3. Sənayə
kataloqları
və
normativ-tcxniki
s.ın.ıdLır
şöhosi.
Kitabxananın ən böyiik şöbəsi funksiyasını daşıyır vo 300 min nüsxo uııikal
279
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T f
sənaye kataloqu və normativ-texniki sənədiər fondunu fbrmalaşdınb. Hal-
hazırda Respublikanm sənaye və iqtisadiyyatmda mühüm informasiya
xidmətini həyata keçirməkdədir.
4.
Elektron informasiya şöbəsi.
Kitabxananın m üxtəlif elektron
məlumat bazasını oxucuların xidmətinə verir və miiasir infornıasiya-
texnoJogiyalarının öyrənilməsi və m üxtəlif tətbiq sahələrinin oxucuların
xidmətinə verilməsi sahəsində konkret işlər görməkdədir.
Qcyd
olunduğu
kimi
Qırğızıstan
Respublikasının
Kitabxana-
informasiya xidmətinin böyük bir hissəsini Milli Kitabxarta ilə yanaşı
Skryabin adına Qırğtzıstan Universitet kitabxanası, səhiyyənin inkişafı
mərkəzinin Mərkəzi elmi-tibb kitabxanası, Milli Elmlər Akademiyasmın
mərkəzi elmi kitabxanası, Qırğızıstan Dövlət patent-texniki kitabxanası,
Qırğızıstan
Respublikasmın
uşaq
və
gənclər
kitabxanası
həyata
keçirməkdədir. Eləcə də Bişkek şəhərində M ərkəzləşdirilmiş kitabxana
sistemi 18 şəhər, rayon fılial kitabxanaları ilə birlikdə böyük bir şəbəkə təşkil
edir. Qeyd olunan kitabxanalarm inkişafı və m üasir kitabxana-informasiya
xidmətinin təşkili işində müasir texnologiyalarının tətbiqi, oxucu sorğularınm
artan dinamikası və bu sorğulara cavab verə biləcək xidmətin təşkili
Qırğızıstanda müstəqillik illərinin nailiyyəti kimi qeyd olunmalıdır.
2007-ci ilin iyun ayınm 4-dən Ankara
şəhərində Türk
dilli
Cümhuriyyətlərin milli kitabxana direktordarımn konfransı işə başlandı. Milli
Kitabxana direktorlarmın yığınçağı uzun müddətli əm əkdaşhğın başlançığım
qoydu. Bu əməkdaşhq fonunda Qırğızıstanın xüsusi fəallığı qeyd olunmalıdır.
2009-cu ildə növbəti yığmçağın Qırğızıstanda keçirilməsi planlaşdırıldı.
2009-cu ildə Qırğızıstanda türk dilli ölkələrin Milli Kitabxanalarının
direktorlarmın III yığınçağt öz işinə başladı. Yığınçağı Türkiyə Milli
Kitabxanasmm direktoru Tuncel Acar açaraq, iştirakçıları salamladı və
yığmçağm gündəliyini təstı'q etdi. 0 , Keçən il ərzində görülən işlərdən bəhs
etdi eləcədə görüləcək işləri qeyd etdi:
1. Türk dilli ölkələrin toplu kataloqunun yaradılması haqqında məlumat.
2. 2015-ci. ilə
kimi
türk
dilli
ölkələrin
Milli
Kitabxanalarının
əməkdaşlığmm əsas istiqamətlərinin müzakirəsi.
3. Türk diili ölkələrin tarixi, mədəniyyəti, elmi və dili haqqında
məqalələrinin mübadiləsinin təşkili məsələsi.
4. Növbəti yığınçağın keçiriləcəyi yerin miiəyyənləşdirilməsi.
5. M üxtəlifm əsələlər.
Gün ərzində bu məsələlər ətrafında müzakirələr dinlənildi və qərarlar
qəbul edildi. M üzakirələr zamanı türk dilli ölkələrin toplu kataloqunun
yaradılmasından geniş bəhs edildi. Qərara alındı ki, 2010-cu ilin mart ayında
fürkiyədə keçiriləcək treninqə Milli Kitabxanaların toplu kataloqunun
280
yaradılması yollarmı və onlardan istifadə qaydaları haqqında
təlimlər
keçiriləcəkdir.
Bir məsələ də Çingiz Aytmatovun fundamental biblioqrafiyasının
yaradılması m əsələsinə həsr edildi. Qərara ahndı ki, bu biblioqrafıyada biitiin
türk dilli ölkələrin M illi Kitabxanalarının fondunda olan Çingi/. Aytmato\-
haqqında olan m əlum atlar öz əksini tapsın.
Daha sonra qeyd edildi ki, keçən il yığınçaqda qərara alınmış bir məsələ
Xakasiya D övlət Kitabxanasında türk dilli ölkələrin güşələriniıı yaradılması
işi ilə əlaqədar olmuşdur. Qərara alındı ki, imkan daxildində hər Milli
Kitabxana oraya ehtiyac olan ədəbiyyatı göndərsin.
Qeyd edok ki, TÜRK SOY-un 2008-ci ildə II yığınçağı Bakı şəhərində
keçirilmiş və onun məqsəd və vəzifələrinin inkişaf etdirilməsi istiqamətindo
xeyli əhəmiyyətli qərarlar alınmışdır.
1992-1993-cü illərdə Türk dilli respublikaların müntəzəm əlaqələri
müxtəlif səviyyələrdə qarşılıqlı Türkiyə, Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan,
Özbəkistan dövlətlərinin mədəniyyət nazirləkləri arasında müqavilənin
imzalanması nəticəsidi. “Türk kültür və sənətləri ortaq yönəltmələri” adlanan
və qıçağa TÜ RK SOY adlanan təşkilat Rusiya Federasiyanın Başqırdıstan.
Xakasiya, Tatanstan, Tuva, Saxa, Altay muxtar qurumlarını, Qıızcy Kıbrıs
Türk Cümhuriyyətiııi də öz tərkibinə daxil etdi.
Son 15 ildə TÜRK SOY Türk Cümhüriyyətlərinin latın qrafıkası ilə
əlifbaya keçidi, əlifabanm əlaqələndirilməsi kimi son dərəcə faydalı işləıi
həyata keçirdi. Qırğızıstan keçirilən bütün tədbirlərin fəal iştirakçısı oldu və
hal-hazırda da bu istiqamətdə fəaliyyətini davam etməkdir.
Qırğızıstan MBD Parlament kitabxanaları əməkdaşlığında da fəal
iştirakçılardan biridir.
.
. . . .
Rusiya Federasiyası Dövlət Duması kitabxana ıdarəsınm rəısı frına
Andreevamn yazmış olduğu məqalədən məlum olur ki, 19}l-cı ıco
yaradılmış M BD parlam ent kitabxanalann əməkdaşlığı təşkılatının fəalıyyətı
və əməkdaşlığın m üxtəlif respublikalar tərəfındən bir mənalı ve eyııı əıəcə t ə
fəal olmamışdır.
.
, -, .
1991-ci ildə M BD parlament kitabxanalarınm əməkdaşlıq təşkı a
aşağıdakı vəzifələri qarşıya qoymuşdu.
1. Parlament deputatlanna kitabxaııa-biblioqraHya xıdmr.1. gost.>mıA
eləcə də parlamentlərin aparat əməkdaşlarma kitabxana xtdməlmı I
0}k,l
GtlTlək
2. Hüquq, parlamentarizm və ona yaxın sahələrdə kıtab, qə/et, juınal və
rəsmi sənədlərdən ibarət tam hüquqli kitabxana fon unun yara ı ması.
3. Rəsmi sənədlərin toplanmas., mühafizəs, və ,sl,ladəyə >a,lməs,
işində Milli depozitar kitabxana foaliyyətini təşkil ctrnə '.
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İTA B V Ə KİTABXANA M ƏDƏNİYYƏTİ
281
TÜRK XALQLARININ KİTAB VƏ KİTABXANA MƏDƏNİYYƏTİ
4. Miiasir texnologiyaların tətbiqi ilə kitabxana resurslarının soraq-
axtarış aparatının yaradılması.
5. Qanunvericilik
və
parlamentarizm
ilə
əiaqədar
biblioqrafik
göstəricilərin və digər informasiya analitik materialların hazırlanınası.
Müstəqil dövlətlərin parlament kitabxanalarımn əməkdaşhq şurası
yaradılan kimi kollekliv rəsmi sənədlər fondunun forraalaşm asma xüsusi
əhəmiyyət verməyə başladı. Eləcə də MBD ölkələrin rəsmi sənədlərinin də
toplanması və miibadiləsi pıeoritet sahəiərdən biri hesab edildi. Hu
istiqamətdə düşüncələr aşağıdakı kimi müəyyənləşdirilmişdi:
1 .Biz yaxın qonşu dövlətlərik və müştərək sərhədlərimiz var.
2. Onilliklərlə müştərək tarixlə biri-birimizə bağlıyıq.
3. Vahid dövlətdə və hüquqi məkana malik olmuşuq.
4. İqtisadi, siyasi, hərbi və mədəni bağlara malik olmuşuq.
5. Biz vahid dövlət olmuşuq.
M əhz bu düşüncələrdir ki, oxucu sorğularında da bu istiqamətdə olan
informasiya ehtiyacı xüsusi yer tutur.
Parlam ent kitabxanalarımn ilkin fondlarımn yaradılması ilə əlaqədar
məktubla M oskvada Rusiya Federasiyası Parlament Kitabxanasma müraciət
ctdilər və orada olan 14 min adda qanunvericilik və parlamentarizm sahəsində
ədəbiyyatından istifadə etmək icazəsi istənildi.
ParlamCnt kitabxanalannın əməkdaşhğı Qırğızıstandan M akeşova Anara
tərəfindən həyata keçirilməkdədir. 2001-ci ildən başlayaraq parlamentlər arası
rəsmi sənədlərin mübadiləsi işi həyata keçirilməyə başlamışdır.
Bu
istiqamətdə
Rusiya
Federsiyasmdan
“Dövlət
dumasında
parlament
diıiləmələri”,
“Federasiyasmın
xəbərləri”
(illik
buraxdışı)
“Rusiya
Federasiyası Dövlət hakimiyyətinin rəsmi sənədləri Qırğızıstan parlament
kitabxanasm a daxil olmaqdadır” . Eləcə də Qırğızıstan parlamentindən Rusiya
dövlət Duması və digər M DB parlament kitabxanalarına “Qırğızıstan
Respublikası parlamentinin xəbərlərini” “Slava Qırğızıstana” qəzeti və
“Respublika” qəzetinin nüsxələrini müntəzəm göndərilməkdədir.
Q ırğızıstan Respublikasmın parlament kitabxanası MDB parlament
kitabxanalarının əməkdaşlığı təşkilatı çərçivəsində aşağıdakı müştərək
fəaliyyətin fəal iştirakçısıdır.
1. Qanunların elektron kataloqlara daxil edilməsi və bütün MDB
məkanm da istifadəsinin təmin olımması.
2. 2000-ci ildən “MDB üzvii dövlətlərinin parlam ent qanunvericiliyi”
biblioqrafık göstəricisi ildə bir dəfə hazırlanır və çap olunur.
3. M üxtəlif istiqamətlərdə arayışların, dairəvi stol, konfrans və
tədbiıiərin keçirilməsi.
282
TÜRK XALQLARININ KİTAB VƏ KİTABXANA MƏPƏNİVYƏTİ
Göründüyu kimi 2000-2010-cu illərdə Qırğızıstanın ümumi sivıısi
vr>
iqtisadi inkişafı onun mədəni-maarif həyatında da öz əksini tapmaqda idi.
Rusiyamn kitabxanaşünaslıq və biblioqrafıya sahəsində çap olunaıı clnıi
jurnallarında Qırğız mütəxəssislərinin vaxtaşırı dərc cdilən moqalələri göstərər
ki, son 10 ildə kitabçılıq və kitabxanaçıhq sahəsində xeyli quruculuq işləri
körülmüşdur. Kitabxana səhəsində beynəlxalq standartların tətbiq olunması
sahəsində xeyli irəliyə getmişdi. İFLA-nın konfranslarında müııtəzəm iştirak
edən Qırğız kitabxanaşünasları beynəlxalq inteqrasiya proscsinin də aktiv
iştirakçısına çevrilmişdir.
283
TÜRK XALQLARININ KİTAB VƏ KİTABXANA MƏDƏNİYYƏTİ
FARS DİLLİ ƏRƏB YAZILI TÜRK ƏLYAZM A
KİTABÇILIĞININ REPERTUARI
Klassik
odəbiyyatın tədqiqatçılan
əlyazma
kitabşünaslığında
az
öyrənilmiş repertuar m əsəbsi ilə üzləşirbr. Bu problem lər kitab tarixi və
kitabxana tarixi m ütəxəssisbrini də son dərəcə maraqlandıraıı mövzudur.
Islam dövrü fars dilli ərəbyazılı türk əlyazma kitablarının repertuarmı
müəyyənloşdirərkən xüsusi halları ifadə edə bilən nüsxələr üzərində
diqqətimizi təmərgüzbşdiririk. Buniardan biri Eynülqüzzat Həmədaninin 33
illik ömründə yazmış olduğu fars dilində iki kitabdır. 24 yaşmda yazıçı
“Ztibdətül -həqayiq” və 29 yaşında yazdığı “Təm hidat” əşərləridir.
Əbdülməali Abdulla ibn Əbu-Bəkr Məhəmməd ibn Əli ibn əl-Həsən ibn Əli
Miyanəçi hicri 492, (miladi 1098-ci ildə) Həmədanda əsli Təbriz yaxm hğında
yerləşən Miyanə şəhərindən olan Azərbaycanlı ailəsində anadan olmuşdur.
1131-ci ildə gənc filosofu dərs dediyi mədrəsənin önündə edam edirlər. Dar
ağacma asandan sonra cəsədini neft hopdurulmuş həsirə bükıib yandırır.
külünii havaya sovıırurlar.
Diqqətimizi 1065-ci ildə “Lüğəti fıırs” adlı çox qədim və nadir bir nüsxə
cəlb edir. Bu lüğətin Qətran Təbriziyə və ya Əsədi Tusiyə məxstıs olması
lıaqqmda m üxtəlif fikirbrin mövcud olması barədə qeyd etmişik. Bu liiğətin
Qətran Təbriziyə məxsus olması və Tehran kitabxanasında qədim nüsxəsinin
saxlanması haqqında Əsgər Hüquqi 1959 -c u ildə Tehran univeristetinin elmi
jurnahnda məqalə dərc etdirmişdir. XI-XVI əsrbrdə hazırlanmış fars dili və
ya fars dilli lüğərbrin tərkibi barədə lüğətbr haqqında tədqiqatlarda ətraflı
məlumat verilir.
Bu və digər lüğətlərin tərtibatçılarınm türk, fars və ya arealın digər etnik
qruplarma mənsub olmasından asılı olmayaraq nıüştərək mədəni irsin
nüm unələridir və dəyərli tarixi abidəbrdir. Tədqiqatçı S.İ.Bayevski yuxarıda
adları çəkilən lüğətləri araşdıraraq bir sıra maraqh nəticələrə gəlmişdi. Bu
nəticəb r XI-XVI əsrbrdə kütləvi oxucu marağı, oxucu ehtiyacı və ədəbi
mühitin xüsusiyyətlərini aşkara çıxarmağa imkan verir.
Türk xalqlannm kitab və kitabxana mədəniyyətində liiğətçilik fəaliyyəti
və ənənələri ayrıca tədqiqat obyekti olmuşdu. Bu problemlə ədəbiyyat və
lınqvist mütəxəssislərdə xeyli tədqiqatlar aparmışlar.
XI-XVI - əsrlərdə islam dünyasının şərqində fars dilli poeziyanın geniş
yayılması, fars dilli olmayan əhaliyə poetik ifadələrin izahı, irfan m əsəbləri,
eləcə də ədobiyyatda istifadə olunan qeyri - fars sözlərinin izahı üçıin liiğət
ehtiyacı artmaqda idi. Bu səbəbdən bir çox mütəxəssislər bu mövzuya
müraciət etmişdir. Bədrəddin İbrahim “Fərhəngi Zəfərquya və Cahanpuya”
əsərində özünə qədərki tərtibatçılardan fərqli olaraq lüğətini 7 bölməyə
284
(bəxşə) bölərək poeziyada istifadə olunan leksik vahidləri öz snlənorindn
olduğu kimi qatm aqanşıq deyil, ayrı-ayn, fars, ərəb, rumi və türk stfzbrirıi
müstəqil olaraq lüğətində göstərmişdi.
Orta əsr feodal cəmiyyətində repertuarı oxucu dairəbri yaradır vo omı
əsas
komponentlərini,
sifarişçi-oxucu,
oxucu-cəmiyyət
və
kitabçılıq
texnologiyaları müəyyən edir. Cəmiyyətin vo ədəbiyyatın inkişafınm biitün
mərhələlərində bu mövqc özünün sabitliyini saxlamışdır. Ancaq kitabçılığın
m üxtəlif janrlarına münasibət daim hərəkətdə olmuş və zamana uyğuıı
dəyişmışdir. Bu, təbii proses idi, çünki hər dövr özü ib yeni qiymətləndirnıə
kateqoriyası və m eyarlar gətirirdi. Bunlar isə öz növbəsində motnbrin
seçilməsi, üzünün köçürülməsi və yayılması qaydalarım miiəyyən edirdi.
Tədqiqatçı O.F.Akim uşkin hesab edir ki, bir sıra qədim ədobi abidolor onlara
sosial-ictimai marağın itməsi nəticəsində bizə çox köhnə nüsxəbr formasında
gəlib çatmışdır. Onların da bir çoxu əlverişsiz şəraitdə saxlamldığından indiki
zamana çatmam ış və biz həmin əsərlər barədə məlumatı xeyli sonrakı
m ənbəbrdən alınq. Bir sözlə, abidəyə sosia) marağın itməsi kitabların ycnidon
köçüriilməsi ənənəsini pozmuşdur. (215. s. 365). O.F.Akimuşkinin irəli
sürdüyü m övqe səbəbbrdən yalnız biri kimi qəbul edilo bilər. Kitabxana
təcriibəsi əsas verir ki, qorunub saxlanılmamış nüsxələrin tarixi vo texnoloji
səbəbi kimi aşağıdakıları qeyd edək.
1.
■
Kitaba sosial - ictimai marağın itməsi. Bu problemə (). I-.
Akimuşkinin şərhidir.
2.
Kitaba yüksək marağın mövcud olması. Bu hal kitabın kiçik
tarixi müddətdə istifadə nəticosində sıradan çıxmasına sobəb
olur. Yeni nüsxəbrin köçürülməsi və çoxaldılması ışı ıso
texnologiyadan asılıdır.
3.
Milli, dini və siyasi təzyiq nəticəsində kitabxana fondlarınm
bmizləndirilm əsi və şəxsi kitabxanalarda qalaıı nüsxolorin
gizbdərək qeyri münbit şəraitdə saxlanılması notıcosındo tolol
olması.
.
Çoxlu miqdarda dini məzmunlu slyazmalarm
qoriMiub
saxlaıııms.
təəcüblii görünür. Əlbəttə, istərdik ki, Abu Abdallah Cəfnr l udok.mn W1
vəfat etnıişdir) bOtün səkkiz poemas, və Divam, yaxud Obu Oasım I ə ən
Ünsurinin (1039 vəfat etmişdir) iiç poemas, saxlanm.ş olsun. Həcə də Dədə
Qorqud" kitabınm Vatikan və Drezden nüsxələnndən başqə daha
ııüsxəsinin qorunub saxlanılması və onun
ars və əıə
tı m.
■
versiyalarmın' qorunub saxlanması arzu ediləcə (ı ;ın l
a 'm
'
'
nl-inu
dünyaya baxışda bizə nisbətən başqa
m i l v q c
tulurdu. Ilalııjya ...
.
s a .
üçün sosial təerübənin ən yüksək ümumib5dmlm,5 lorınas, ıdı. ) I .«> «
cyni məna daş.yan sistemi yaralmışdı. S.stemdək, ,c,mmlə,də ko,l.,l
TÜRK XALQLARININ KİTAB VƏ KİTABXANA MƏDƏNİYYƏTİ
285
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
cəmiyyətinin üzvü özünü, öz dünyasmı vahid sistem in əsaslarını və izahmı
tapırdı (164, s. 12). Niyə, ”Tərcümeyi Tariki” (“Təbəri tarixinin” tərcüməşi”)
əsərinin 150 niisxəsi,”Hüdud əl-aləm”, (“Dünyamn sərhədləri”) əsərinin
yalnız bir nüsxəsi qorunub saxlanmışdı? Baxmayaraq ki, hor iki əsər X əsrdə
tərtib oiunmuşdur. “Tərciimə” nin ən köhnə tarixi 585/1190-ci ilo, “Hüdud əl-
aləmin tarixi 656/ 1258-ci il qoyulmuşdur. N əcib Bəkramn XIII əsrdə
yazılmış “Cahannamə” coğrafı əsərənin XIII, XV, XVIII əsrb rd ə köçürülnuiş
dörd surəti, Hərdizinin ümumi tarixə aid XI əsrdə yazılmış və özündo tiirk
xalqları haqqmda nadir məlumatlar əks etdirən “Zeyn əI-əxbarV(“xəborlərin
bəzənməsi”) əsərinin XVII və XVIII əsrlərdə köçüriilmiiş iki niisxəsi
dövrümüzə çatmışdır.
Xalq ədəbiyyatının yazıya köçürülməsi ilə əlaqədar böyük maraq
doğuran daha bir misal. Xalq dastanları XI-XII əsrlərdə şifahi əsər kimi daha
genış yayılmaqda idi. Əsrlər böyu onlar peşəkar dastançılar tərəfindən
söylənilmiş və geniş yayılmışdı. Oniarın populyarJığı da kifayət qədər geniş
idi. Onların üzköçürməyə ehtiyacları olmaya bilər, peşəkar hekayəçilər
tərəfindən də yayılması mümkün oia bilərdi. Qeyd etmək lazmıdır ki, “Əbu
M üslümnəmənin bizə məlum olan nüsxələrində əksəriyyətinin Orta Asiyada
və Şərqi Xorasanda yəqin ki, dastançılann özləri üçün surəti çıxarılmışdır.
1 ədqiqatçılar hesab edirlək ki, bu cür hadisələrin düzgün izahı bizi orta əsr
insanımn noqteyi nəzərində olan dünya modelinə yaxınlaşdıra bilər vo oııun
mədəni, mənəvi dünyasım başa düşməyə kömək edər.
Əlyazma kitabçılığmın repertuarı orta əsr cəmiyyətində təhsil görmüş
adamların arasında yaranırdı. Təbiidir ki, əsər nə qədər populyar olsaydı öz
kitab rəfində onu görmək istəyənlərin sayı çoxalırdı və bu səbəbdən kitabm
üzü daha tez-tez köçürülürdü. Bu nöqteyi-nəzərdən statistik mənada
Ç.A.Storinin biblioqrafik vəsaitində və A.M onzəvinin çıxarışlan, Ç.Torinin
XIX əsrə aid əsərlərində Qurançılıq üzrə, Quranın tərcüməsi, onun ucadan
oxunuşu, punktuasiyası, orfoqrafıyası, lüğəti, Qurana şərhlər və s. 382, Tarix
bölməsində isə, peyğəmbərlərin tarixi, Məhəmməd peyğəm bərin tərcümeyi-
halı və ilkin İslam 1030 əsərin adı çəkilir. Aradakı fərq diqqəti cəlb edir. Əgər
ılkın tslamın, peyğəmbərlərin tarixi, M əhəmməd peyğəmbərin həyatı
haqqmda yazılanları dini ədəbiyyat sırasma daxil etsək, onlarm yuvarlaq sayı
450-dır. Dıni və dünyavi məzmunlu ədəbiyyatların sayı təxminən 830 və 580
nısbətındədır, yəni 59% - 41%. Əlbəttə, bu cür dar bazada geniş
ümumiləşdirmə mümkün deyildir, ancaq göstəriiən əsərlərin yayılması faktı
Çox maraqhdır. A.M onzavi özünün XIX əsrdə daxil olmaqla
statistik
çıxanşında 30447 adda tarix, coğrafiya, və kosmoqrafiya, dini, hüquq,
sehrbazhq, hədislər, bioqrafiya, sənədlər, poem alar (10004), musiqi 277 niisxə
və s. haqqında yazılmış əsərləri daxil etmişdir. O, göstərilən 30447 kitabı 24
286
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İTABXANA M ƏDƏNİYYƏTİ
başlığa (rubrikaya) bölm üşdü. (əslində 23 başlıq, çünki 7-ci “ədəbi fonlər-’
başlığı 15,17, 18, 19, 20, 23 nömrələri əhatə edir. Böyükdən kiçiyo doğru
əlyazm alarm başlıq lar üzrə sayı belədir:
1.
d iv a n la r -
6192; 2.
sufizm -
5758; 3.
etika, siyasət,
2483; 4.
astro n o m iy a v ə n ü cu m -
2385; 5.
fəlsəfə -
1887; 6.
ehtiyac
1768; 7.
ədəhi
fən lər -
1794 8.
le k sik o q ra fıy a
-1563; 9.
Q uran fənləri -
1504; 10.
ilahiyyat -
1347; 11.
riy a z iy y a t fən ləri -
728; 12.
təbiətin öyrənilm əsi -
726: 13.
k ü lliy y a tla r -
704; 14.
ensiklopediyalar -
697; 15.
m əktub ntimunoləri
m əcm u əsi -
375; 16.
k im y a və əl-kim ya -
344; 17.
qram m atika -
335; 18.
n atiq lik -
334; 19.
əru z v ə heca
-304; 20.
bilm əcə -
296; 21.
m əntiq -
278; 22.
bab ilik v ə b ə h a ilik -
236; 23.
bəd ii yazı -
150; 24.
təriqətlər -
113.
H əm in rəqəm ə (yəni 30447) A.M onzəvinin statistikasında nəzoro
ahnm am ış 247 m usiqi kitabm ı (kataloqun
V cildində) da ələvə etsək 30724
rəqəm i alım r. D ini-ilahiyyat m əzm unlu kitabların sayı mistika da daxil
olm aqla 11 123 ədəd, qalanları - 19601 ədəddir. Bütün yuxarıda deyilənlori
nəzərə alsaq həm in statistika bizə dünyəvi və dini mövzular üzrə əlyazmaların
aşağıdakı m ənzərəsini verir: 63,5% və 36,5%. A.Monzəvinin statistikasında
olmayan, ancaq onun kataloqunun 4-cü cildinə düşmüş 10004
poetik
kitabı
biz də hesaba alm am ışıq, çünki onların əhatə etdiyi əsərlər mövzuya götə
analiz olunm ahdır. H ətta 30 m in kitaba görə hər hansı bir clmi nətıcə
çıxaraıaq m ürəkkəb bibliom etrik analiz tələb edir. Nəzərdən qaçırmaq olma/.
ki, Quran, ilahiyyat v ə ibadətə dair əsərlərin böyük kütləsi ərob dılındo
yazılm ışdır.
•
_
,
,
.
.... ,
İslam d ü nyasm d a türk xalqlarımn görkəmli sənətkarları fars dıhndo
m isilsiz bədii əsərlər yaratm aqda idi. Yüksək sənətkarhq dərəcəs. clə bır vusot
alm ışdı ki, artıq Azərbaycanlı Nizami ilə Firdovsinı və
y a
Ş.razlı l afızlo
C əlaləddin R um ini m üqayisə etaıəyə heç kım cəsarət ctmırdı.
urk dılın ən
forqli olaraq farä dilində şeir yaradıcıhğı üçün dihn daşıyıcıs. olmaq zərurotı
yox idi. O rta əsrlərdən form alaşan və
in k ışaf
cdən bu ənənələr bu gun də bır
sıra
tiirk
xalqları
içərisində
yaşamaqdadır.
Cənubı
A/ərbaycanda,
Əfqam standa
türk m ənşəli şairlər bu gün də fars d.Iındə gozol p o a.k
nüm unələr yaratm ağa davam edirlər.
,
,
Bütünəlyazmalarm miqdan. həmçinin orta əsr k.tab rcpcrUmr, M q m
biz heç vaxt təxmini d3 olsa təsəwttra malik oia b.iməyocy.k, Çu, k on ann
hesaba alınmayan böyük hissəsi həmişəlık ıtı - am ış ır.
a /
*
bitmərik ki, nə qədər fars əlyazması bızə qədər gəlıb çatıı jd
' ' n
burasındadır ki, o„ minlərlə əlyazınaları kohnə arxM ərt
J
biblioqraflarını və arxeoqraflarınl gözləyin Son 50 ıl ə r z m d ə U d a .
yaxud ayrı-ayr. ölkələr üzrə onlaruı təxm.n. sayını q.ymə .
.
s.ra cəhdlər olmuşdur. Məsələn, X.R.ttcr hcsah cd.rd. k ,
lurk.jə
287
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B VƏ K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
kitabxanalarında 200 minə yaxın əlyazması vardır. Onlardan 124 mini
İstanbul kitabxanalarındadır, bunlarm isə dörddə biri fars dilli əlyazmalarıdır.
(205, s. 63-65). İranın Türkiyədəki səfırliyində uzun miiddət mədəniyyət
attaşesi işləmiş İran alimi M.Monzəvi belə fıkirdədir ki, Türkiyədə 30-40 min
fars dilli olyazması var.
İ.Ofşar 1966-eı ildə Tehranda keçirilən iranistlərin I Beynəlxalq
konqresində demişdir ki, İranda (şəxsi kolleksiyalardan başqa) 59100 əlyazma
kitabı mövcuddur. 1926-cı ildə Bakıda keçirilmiş birinci Türkoloji qurultayda
yazılı
irsimizin toplanılması və öyrənilməsi barədə maraqlı
faktlar
söylənmişdir.
Lakin təəssüflə qeyd olunmalıdır ki, əlyazma irsinin
öyrənilmosində kəmiyyət və keyfıyyət ınəsələlərinə geniş yer verildiyi halda
xalqların yaratmış olduqları müştərək mədəni abidələrin rrıilli varislik
məsələlərinə münasibətdə geo-siyasi maraqlardan kənara çıxa bilməmiş, hotta
əksəriyyətin qəbul etdiyi ümumi prinsiplər belə işlənib hazırlanmamışdır.
Ç.A.Storinin biblioqrafık vəsaitinə ön söz yazmış müəlliflər hesab edirlər ki,
“göründüyü kimi, onların ümumi sayı bir neçə yüz mindir. I leç olmazsa iki
yüz mindən az deyildir.” (218, s. 42-67). 1971-ci ildə əlyazmaların və
odəbiyyatın mahir bilicisi Ohtnəd Monzəvi yazırdı ki, onun hazırladığı ümumi
kataloq özündə 60 mindən çox fars dilli əlyazma kitabı birləşdirir. Olavə olun-
malıdır ki, həmin vaxta qədər müəllif dünyanm m üxtəlif arxivlərində
saxlanılan fars dilli əlyazmalarının 10%-dən də azmı, cəmi 53 kataloqu
nəzərdən keçirib toplamışdı. Şübhə yoxdur ki, siyahı başa çatdırıldıqdan sonra
(əgər bu iş bitirilərsə) bu rəqəm əhəmiyyətli dərəcədə böyüyəcəkdir. Bununla
əlaqadar əlyazmaların 200 min sayı bizə mövcud olandan az görünür. Bu
rəqəm, əlbəttə kifayət qədər çoxdur, ancaq müharibələrin, daxili çəkişmələrin
alpvlarında, təbii fəlakətlərdə məhv olmuş əlyazmalarmın sayı nəzərə alııısa
onların miqdarı qat-qat artıq olar.
O.
F. Akimuşkin bu barədə yazır: “Orta əsr ərəb mənbələri
əlyazmalardan bəhs edərkən daha böyük rəqəm lər göstərirlər. Məsələn,
göstorilir ki, Fatimi xəlifəsi əl-Hakimin (996-1021) şəxsi kitabxanasında 2
milyon, Kordovadakı kitabxanada 400 min əlyazması saxlanılırdı. Qeyd
oluııan rəqəm lər reallıqdan çox əfsanədir. Orta əsrdə vəcdə gəlmiş orta əsr
müəllifləri tərəfmdən onların miqdarı dəfələrlə artıq göstərilmişdir.”
Ən qədim fars dilli əlyazmalarından bizə gəlib çatanları XI əsrə aiddir.
A.M onzəvinin göstəricisinə görə onların sayı 12-dir. Onlardan üçünün tarixi
dəqiq olduğundan palioqraflar, ərəb qrafıkalı fars dilli əlifbanm və əlyazma
işinin tarixi üçün hədsiz əhəmiyyətə malikdir. Yanvar 1056-cı ildə şair vo
gələcək leksikoqraf Oli b. Əhməd əl-Əsədi ət-Tusi Əbu M ənsur Müvəffəq əl-
Xaravinin “Kitab əl-əbniyya‘an həka‘ik ol-ədviyyə” (“Farmakologiya üzrə
həqiqətlərin əsası kitabı”) kitabmın kolofonuna axırıncı nöqtəni qoyanda
288
fıkrinə gətirə bilm əzdi ki, doqquz əsr sonra fars dili tarixində mühüm lıadisn
olacaqdır. Tarix bu kitaba rəhm etmiş və o, hələlik, tarixi qoyulmuş ən qədinı
fars dilli əlyazması şərəfınə nail olmuşdur. Kitabın qədimliyi onu müxtəlif
baxımlardan nadir və birinci dərəcəli abidəyə çevirmişdir: Şərq təbabətinin
tarixçiləri R.Zaliqman (1830-1833 və 1859-cu illərdə) və A.X.Axundov
(1893) onu təfsilatı ilo tədqiq etmişlər. Əsərin dili R.Xorinin (1893) diqqəlinı
özünə cəlb etmış və əsaslı araşdırılmışdır.
Bu kitabı köçürənin şəxsiyyəti dərin maraq doğurur. çiinki, fars
ədəbiyyatı tarixində onun qələmindən çıxmış bir çox nümunələr “birinci”
gəlməsi ilə m üşaiyət olunur. 458/1066-ci ildə Naxçıvanda yaratdığı
Qarşasbnamə” (“ Gerşasb haqqinda kitab) qəhrəmanhq-epik poemasına ilk
təqlid-tamamlamanı m əhz o etmişdir. O, bir növ silsilə poemaların banisinə
çevrilmişdir. M üəllif qələmini özünə məxsus janr olan mədhiyyə janrında da
sınamış beş belə nümunə qoyub getmişdir. “Qarşabnamədən” sonra o,
“Lüqati furs” əsərini yaratmışdır. Fars leksikoqrafıyasında bu . k əsər ıdı
Müəllifın milli mənsubiyyəti haqqında tədqıqatlarda bırmonalı məluma
verilmir. L.akin S.İ.Baevskinin Badr ad-din İbrahımm “Farxanq-ı zafarquya və
cahanpuya” osərini tədqiq edərək maraqlı ümumıləşdırmələr etmışdır.
Müəyyən olunm uşdur ki, Xl osrdən başlayaraq poet.k ıfadələrın mənaldim.
təsvir etmək üçün vaxtaşın lüğətlərin tərtibinə ehtııyac d ^ u h ırd u _ Xu:su ə
Firdosinin Şahnam əsindən sonra bir neçə “Fərhəng! Fırdosı lu ^ tı tə.t.b
i
r
;
və l t t a orad a 3rab, fars v , türk
edərək izah etmişlər. Deməli lüğət tərtibatında ə ı a ç ı m
ehtimah
türk dillərini m ükəm m əl bilməli idi. Odur h , tərtıbatçmın turk olma eht.mal.
Ş “Kitab əl-əbniyə” üzərinə qayıdaraq qeyd edək kı,
nəzərdən bu kitab əyri xətli kursiv xəttınm :^ ksı° ^
. r ki x l n s n b hu
ümumiyo keçmoSİ yollarmı öyrənməyə o m ^
ya/) üslubunu
xətt Quran kitablarım n hazırlanmasında
^
yaZıların s.rf Quran
aradan çıxardaraq onun yerım tutmuş
•
+-rrı=<=Hiri1mosinV’ etdikbıi
xəttbrindon istifad ə cdərsk yazm m “d e m o ta ü k lə 5d.r.lm!>S,.»
töhfəni əyani surətdə göstərır.
^v v al 479/7 aprcl
T əxm inən üç onillikdən sonra
'
n
1 Ol-mOridm
1081-ci ildə buxaralı Müstəmlının (434/1042 və
*
nisvayçıl.q”)
və Fəzihət Ə l-m üddəin” (“Ardıcıllar ü çu n ış q,
müollil'm həmvətəni
əsərinin bir hissəsinin üzü
^ L ^ o / 9 9 0 vəfat etmişdir) torof.ndən
ımam Əbu Bəkr M əhəmməd ƏLKələbəcm ^ ^ a l .tV ırü f \\. məzhob ohl ot-
yazılmış və ilkin sufızmə həsr cdılımş
()vvotki kjmi bu
təsəovvüf’ (“ Sufı tənqətı uzrə ızahdt )
K hbociinin ikinci və üçüncıı
kitabın da üzü kağrza köçürülmüş və Əl-
Kələbəcm
t t
Y
r
K
X A L O L A R IN IN K İT A B V Ə KİTABXANA M ƏDƏNİYYƏTİ
289
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
cildinin şərhinə həsr olunrauş, hazırda Kəraçı şəhərində Pakislanın Milli
Muzeyində saxlanılır.
S am anibr
dövründə
Buxarada
insanın
anatomiyasma,
onun
xəstəlikbrinə və müalicəsinə həsr olunmuş təbabət iizrə daha bir vacib əsər
yaranır. Məhomınəd b. Zəkəriyə ər-Razi (5 şaban 313/26 oktyabr 925 vofat
etmişdir) məktəbinin davamçısı, onuıı şagırdi Əbul Qasım Mükənəinin
tələbəsi, məşhur yerli həkim Əbu Bəlcr b. Əhməd Əhavəynı Əl-Buxari özünün
otuz illik təcrübəsini ümumləşdirmək qərarına gəlir. O, hokim ölduğu üçün X
əsrin 60-70-ci illərində bu məqsədlə “kitab Əl-hidayət Əl-Mtə'‘əllimin fi-t-
tibb” (“Təbabəti öyrənənlərə nəsihət”) əsərini yaradır. Əsər bizə üç, çox köhnə
nüsxə formasında gəlib çatmışdır. Onlardan birinin tizü (rəbi 478) iyun-iyul
1085-ci ildə köçurülmüşdür. Qədimliyinə görə bu, fars dilində köçiirülən
üçüncü əlyazmasıdır. M araqhdır ki, bu kitabı Abu Talıb b. Məhəmməd b. Əli
Zeyd ət-Talib adlı bir şəxs əldə etmiş, əlyazmanm əvvəlində və sonunda iki
qeyd etmişdir. 18 rəbi 682/16 iyun 1283-cü il tarixli qeyddə göslərir ki, onu
başqa bir dəqiq nüsxəyə uyğun düzəltmişdir. 710/1310-1311 -ci i! tarixli
qeydində yazmışdır ki, kitabı təzəcə həkimliyə başlayan oğlu Nüseynə verir.
Dəqiq tarixi (1056, 1081 və 1085) göstərilmiş üç qədim fars dilli əlyazmalan
bunlardır.
Bir kitabdan bir neçə nüsxəsini tutuşdursaq tam eyni surotlərə rast
gəlmək miimkün deyil. Bu nöqteyi nəzərdən hər bir əlyazm a orijinaldı. Çiinki,
onlar bir-birinə oxşamır. Əks halda mürəkkəb və incə filoloq-mətnşünas
sənətinə ehtiyac qalmazdı.
Bizə gəlib çatmış XI əsrə aid nüsxələrdən, cəmi 12 kitabdır. Bunların da
çoxu dünyavi məzmunlu əsərlərdir. Onlardan 4 əlyazm a təbabətə, ikisi
astronomiyaya, ikisi leksikoqrafıyaya, biri riyaziyyata, ikisi Quran ayələrinə,
biri sufızmə həsr olunmuşdur.
Məsələ bundadır ki, ilahiyyal və dini əsərlər bir qayda olaraq, ərəbco
yazıhrdı. Ruhanilər arasında bu ənənə yaxın vaxtlara qədər davam etmişdir.
İslamın ilk əsrlərində İranda fars dilində yazılan elm i xarakterli əşərlərin
sayı elə də çox olmamışdı. Onların çoxu təbii fəlakətlor, miiharibələr, bu
regionu sarsıdan daxili çəkişmələr zamanı məhv olmuş, bir çox əlyazmalar isə
yiiksək kefiyyətli olmadığma görə zamanvn sınağma davam gətirməmişlər.
IX-XII əsrlərdə Buxaradan Şiraza və Qəzvindəıi Bağdada dini və elmi
odəbiyyatda ərəb dili hökmranliq etmiş, ideyaların vo fıkirlərin mübadiləsinin
əsas vasitosi olmuşdur. Orta əsr Avropasında latın dili hökm sürürdü, fərq
onda idi ki, bu ölü dil, ərəb isə canlı xalq dili idi. Yada salaq ki, məşhur
hokim, kimyaçı və filosof Mühəmməd b. Zəkəriyə ər-Razi (928 vəfat
etmişdir) bütün əsərlərini ərəbcə yazmışdır. Böyük xorəzmli Əbu Reyhan Əl-
Biruninin (973-1048) elmi irsindən yazılmış biri-astrologiyaya həsr edilmiş
290
T itw K X A L O L A R IN IN K İTA B V Ə KİTABXANA M ƏDƏNİYYƏTİ
“0t-Tafhim ” traktatı fars dilində tərtib olunmuşdur. Əlbətdə
hiiliin
mütəxəssislər eyni fikirdə deyil, oks iıkirlilər hesab edirlər ki. əsər ərob
dilində yazılmış, sonradan başqa şoxs tərəfindən fars dilinə çevrilmişdir. Obu
Əli İbn Sinamn elmi irsinə nəzər salanda belə bir vəziyyətin şahidi oluruq.
böyiik alimin 131 əsərindən ancaq ikisi “Danişnameyi Əlai” (“Ola əd-l)aula
üçün müdriklik kitabı”) və təbabət traktatı “Risaləyi nəbz" (“Nəb/ lıaqqında
traktat”) fars dilində yazılmışdır. Bu nüsxələrin də soııradan tərcümə
olmaması haqqm da fikir yürütmək çətin deyil.
R i y a z i y y a t ç ı - a s t r a n o m
və şair Ömər Xəyyam (1048-1131)
yuxarıda
adları çəkilən alimlər qədər məhsuldar yazmamışdır. Hazırda
onun
12 traktatı
məlumdur. O nlardan ikisi-“Nauruznamə” (“Novruz haqqında kıtab ) və
-‘Risalə fi
kulliyat əl-vücud” (“varlığın ümumiliyi haqında traktat”) tars
dilindədir M əşhur Fəxr ad-Din Abdallah Mühəmməd ər-Razi (543/1144-cü
ildə Rey şəhərində doğulmuş, 606/1210-cü ildə Herat şəhərındə vəlat
etmişdir) özündən sonra ən müxtəlif mövzularda, məntıq, dılçılık,
rıyazıyyat.
təbabət, fəlsəfə və hüquq haqqında 119 əsər qoymuşdur. Onun clm adamları
arasında ömür sürdüyünə baxmayaraq əsərbnn lmıms,
oıob d. m ə
vazılmışdır. Belə misalları həddindən artıq çokmək olar, lakm bunla la
kifayətlənirik. Qeyd olunanlart ümumiləşdirərək belə bır nətıcə çıxaımaq o aı
ki. “super mədəniyyətlərin” dövıiində hans. dildə yazması
yaz.çım n ın.lh
mənsubiyyətini
göstərmirdi.
Avropalıların
atın ^ ı ın ^
vətəndaşlarımn rus dilində yazmış olduqlan kımı
supeı
. .
y>.
xalqlarm yaratmış olduqlan müştərək mədəniyyət ır.
291
T Ü R K X A L O L A R IN IN K İT A B VƏ K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
1. A b b a sh
İsrafıl.
A zərb ay can
d a s ta n la rın m
y a y ılm a sı
və
təsiri
m əsələləri. B akı. “N u rla n ” ,
2007. 272
səh.
2. A djı M urad.
O'PÇaq
çolünün yavşam . Bakı, “G ən clik ” . 1997, 192 səh.
3. A kalm Güfsorən. Türk düşüncə və siyasi h əy atm d a Ə hm əd Agaoğlu.
Bakı, “Az O rta M ”. 2004, 164 səh.
4.
A llah v erd iy ev
B.
Ü m u m i kitab tarix i.
Bakı, 2006. 420 səh.
5.
Alm az Ü. A zərbaycan-Ö zbək (C ıgatay) ədəbi əlaqoləıi. Bakı.
‘•Qartal”, 2008. 326 səh.
6
. A slan Knyaz. Q ədim və orta əsrlər dünya kitabxanaları. I cild. Bakı.
“B akı U niversiteti” nəşriyyatı, 2007. 288 səh.
7.
A slan Knyaz. Q ədim və orta əsrlər dünya kitab x an alan II cild Bak),
“ Bakı .Universiteti” nəşriyyatı, 2008. 240 səh.
8. A zadə R. M övlana C əlaləddin Rum i. Bakı. “ E lm ” , 2005. 176 səh.
9.
A zərbaycan d ilinin izahlı lüğəti. D örd cilddə. B akı, 2006.
10. A zərbaycan dövri m ətbuatı 1875-1990 (B iblioqrafıya). Bakı. 1993,
258 səh.
11. A zərbaycan sovet ensiklopediyası. 10 cilddə. Bakı. A zərbaycan Sovet
E nsiklopediyası nəşriyyatı. 1978.
12.
A3H30Ba
© apıifla. JlpeBiıenopKCKHe ə jıe M e ın u
b
;ı>ıcaxnjıniicKOH
apaöcKOH
no33HH.
BaKy.
«3jh>m», 2007. 120 CTp.
13. A3HM/pıcaHOB C.A ., B
opohobckhh
/(.T .
C oopaiine
b o c t o m h h x
pyKonHcefi A
k
£
wcmhh
HayK Y36eKCKOH CC P. MocKBa. 1963. 362 c.
14.
AjiHeB H rp a p . OqepKi-ı
HCTopHH
A Tpano reHi,ı. BaKy.
1989, 160
cı p.
15. AnH3ar(,e A. XpoHHKa MycyjibMaHCKHx rocy/ıapcTB (1-VII
b b .
XH^acpu) MocKBa. «yMMa», 2007. 445 CTp.
%
292
T Ü R K X A L Q L A R IN IN KİTAB VƏ KİTABXANA M Ə D Ə N İY Y Ə Tİ
16. AuarojıeBH a
O.
I ocy;ıapcrBeııııa>ı
6
iio
.
iiio ic k
;
i
p c c ıı\
ö
.
iiiku
y^GcKHCTaıı
hm
. A.I I
obüh
. (B
cctiihk
BAM). M
ockiui
. 2002, X" 1. I 14-
117 cı p.
17. ApMCTponr K apeıı.
Bııojımı. (FİH
0JiH0rpa(t)n>ı kiiiiiii). Mockiui.
«A C T ». 20 08 , 34 6 crp.
18. A p ııo 1fl,aıiH3jn>. 1 laByxo/ıoııocop II. Mockiui. «M ojio;uih ınap;uısı».
2009. 2 4 2 c t P .
19. ATJiac K opaııa: 3cmjih, ııapo/ibi, Bexıı. IIIayKH A ov Xajnuı. (TII>.
« /(hjih », 2008. 4 0 0 crp.
20. Auıpa(})H M .M . ByxapcKaa mKOjıa m h h h tio p h o h >khboiihch (40-70
ro/u>ı X V J Beı 21. B a b u rX .M . B aburnam ə. Bakı, BXQR, 2011. 432 səlı.
22. B alasaq u n lu Y u sif. X oşbəxtliyə aparan elnr. Q utadqu Bili^. Bakı.
“ A v ra siy a p re ss” , 2006. 440 s.
23. B asılı D iv a n la r K ataloqu. (P r.dok H alük İspektcn) Prof.dok. M ııslafa
İsen. A n k a ra. 1997, 138 səh.
24. B atı T ra k y a F etih Tarihi (1261-1361). F.M chm ct D clibalta. Miinih.
A lm an ya. 2002 , 2 40 səh.
25. Batı T ra k y a F etih Tarihi (II c). Bursa. 2003. (F.M ehm el D clibalta),
312 səh.
26. Batı T ra k y a F etih Tarihi (II c). Bursa. 2004. (I;.M chm ct Dclibalkı).
272 səh.
27. B ayat F üzuli. T urk Təkkə (təsəv völ) ədobiyyatı. Bakı. ' lılm və
rə h s il” , 2011. 4 4 0 səh.
28. B ay qara H. D ivan. Bakı, M BM , 2 0 11. 248 səh.
29. B aysal Jale. K itap və külüphanc tarilıinə qiri.ş. İstanbul.
. ‘)2 səlı.
293
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
30. B irin c i A li. O sm a n b ə y və m atbaası. K ita b iy y a t d ərq isi. A n k a ra , 2011.
M l . 3 -148 səh.
31. B u d a q o v B .Ə . T ürk u lu slarım n y e r y ad d aşı. B ak ı. “E l m '\ 1994, 272
səh.
32. B ü n y a d o v Z iy a. A z ə rb a y c a n V II-X I əsrlə rd ə. B ak ı. 2 0 0 7 , 4 2 4 səh.
33. Bapxo/ify’i. Kyji£>Typa Mycyjı&MaHCTBa (coMHneıiHa
tom
1). MocKBa,
1996. 4 9 0 c.
34. BapTOJibA- CoHHHeHHS. T
om
7. MocKBa, 1974. 4 7 6 c.
35. BHÖJiHoxeHHaa 3i
1 h h k jio n
e/ıw
h
.
MocKBa. 2 0 0 7 , 1298 cTp.
36. BHÖJiHOTeHHoe
x c j i o
b PecnyÖJiHKe T aT a p cra n . K a
3
aıib, 1997.
1.
1-23 CTp.
37. BHpyHH A öypenxaH . H36paHHwe rrpoH3Be/jerjH>ı. T
om
2
Mn/uifl,
U epeB A.B. X aınm oB a. TaiHKeHT 1963. 3 8 0 c.
38. B opncoB B .A . ,ZJ,opora
k K H H re,
A o p o ıa
k
3
HaıiHio B c c th h k BAE.
MocKBa, 2 0 0 7 N°2. 5 9 -65 CTp.
39. B
o cbopt
K .3 . MycyjibMaHCKHe /jHHacTHH. MocKBa.
B o c t . j i h t .
HayKa,
1 9 7 1 ,3 2 2
CTp.
40. C a b b a rh N ik p u r. M u h a c irə t və k la s sik əd ə b i irs. B akı. “ E lm ” , 2003.
172 səh.
41. C a v a d H eyət. T ü rk lə rin tarix v ə m ə d ə n iy y ə tin ə b ir b ax ış. B akı.
“ A s p o liq r a f ’, 2 0 0 9 , 184 səh.
42. C ə fə ro v N . S e ç ilm iş əsərləri. (B eş c ild d ə ) I cild . 352 səh.
43. C ə fə rso y lu İlh am i. T ü rk dillərin d ə te o n im v ə eln o n im lə r. B ak ı. 2010,
3 65 səh.
44. Ç a ğ d a şım ız M ö v lan a. (sim p o ziu m u n m a te ria lla rı) B ak ı “O g u z e li”.
2 0 0 8 . 244 səh.
294
TÜ R K X A L Q L A R IN IN K İT A B VƏ K İTABXANA M ƏDƏNİYYƏTİ
45. 4[o6poB F .H . K h c to p h h cpe/iHea
3
HaTCKoro KHH>KHoro nepcıuıeıu.
(HapOÄbl A3.HH
H
At|)pHKH) HCTOpHH, 3KOHOMHKa, KyjlbTVpa. MoCKliU,
1964, JV
2
2.
46. D a n iş-P e ju x M .T . D abiri va navasandaji “hunər və m ordonı'’, Tchraıı.
1 9 7 0 ^ 0 1 01-103.
47. D u m an H asan. B ey azit D övlət K ütubhanesi 100 yaşında. İstaııbul.
1984. 154 səh.
48. D ü n y a ta rih in d ə türkler. C artel V. Findley. İstanbul, 2005. 342 solı.
49. /|a(})TapH O a p x a /j. JIereH/(bi
06
AccacHHax. MocKBa, 2009. 210 c ıp .
50. /JeMH/joBa M .H ., KocTbiroBa F.H . ı pyKonHcı-ı
h
ne>ıaıııı,ı.\
H3AaHHH n a
x
3biKax napo/ıoB BocroKa. MocKBa, 1963.
51. /JcıiHKe B. >ICHBonHCb HpaHa. MocKBa, «H
ckvcctbo
», 1938. 162 c ıp.
52. /iaA aııı CwaByuı. T eo pn a ({jopMajibiıoro H3o6pa3HTc;i)»noro «3)>iKa
TKipıccKOH MHHHarropbi. CıaM
6
yjı, «M c/ıa ». 2006. 124 c ı p.
53.
J\yı< yB cm m
ATa-MeJiHic. THHiHCxaıı (HcıopnM '?anociiaıc:ı>ı \iupa).
MocKBa. «MarHCTp: npec», 2004, 690 cTp.
54. /I,MHTpecBa JI.B . A
jihihhp
IIoBaH. /İHBaH. MocKim, 1964. 320 c.
55. /IjvrHTpneBa JI.B. TypeıjKa>ı ap a
6
onHCbMeHiıa
5
i pyKonncmiH ıcıım a ım
ee apeajıaM l MocKBa, 1987. 451-478 c.
56. ^MHTpneBa JI.B . TypKoasbiHHax apa
6
onncı>Mcııııa>ı pyıcı>ı
1
ncııan
KHHra n o ee apeanraM. MocKBa, 1987. 407-451 c.
57. /(o/ıxy/ıaeB a Jl.H . no^MW H h
33
mh b cpcjtııcucıcoBoii MMiınaııopııoiı
)KHBonncH. MocKBa. 1985, 307 crp.
58. ^OMaıiHiı A .A . MoHiwibCKaa HMiıepna H nııni3n;toi'. (M n ıın n n cro
npHCMHHKH). M ocKBa3AO. «HcHTplİ0JiHrpa())». 2006, O .O cıp.
59. ^ p c b h h ä KHrafi. (K opnıı /l,e6eH-panK())op). Mocıcna « A (’T». 200.2.
160 cı p.
295
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə P Ə N İY Y D T i
60. Ersöz Ahmed. Alvarlı Efe hazratleri. İzmir. 1991, 162 soh.
61. Erunsal (İsmail E.Erunsal). Osmanlı v a k if kütubhanəlori. Ankara
2008, 775 səh.
62. Eskiçaqda yazı malzemeleri və kitabm oluşumu (prof.dr. Nurav
Yıldız). Ankara, 2000. 329 səh.
63.
M H pra.
H c t o p h h
Bcpı>ı
h p c j i h i h o ' j h i . i x
n/ıeii.
MocKBa.
«AKa^eMH4ecKHH rıpoeKT», 2008. 463
CTp.
64. ƏpMan A
aojh
>
c
{). 5Kü3Hb
b
apeBHeM Erm rı e. M
ockbq
. 2008, 395 cıp.
65.
ƏppnKep IOıaHH. By;mH3M. MocKBa. « O a n p rip e c c » ,
2003. 304
crp.
66. Əfşar (Sadıq bəy) Məcməul-Xəvas. Bakı. “Elm ”, 2008. 412 səh.
67. Əhmədov E. Dünya Milli Kitabxanaları. Bakı, 2008. 135 səh.
68. Əjdər Fərzəli. Gəmiqaya-Qobustan mədəniyyəti. Bakı, “Nurlan”,
2008, 336 səh.
69. Əlibəyli Şəfəq. Füzulinin Farsca divani: linqvo-poetik özəlliklər.
Bakı, 2008. 353 səh.
70. Əlibəyzadə E.M. Türk - Azərbaycan bədii düşüncəsinin ilkin
qaynaqlan. Bakı. “Elm ”, 2007. 188 səh.
71. Əliyev Arif. Şumer dastanları. Bakı “A zAta M ” 2008, 172 səh.
72. Əliyev Q.Ə. Qafqaz tarixi. I hissə. Bakı, “Elm ” . 2009, 448 səh.
73. Əliyev Yadiqar. Qədim Türk əlifbası. Bakı. 2008, 234 səh.
74. Əliyev Zöhrab. Azərbaycan biblioqrafiyasının tarixi. Bakı. 2007, 190
səh.
75. Əliyeva-Kəngərli Aybəniz. Azərbaycan folklöru və kitab mədəniyyəti.
Bakı, “Elm” . 2008. 423 səh.
76. Əlyazmalar xəzinəsində IV cildə. I cild. Bakı, “ Elm”. 1976, 148 səh.
77. Əlişir Nəvai Azərb. ədəbiyyatşünaslığında məqalələr toplusu. - Bakı,
2009, 360 s.
296
T I I R K X A L Q L A R I N I N K İ T A B V Ə K İ T A B X A N A M Ə D Ə N İ V Y O T İ
78. Ə rdəbili (Ş eyx S əfıəddin Ə rdobili) Qara nıəcnıuə. Bakı. .'’OO-l. 140
solı.
79. Fazili A bd u lla. A zərbaycan qədim vo ilk orta osrlor tarixi İraıı
tarix şü n aslığ ın d a. ( 111 - V11 osrlər). Bakı. "'r'lm ’". I l)84. 1()6 soh.
80. l'ərab i (Ə bıı N əsr əl-Farabi ət
Fürki) Flm lor
I'osnit'atı. Bakı.
•‘A d ılo ğ lu ” . 2 0 0 6 , 2 12 səh.
81. F in d ley C arter. D ü ny a tarihində Türklər. Oxford U niversity press.
K itab y a y ım evi. 20 05 , 342 səh.
82. OapBap^, M . PejınrMfl. MocKBa, «ACT». 2003. 320 crp .
83.
aptın
Pay(}) o m y . 'ƏTHoreııe3 ncTopnfl Mnrpannn
rıopKCKnx
k o h cb h h k o b ;
3
aK
0
H
0
MepH
0
CTH n pouecca accnMiuiHHHH. BaK). 2000.
120 cTp.
84. O a p x a n rn
3
a (|)a ıııy H a '
6
a /pKaxanııyiia. Ha;ıp a;ı-:uııı 1 lopaxtiM.
MocKna, 1974. 200 crp.
85. O a x iH eiia K.B.
W c T o p n a
6
n
6
jiHOTeMiıoı o Aeıuı n raT apcraııc. ka^aıı.
1993, 28 2 c.
86
. Ct>HjibiıiTHHCı Dostları ilə paylaş: |