-ci elmi və ictimai kitabxaııa
hesab olunurdu. Başlanğıcda kitabxananm fonduna Rusiya kitabxanalarından
kitablar daxil olurdu. Əvvəlcə burada 5 işçi yeri mövcud idi. Bu kitabxananın
ilk direktorıı Dimitrovski olmuşdur. 1872-ci ildə onu musiqi mütəxəssisi olan
Çuyko əvəz etdi. Bu kitabxana dövlət tərəfmdən maliyələşdirilirdi və çox xərc
tələb edirdi. Buna görə də 1882-ci il dekabrın 13-də sərəncam verildi və 1883-
cü il yanvar ayının
1
-dən etibarən Daşkənd ictimai kitabxanasmm fəaliyyəti
dayandırıldı. (180, s. U ) Həmin dövrdə kitabxanamn fondunda’l 3040 niisxə
ədəbiyyat vardı. Bu kitablardan 9184 nüsxəsi diyarşiinaslıq əhəmiyyətli
ədəbiyyat
idi.
Bu
ədəbiyyat Daşkənd
muzeyinə
təhvil
verilmişdi.
Ictimaiyyətin təzyiqi əsasında 1884-cü ildə kitabxananın fəaliyyəti bərpa
olundu və fondun idarələrə paylanmış nüsxələri kitabxanaya geri qaytarıldı.
Kitabxananın idarə olunması isə general-qubernatorluğun dəftərxanasma
tapşırıldı.
1891-ci ilin ortalarında Türküstan şöbəsinin Rus-texniki cəmiyyəti
texniki kitabxananın təşkilinə təşəbbüs göstərdi. Bu kitabxana abunə və hədiy-
yələr yolu ilə formalaşırdı. 1996-cı ilin yanvarın 1-də kitabxanaya 235 nüsxə
kitab imzalanmış şəkildə hədiyyə verildi. Mərkəzi şöbə öz fondunda olan
kitablardan bu kitabxanaya hədiyyələr göndərirdi.
Rusiya bağbanhq
cəmiyyotinin Türküstan şöbəsinin də öz kitabxanası var idi. Bu kitabxana
1894-cii ildə formalaşmışdı. Kitabxananın fondu əsasən kənd təsərrüfatı
ədəbiyyatı ilə komplektləşdirilirdi. Diyarm gələcək kənd təsərrüfatmm
inkişafında bu kitabxananm böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Həmin dövrdə əsas
fəaliyyətlərdən biri Türküstan diyannda elmi-tibbi cəmiyyətin yaranması idi.
Bu cəmiyyət Orta Asiya xalqlannm həyatında m əhsuldar bir irs miras
qoymuşdu. Türkiistan diyarmda böyük elmi-tibbi cəm iyyət Fərqanə tibbi
cəmiyyəti idi. İlk gündən bu cəmiyyət öz kitabxanasını formalaşdırmağa
başladı. 1904-cü ildən 1555 nüsxə kitab, broşür, dissertasiya, həmçinin rus və
başqa xarici dillərdə olan jurnal və qəzetləri toplamağa başladı. Kitabxanada
gedən bütün prosesləri öyrənməkdə və bu sahədə təkmilləşməkdə Rusiyanın
öz marağı var idi. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Türküstan diyarmın
mədəni həyatmda canlanma baş verdi. Qabaqcıl rııs ziyahlarının fıkirlərinə
görə bu prosses yeni elmi-mədəni m aarif cəmiyyətinin yaranmasına şərait
yaradırdı.l 901-ci ildə Daşkənd şöbəsinin Şərq cəmiyyəti təşkil olundu. Bu
cəmiyyətin tərkibində çox da böyük olmayan kitabxana fəaliyyət göstərirdi.
Fondunda rus və digər xarici dillərdə olan ədəbiyyat toplanmışdı.
1901-ci ildə açılan Puşkin cəmiyyəti də böyük xidm ətlər göstərmişdir.
Bıı cəmiyyətin tərkibində təşkil olunmuş kitabxana m ədəni-m aarif işlərində
bir çox addımlar atmışdır. Məktəb və kurslar açmış, kitab və broşür nəşrləri,
240
Dostları ilə paylaş: |