regionda
təşəkkül tapm ası üçün təşkil olunan Orta Asiya rcspıı
ı
'aaım ın
konsorsiumudur. B urada dörd Orta Asiya respublikasmın
ıta xana
siasiyaları və kitabxanaları iştirak edir.
ı
-,.,K v n ı l .,ı ., r
K itabxana
ictimaiyyətinin
daimi
qaygısı vo naıaıa ıg
1
>
<
• ‘
Oçun yüksək ixtisaslı
m O təxəssisiarin h a a ria n m o s ı m ə sn lə sıd ıı. I <+•*.>,
255
T Ü R K X A L O L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
savi.'
7
ədə kitabxana xidmətinin göstərilməsi üçün fasiləsiz kitabxana təhsili
wstcminin yaradılması və kitabxana işçilərinin düzgün istiqamətləndirilməsi
əsas məsələlərdən biri idi. Ölkənin kitabxanalarında 23 mindən çox
mütəxəssis vardır ki, onlarm 99%-dən çoxu Xalq Təhsil Nazirliyi vo
Mədəniyyət Nazirliyi sistemində çalışırlar. Bu göstərici kitabxanaların yüksək
inkişafının göstəricisidir. Kitabxana işiləriııin 20%-i ali təhsilli, 47%-i orta
ixtisas təhsillidir.Son dövrlərdə Rusiya və Almaniya mütəxəssislərinin köməyi
ilə peşə təhsili sisteminin və tədris prosesinin islahatı üzrə scminarlar
keçirilmişdir. Sonralar Milli kitabxanamn nəzdində Təlinr mərkəzinin
yaradılması planlaşdırılmışdır. Həmçinin Daşkənd vilayət assosiasiyası
yanında Təlim mərkəzləri yaradılmışdır və burada kitabxanaçıların peşəkarhq
qabiliyyətinin artırılması üzrə seminarlar keçirilir.
Respublika kitabxanalarınm xarici ölkələrin kitabxanaları ilə beynəlxalq
olaqoləri günü-gündən artır. MDB və Baltikyam ölkələrin kitabxanaları ilə
informasiya mübadiləsi, beynəlxalq seminarlarda, konfranslarda iştirak
məsələsində
möhkəm
işgiizar
əlaqələr
qurulmuşdur.
Bu
ölkələrin
mütəxəssisləri respublika seminarlarmda və beynəlxalq konfranslarda (Səmər-
qənd-2000, Buxara-2002) həmişə iştirak edirlər. Özbəkistan Miili kitabxanası
Almaniyanın, Çinin, Yaponiyamn, İsveçrənin, İramn, Ukraynamn səfırlikləri
ilə, həmçinin, “Höte” institutu və digər beynəlxalq toşkilatlarla və fondlarla
qarşılıqlı, faydalı əməkdaşlıq, fondlarının zənginləşməsi, mədəni tədbirlər,
sərgilər keçirilməsində, xarici dillərin öyrənilməsində, başqa ölkələrin kitab-
xanalarınm iş təcrübəsi ilə tanış olmaq məqsədilə informasiya mübadiləsinin
təşkil edilməsində öz töhfəsini verir, həmçinin kitabxanaların texniki
təchizatna, qiymətli əsərlərin və kolleksiyaların nıühafizəsi tədbirləriniıı
keçirilməsinə yardım edir.
Vilayət, şəhər və rayon universal elmi kitabxanalarımn beynəlxalq
əməkdaşlığı tədris mərkəzləri açmağa, internetə qoşulmağa, kitabxana saytlan
yaratmağa, fondlarm yeni ədəbiyyatla təchiz olunmasına imkan yaratmışdır.
Kitabxana işinin aparıcı mütəxəssisləri, elmi və ictimai kitabxanaların
rəhbərləri
beynəlxalq
konfranslarda,
seminarlarda,
İFLA-nın
baş
koııfranslarında, Avrasiya kitabxana assambleyasının tədbirlərində, MDB
Milli
Kitabxanalarmm
direktorlarının
iclaslannda,
Beynəlxalq
Krım
konfransında, Rusiyanın aparıcı kitabxanalannın təşkil etdiyi konfrans və
peşəkar görüşlərdə fəal iştirak edirlər.
Ə.Nəvai adına Özbəkistan Milli kitabxanası ilə M .F.Axundov adına
Azərbaycan Milli kitabxananın daim qarşılıqlı əlaqələri mövcud olmuşdur.
M .F.Axundov adına Azərbaycan Milli kitabxanası və Ə.Nəvai adma
Özbəkistan Milli kitabxanası arasmda 19 noyabr 2008-ci il tarixində üç dildə
(azərbaycan, özbək və rus dilərində) qarşılıqlı əməkdaşlıq haqqında
256
TÜ R K X A L Q L A R IN IN K İTA B VƏ KİTABXANA M ƏDƏNİYYƏTİ
memorandum imzalanmışdır. İkı kıtabxana arasında qarşılıqlı onıokdıışlıüı
genişləndirəıv memorandum beş maddədən ibarət olub, aşağıdakı foaliyyəi
istiqamətlərini özündə oks etdirir. Bundan sonra “Təroflər" adlandıriıraq
M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli kitabxanası vo Ə.Novai adiııa
Özbəkistan M illi kitabxanası kitabxanalar arasında əmokdaşhğı inkişaf etdir-
mək, homçinin elm və və mədəniyyətin informasiyanın yayılması vo
mübadiləsi sahəsində əməkdaşhq etmək məqsədilə aşağıdakılar barədo
razılığa gəldilər.
1. Tərəflər kitabxana-biblioqrafıya proseslərinin avtornatlaşdırılması.
sənədlərin elektron mübadiləsi və çatdırılması, elmi biblioqraiiya, nadir
kitablarm bərpa və mühafızəsi və kadr hazırlığı sahələrindo əmokdaşlıq
etsinlər.
2. Tərəflər kitabxanaşünaslıq elminin inkişaf etdirilməsi, kitabxana-
informasiya sahələrinin təkmilləşməsi və qarşılıqlı tocriibə mübadilosi
moqsodilə aşağıdakı sahədə əməkdaşhğı inkişaf etdirəcəklər.
kitabxana proseslərinin avtomatlaşdırılması - qarşılıqlı. sorfəli
şortlor osasında elektron kataloqun yazılan vo elektron
' kitabxananın faylları ilə mübadilə
elmi təhsil və mədəniyyət baxımından maraq doğuran
informasiyaların miibadiləsi
kitabxanaşünashq, kitabşünaslıq vo kitabxanalarda inlbrmasiya
texnologiyalarınm istifadəsi sahəsində elmi tədqiqatlar
nadir
kitabların
qorumması,
miihafizosi
vo
bərpası
texnologiyaları
beynəlxalq kitab mübadiləsinin inkişafı
kıtab sərgilərinin təşkili
kitabxana işinin bütün sahələrindo mütəxəssislor arasmda
təcrübə miibadilosi
3. Əməkdaşhq haqqında memorandum 5 il müddətindo etibarlı olacaq vo
bu memorandumun bitməsinə
6
ay qalmış təroflordən biri digor toıolı
memorandumu ləğv etmək haqqmda məlumatlandırmazsa, oınokdaşhq
haqqmda m em orandum növbəti 5 il müddətinə uzadılacaqdır.
4. Zərurət yarandığı halda təroflərin bir birini molumatlandırdıqdan
sonra
memoranduma əlavə və dəyişikliklər ediio bilor. lorolloıiıı biıi
əməkdaşhq haqqm da digər tərəfə üç ay əvvəl yazıh bildiriş göndororok onun
qüvvədən düşdüyünü bəyan edə bilər.
5. Əməkdaşlıq haqqnıda memorandum imzalandığı andan qüwovo
minir.
Əməkdaşlıq haqqında memorandum Bakı şohəıində 1) novabı 2008 cı
il tarixində azərbaycan, özbək və rus dillorindo Azərbaycan torofındon
M.F.Axundov
adm a Azərbaycan Milli kitabxanas.nın dırektoru K .lahım v,
257
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B VƏ K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Özbəkistan torofindən Ə.Nəvai adma Özbəkistan Milli kitabxanasının
direktoru A,Umarov imzalamışdır.
Beynəlxalq aləmdə bir çox təşkilatlarla əlaqə qıırmaq, beynəlxalq
konfranslarda iştirak etmək kitabxanaların inkişaf səviyyəsinə təkan verən
amillərdəndir. Yeni-yeni nəaliyyətlərin əldə olunması sahəsində də Ə.Nəvai
adına Milli kitabxana mühüm addımlar atır. Türk xalqlarının müasir dövrdə
inteqrasiyasmda TÜRKSOY mühüm bir addım oldu. TÜRK.SOY - “Türk
Kültür və Sanatları Ortak Yönetimi” 1993-cü ildə Almatada yaradıldı. Türk
dilli ölkələrin - Azərbaycan, Qazağıstan, Türkiyə, Türkmənistaıl. Qırğızıstan,
Özbəkistanm mədəniyyət başçıları İstanbulda toplanaraq mədəni iş birliyi
yaratmağı qərara aldılar. Onlar 12 iyul 1993-cü ildə Almatada toplantıda
“TÜRKSOY quruluşu və fəaliyyət ölkələri haqqm da” müqavilə imzalayaraq
Türk Kültür və Sanatları Ortak Yönetimini (TÜRKSOY) qurdular. Quruluşa
RF-dan Başqırdıstan, Xakasiya, Tatarıstan, Tuva, Saxa, Altay cümhuriyyətləri
və Quzey Kıbrıs Tiirk Cümhuriyyəti müşahidəçi iizv olaraq qatılmtşlar.
Hal-hazırda Milli Kitabxana YUNESKO-nun “İctimai kitabxanalar
M anifesti”nə əsasən aşağıdakı xidmət sahələrini pulsuz yerinə yetirir:
1
-
Kitabxanaya
gələnlərin
koıısultasiya
və
istiqamətləndirilməsi
2
-
Məlumat - axtarış aparatmdan istifadə
3
-
Mikrofilm və mikrofışlərin oxunması üçiin aparatlardan
istifadə
4 - Oxu zallarmda ədəbiyyatm verilməsi
Beynəixalq aləmə çıxışla əiaqədar olaraq kitabxana son vaxtlar geniş
kitab mübadiləsi həyata keçirir. Bununla yanaşı kitabxanam n əməkdaşları
beynəlxalq konfranslarda iştirak edir, seminar və təcrübələr keçmək üçün
xarici dövlətlərə ixtisasçılar göndərirlər. Milli kitabxana “İntem et və kitab-
xana-informasiya ehtiyyatlarmın elm, təhsil, mədəniyyət və biznesdə” adh
beynəlxalq konfransm təşkilatçılanndan biri sayılır. Bu isə Özbəkistamn
bcynəlxalq aləmə şəksiz inteqrasiyasıdır. Ə.Nəvai adına Özbəkistan Milli
kitabxanası ən yaxşı ənənələrini saxlayaraq dəyişikliklər yolundadır. Bu cür
inkişafın nəticəsi olaraq kitabxana dünya Milli kitabxanaları ilə dostluqda,
həmrəylikdə lazım olan yeri tutacaq.
258
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İTA B VƏ K İTABXANA M ƏDƏNİYYƏTİ
Q AZA XISTAN DA KİTABXANA İŞİ
Türk xalqlarınm hər birinin ayrı-ayrılıqda zəngin qədim kitab mədoni
irsi mövcuddur. Türk dövlətləri içərisində zəngin kitab mədəniyyətiiə
fərqlənən dövlətlordən biri də Qazaxıstan dövlətidir.
Qazaxıstan dövləti Orta Asiya və Qərbi Avropada müstəqil bir dövlət
kimi tanınır. 2.717.000 km
2
ərazisi ilə dünyamn ən böyük IX ölkəsi sayılan
Qazaxıstan dövləti həmçinin müsəlman ölkələri və tiirk dövlətləri baxımından
da ən böyük və təbii qaynaqlarla zəngin olan ölkə hesab edilir. Miistəqilliyə
doğru irəliləyən zaman, 1989-cu ildə ölkənin əhalisi 16.464.464, 1999-cu ildo
isə Slavyan və almanlann ölkədən
miqrasiyası ilə əlaqədar olaraq
14.900.000-ə düşmiişdür. Hal-hazırda ölkə əhalisin sayı 16.500.000-ə qədər
çatmışdır. Ölkə bugün əhali baxımından dünyanın 60.cı böyük ölkəsi olmaqla
bərabər, hər kvadrat kilometrə 5,5 adam ilə 210,cudur. Əhalinin 52%-i
səhərlərdə yaşayır. Əhalisinin 39.7%-i qazax, 37.8% rııs dilli, 5.8% alman.
5.4% ukraynalı, 4% tatar, 7.3 %-i isə özbəkdir.
Ölkədə işlənən dillər isə qazax, tatar, başkurt, noqay, qırğız, qıpçaq
kimi türk dilləridir. Bu da Qazaxıstan xalqınm mədəni əlaqələrini ifadə cdən
güclü arqument hesab edilir. Qazaxıstan xaricində 30-dan çox ölkədə qazax
tiirkləri yaşamaqdadırlar Qazaxıstanın milli pul valıidi tenqedir. “Qazax"
sözünün mənası isə “sərt”, “azad”, “igid” deməkdir.
Qazaxıstan dövlətinin ilk paytaxtı Alma-Ata olmuş, 1997-ci ildə isə
Astanaya köçürülm üşdür: Qazaxıstanın cənub-şərqində yerləşən Alnıa-Ata
şəhəri 1854-cü ildə ruslarm şərqdə müdafiə qalası olaraq qurduqları şəhərdir.
Alma-Ata bugün 2 milyondan çox nüfuzu ilə Orta Asiyanın ən çox inkişal
etmiş şəhərlərindən biri sayıhr. Hal-hazırda paytaxtın Astana olmasına
baxmayaraq, Almatı şəhəri hələ də ölkənin mədəni, iqtisadi və ticarət mərko/i
hesab olunur. Alma-Atada varadılmış Qazaxıstan Dövlət Milli Kitabxanası i.sə
fəaliyyət göstərdiyi dövr ərzində respublika kitabxanalarının elmi mctodik
morkəzi hesab olunmuşdur. Paytaxtın Astanaya köçiirülməsi ilə əlaqədar
olaıaq kitabxana da Astanaya köçürülmüş, fəaliyyətini burada davanı
etdirmişdir. Bu haqda daha geniş məlumat isə sonıakı losildə qcyd
olunmuşdur.
Qazaxıstan türk tarixinin ən mühüm dövlətləıindən olaıı Saka, llun,
Göytiirk, Qıpçak, Qaraxanh kimi dövlətlərin mərkəzi hesab ohınmuş, Qıpçaq.
Oğuz, Qarluq kimi türk boylarının da beşiyi sayılmışdır.
Qazaxıstan dövləti şimalda Rusiya, cənubda Türkmənislan, Ozbokıstan
və Qırğızıstan, şərqdə Çın Xalq Respublikas. iio həmsərhəddır. Olkomn Xo/ər
dənizi ve Aral gölünə çıxışı vardır.
259
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B VƏ K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Qazaxıstanda 1225 adda mineral emal edən 493 yataq vardır.
Uran,xrom,qurğuşun zənginliyi ilə əlaqədar dünya İI-si, manqan baxımııxlan
dünya IIl-sü, mis baxımından isə V-dir. Qazaxıstanda 1996-cı ildə dünyantn
ən böyük qızıl mədəni tapılmışdır. Dünyadakı xromun 26%-i, qızılın 20%-i,
uranm isə 17%-i Qazaxıstandadır.
Qazaxjstanın təbii sərvətləri, mədən sənayəsinin inkişaii ölkə
əhalisinin şəhərləşməsini xarakterizə edirdi. Şəhərləşmə və sənayeləşmə
ölkədə kitabxana fondlarmm ümumi elmi ədəbiyyatla təchizatmı tələb edirdi.
Hələ XVIII əsrdə I Pyotr Qazaxıstanı tədqiq etmək üçün ekspedisiyalar
təşkil etmiş və Qazaxıstan tarixinin öyrənilməsində bir sıra uğurlar əldə
olunmuşdu. Qazaxıstan xalqmın XIX əsrə aid tarixi mədəniyyətinin öyrənil-
məsində əsas mənbə ısə Oktyabr çevrilişinə qədərki nəşrlər hesab edilir.
Rusiyanm mütərəqqi görüşlü, demokrat fikirli tədqiqatçı, alim və
səyyahlarx Qazaxıstamn çoxəsrlik tarixini, mədəniyyətini araşdıraraq samballı
əsərlər yazıb çap etdirməklə məsələlərə m üxtəlif aspektlərdə yanaşmışlar.
Onlardan
ilk
növbədə
V.V.Bartold,
N.A.Severtsev,
P.P.Semyonov-
Tyanşanski, A.P.Pedçonko, A.Y.Krımski və başqalarını göstərmək olar.
Öz milli xüsusiyyətlərini və özunəməxsus adət-ənənələrini qoruyub
saxlam ağa çalışan türk xalqları ədəbiyyat və incəsənətin inkişafında da böyük
nəaliyyətlər əldə etmişlər. Türk xalqları mədəni irslərini hifz etməklə yanaşı,
həm də dünya mədəniyyətindən bəhrələnmiş və onun zənginləşməsində fəal
iştirak etmişlər.
Bu dövr yazılı mənbələri sənət, ədəbiyyat və şifahi xalq yaradıcılığınm
inkişafı haqqında məlumatlan əldə etməyimizə kömək edir. Yazılı ədəbiyyat
yarananadək qazax xalqı arzu və ideallarını şifahi ədəbiyyatda əks etdirmişdir.
Ən m öhtəşəm odəbiyyat nümunəsi isə Orxon yazılarıdır. Orxon yazıları (VII),
Qorqud-Namə (VIII), Oğuznamə (IX) biitün türk tayfaları üçiin ortaq bir dövr
olan Qədim tiirk zamamna aid sənət əsərləridir. Həmçinin bütün türk tayfaları
bu abidələri özlərinin ortaq mədəni irsi hesab edirdilər. Bu nümunələrin
orjinallan türk tayfalarım idarə edən tanmmış Türk şəxsiyyətləri Gül-Təkin,
Bilgə-Xaqan, Tonyuyukun xatirəsinə ucaldılan möhtəşəm qəbir daşlarında
saxlanılır.
Q azax xalqının poetik əsərlərinin yaradıcısı və mühafızəçisi akınlar
xalq şairi və nəğməkarı aşıqlar olmuşdur. Bəzi istedädlı akınların yaradıcılıq
fəaliyyəti də mövcud olmuşdur.
Qazaxıstanda IX-XIII əsrlərdə şəhər mədəniyyəti getdikcə inkişaf
etməyə başlamışdı. Qədim türk yazılı mənbələrində Otrar (Fərab), Taraz,
Isfıdjab (Sayram), Sığnak, Suyab, Sauran, Yangikent, Yassı, Koylık, 'I'algar
və bir çox digər orta dövrlərə aid ən tanınmış şəhərlərin adları çəkilmişdir.
260
T Ü R K X A L Q L A R IN IN KİTAB VƏ KİTABXANA M Ə D Ə N İY Y Ə Tİ
Qazaxıstanm Strdərya çayıntn sahilindo ycrloşon Otrar şohortnin adt
Monqol fəlakətilə antlır. Otrar tarixi qayııaqlarda Fərab, Turar. [ arban vo ya
Tutarbənd kimi də adlandırılmışdır. Tiirk və İslam diinyasıntn on böytik
filosofu Fərabinin doğulduğu yer hesab olunan Otrar Oğuz elinin on önomli
şəhərlərindən biri idi. Fərab əsliııdə bölgonin adı, Otrar iso onutı morkozi
sayıhrdt. Otrar şohəri arxeoloji qalmtıları, Orta dövr yaşayış moskonlori \o
suvarma kanalları ilə 200 km
2
bir ərazini əhatə edirdi. Çingiz xan torofındon
yerlə yeksan edilən Otrar şəhərinin qahntılan demək olar ki, geııiş bir ərazido
yayılmışdır. Belə bir tarixi faktı da qeyd edək ki, 1405-ci ildo (,'in səfərino
çıxan Əmir Teymur Otrarda həyatını itirmişdir.
Tarixo nəzər saldıqda təsdiq olunur ki, Qazaxıstanda ıızun bir dövr
ərzində məşhur Otrar kitabxanast fəaliyyət göstərmişdir. Burada zəngin tarixo
malik antik kitab və əlyazmalar toplanmışdır. Bəzi məlumatlara osason
kitabxananm daşmması zamanı demək olar ki, minə yaxın dəvə karvantndan
da istifadə olunmuşdur. Qədim şəhər olan Otrar haqqmda tarixi molumat az
olduğuna görə şəhərin xarabalıqları altmda itib batmış kitabxana iıaqqında da
məlumatımız azdır. L.akin çox sonralar bu kitabxana Avrasiya Univcrsiteti
nəzdində Elm’ı Mərkəz olan “Otrar kitabxanası” yaradtlır.
Bu dövrdə memarlıq dayiiksək səviyyədə inkişaf etmişdi. Auliye-Ata,
Baba-Ata, Ayşa-Bibi, Karahan, Arıstanbab kiıni günümiizə qodor qorunmuş
və insam heyrətə gətirən mozaikalar bunun ən böyük ifadosi idi.
Ttirk xalqları dünyamn mükəmməl ədəbi-bədii təfəkkür onənolori olan
xalqlardan biri kim i etnokülturoloji tarixlərinin müxtəlif mərhələlorində yalnız
özlərini deyil, bütün dünyanı heyran etmiş, gozəl söz sonoti nümunoləri
yaratmışlar. E.ə I minilliyin ortalarından başlayan qədim türk, yaxud
ümumtürk ədəbi-bədii təfəkkürünün, əsas ifadə forması poez.iya olsa da,
tədricən nəşrin təşəkkül tapıb inkişaf etdiyi, kifayət qədor qüdrətli osərlərlo
tomsil olunduğu d'iqqət çəkir.
VII-X əsrlərdə türk xalqlarımn əksəriyyətindo kitab vo kitabxana
mədəniyyətinin- müştərək ənənələri islamın təsiri nəticəsiııdo lormalaşmış vo
zonginləşmişdir. Burada türk xalqlarımn islam dünyasına boxş ctdiyi alimlorin
adım xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, onlardan Fərabi, Xoca Ohmod Yasovi,
Biruni, İbn Sina, Xətib Təbrizi və digər belə şəxsiyyotləri göstormok olar.
Qazaxlar türk xalqlarının müştorok modəni abidolorinı, o cümlodon
yazıh abidələri olan “Dədə-Qorqud”, “Manas , Koroğlu kimi dastan vo
əsatirləri özlərinin doğma abidəsi kimi qobul'etmişlor. Bundaıı olavo qazaxlaı
öz odəbiyyat tarixinə riyaziyyat, memarhq, musiqi kimi bir çox clııı vo sonotiıı
qurucusu olan Əbu Nasir Ə1 Fərabi, Orta Asiya vo Qa/.ax xalqlaııııa aid olan
“Kutadqu bilik” kimi dəyərli əsərin müəllifi olan Ytısıl Balasaqıınlu.
möhtəşəm əsər olan “Divan lüğət-ot-tiirk” yaradıcıst Mahmud Qaşqarı, ııadıt
261
T Ü R K X A L Q L A R IM N K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T f
şcir külliyyatı sayılan “Divani-Hikrnət”-in müollifi Əhməd Yasəvi kinıi
filosoJ', elm adamı vo şairb rin adları daxil edilir.
Əbu Nasir Əl-Pərabi Qazaxıstan və e b c ə də türk dünyasmın böyük aiimiəri
arasında xiisusi yer tutur. O, 870 - ci ildə Otrarda hərbi rəis ailosindo anadan
olub. tlşaqlıqdan Əbu-Nasir elm b maraqlanırdı və xoşbəxüikdon həmin
dövrdo Otrarda zəngin bir kitabxana da fəaliyyət göstərirdi. Fərabi ilk təhsil
ilbrində bu kitabxanadan yararlanır. Həddibuluğa çatan kimi Forabi təhsilini
davam etdirmək üçün apancı mədəniyyət mərkəzlərinə yollamr. (). indiki
Daşkənd şəhərində, Səmərqənd, İsfahan, Həmədanda vo b. şəhərbrdə
olmuşdıır. Uzun müddət həmin dövrün elm və m ədəniyyət mərkəzi, xilafətin
paytaxtı olan Bağdadda yaşayır və orada əsaslı şəkildə öz bilikbrini artırır,
görkəmJi alim lərb əlaqə yaradır və çox te z lik b onlar arasmda aparıcı yer
tutur.
Əbu Nasir Əl-Fərabi demək olar ki, bütün elm sahəbrino töhvəsi olan
ensklopedik alimdir. O, bütün elmləri nəzəri və təcrübi elm b rə ayırıb. Onun
qəbm indən fəlsəfə, hüquq, riyaziyyat, tibb, astronom iya,iizikaya və s. elmlərə
aid traktatlar çıxıb.
Aristotel elminin davamçısı olan Fərabi sağlığında “ikinci müəlüm"
iəxri adma Iayiq görülüb. Məhz Fərabinin yaradıcıhğında orta ə s rb r ərəb elmi
formalaşmış, onun təsiri altında İbn Riişidi, İbn Sina, Ömər Xəyyam, Rocer
Bekon və başqa alimlərin dünyagörüşbri formalaşıb.
İslamın hakim olduğu dövrdə şəhər əhalisinin mədəııi həyatmda dərviş
şairlərin, islam xətiblərinin əsərləri miihüm yer tutub. Bunlar içərisində ən
görkəmlisi XI-XII əsr islam xətibi Xoca Əhməd Yasəvi olub. O, Yasəvi XI
əsrin sonunda anadan olub və həyatının çox hissəsi Yassıda keçib. Əhmədin
atası Ibrahim musiqiçi və şair olub. Təhsilini Buxarada davam etdirib.
M üəllimi Orta Asiyamn məşhur sufı təriqətçisi Şeyx Y usif Həmədani olub.
M üəlliminin ölümündən sonra onun yerini tutur və sonra Yassıya qayıdır.
Onun qəbri üzərindəki məqbərə qaraxanılar tərəfindən XIII əsrdə dağıdılmış
və yüz ildən sonra e b həmin yerdə Ieym urun əmri i b əzəmətli dini bir komp-
leks ucaldılmışdır,
ı
Yasəvinin ən məşhur əsəri “Divani Hikmət” (M üdrüklük haqqmda
kitab) ilahi şeirbr toplusudur. Bu əsər hər şeydən əvvəl dini-mistik
məzmunludur. Yasəvi gözəl poetik d ilb pisliyə, tafnahkarhğa, hərisliyə və
qəddarhğa öz tənqidini bildirir. O, sufi təliminin arxasınca gedərək xurafatçı
dın xadım brinə qarşı çıxır. Əhmədə görə həqiqətə aparan yol e b Allaha
aparan yoldur. Kitablar tərki dünyahq vo asketizm düşüncələrini təbliğ edir.
Bununla yanaşı kitablarda mədəni tarixi, etnoqrafik və sosial-məişət faktlarına
rast gəlmək olar.
262
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İTAB V Ə K İTABXANA M Ə D Ə N İY Y Ə 1İ
Əhməd Yasəvinin bıı məşhur əsəri qədim mədəni abidəbr, dil və
həmin dövrün tayfalarınm etnoqrafıyası haqqında maraqlı və qivmətli
m ə lu m a t
verən sanbalh əsərdir.
Qeyd etdiyim iz kimi türk xalqlarmm əksəriyyətində kitab \ə kitabxana
nıədəniyyətinin müştərək ənənəbri islamın təsiri nəticəsində formalaşmış və
zənginbşm işdir. İslam Qazaxıstan torpaqlarına Hənəfılik təriqəti və təsəv-
vüfün yayılmasının başlanğıcmda daxil olmuşdur. Qazağıstamn cənubunda isə
islam dini VIII-X əsrlərdə qəbul olmuşdur.
Təsəvvüf yolu ilə islamı qəbul edən qazaxlar Qurani - Kəriıııin
ayəbrindəki dini qanunlarla islamdan əvvəlki qanunları əbqələndirməyə
çalışmışlar. B e b lik b , özləri üçün yeni olan islamı qəbul edərkən atalan olan
Türk köçərilərinin mənəvi mirasmı da rədd etməmişlər.
İslam təsəvvüfü ilə tiirk adət - ənəbrini əlaqəbndirərək Qazaxıstanda
dinin təməllərini atan şəxs Türküstanda olan Əhməd Yasəvidir. Onun səyi
nəticəsində İslam dini i b Türkçülüyün əlaqələndirilməsi Qazax boyları
arasında meydana çıxmışdır. Bugün onun adı Qazax xalqı iiçün qiymətlıdir və
türbəsi tiirk xalqları üçün II Məklcə hesab edilir. Diinya qazaxlarmın II
qurultaymm Qazax xalqımn dini ibadətgahı olan Türkiistanda olması da
bununla əlaqədardır. Qazaxıstanm İslamı qəbul etmələri haqqında ən dolğun
məlumatı biz Qazaxıstan prezidenti Nursultan Nazarbaycvin “Mühiım on ıl
adlı kitabından əldə edirik.
Qazaxıstanda ibtidai icma quruluşu birbaşa patrıalxal
leodal
m ünasibətbr ilə əvəz olutıdu. VI əsrin ortalarmda ilk fcodal dövlətı - Türk
Dostları ilə paylaş: |