Iİ1UK X A L Q L A R IN IN Kİ'I’AB VƏ KİTABXANA M Ə D Ə N İV V Ə Tİ
əlva/nuıUır bir rayoııdan digərinə mədəniyyət və ədəbiy\atla lıeç bir əlaqəsı
olmayan vasitələrlə keçirdi. Məsələa. hərbi yüriişlər /.amanı hərbi qəniınətlər
arasında əlyazmalar da a/. olmurdu. Bə/ən ö / kitablannm Na\ılmasına
miiəlliflər də şərait yaradırdılar. Kaşqar tarixçisi llacı Yıısui
haqqmda
yııxarıda damşılmışdır. O, özünün “Cəm ət-təvarix” əsəriııiıı bir neçə
niisxəsini çıxararaq birini Dımulla Şami adlı şəxsə. birini Xotaıı bəyiııə.
hakinıiyyətinin tarixinə həsr olunan əsərin bir niisxəsini isə Yaqub bəyin
vətəninə' - Əkdican viiayətinin Psket kəndinə göndərmişdir. ‘•Baburnamə’’ ilə
də əlaqodar oxşar hadisəyə rast gəlirik. 925/1519-cu ilin hadisələrini təsvir
edərkən Babur yazır: “Xəbərçi Hafizin böyük qardaşı Səmərqənddən
uəlmişdi. İndi mən ona Sənıərqəndə qayıtmağa icazə verdim və onunia I’ulad
Sultana öz divanımı göndərdim...”. Başqa bir ycrdə Babur məlumat \rerir kı.
Xocayi Kaianin xahişi ilə əmr etdim ki, Surətini çıxarsınlar və onu Şəhrak
bəylə göndərdim.
Oxııcu
aııditoriyası
sosiai
cəhətdən
müxtəiif
ıdı.
Əlya/ma
sifarişçilərinin. onların sahiblərinin tərkibindən bu haqda fıkir yürütmək okır.
Oniarın sırasında hakimiyyət əsabələri, xan nəslinin iizvləri, əyanlar. ilahiyyat
nümayəndələri, xırda məmurlar, parça ticarətçiləri və b. vardı. Idəcə də oxucıı
səviyyəsinin aşağı olduğundan gileylənən tarixi əsərlərm tərcüməçıiərm
şikayətləri də bunu sübut cdir. Aşağı səviyyəli oxucu məvhumu altnıda
görüniir əhalinin orta və aşağı təbəqələri nəzəıdo tutulur.
Oxucu auditoriyasından damşarkən nəzərə almaq lazımdır ki, mustəqıl,
fərdi oxu kitabla tanışhğm ycganə forması deyildi. Orta əsr nıüsəlman
cəmiyyətində savadsız adamlara təkcə orta təbəqə arasında rast gəlmm.rdı,
belələri hakimiyyət üzvlori, əmirlər arasında da vardı. Odəbi əsəriıı oxuııuşdan
mənimsənilməsi mühüm yer tuturdu. O dövr üçün bu forma savadlıhğm /əıl
inkişafı, bahalı kitablarm hamı tərəfmdən alına bilməınəs. və s. şəraıtdən ırəl.
gələn ictimai təlsb idi. Kitab çox vaxt ailədə, dostlar əhatəsıııdə və dıgər
məclislərdə ucadan oxunurdu.
.
.
Bu barədə də m ü x tə lif tədqiqatlarda məlumat vcrilm ışdır. Umvımıyyətlə
XIX əsrin II yarasma qədər Orta Asiya ilo şərqi Türkıstanm k.tabçıhq və
kitabxana mədəniyyətində bir çox müştərək ənənələrm movcud olmasın,
müəyyənləşdirmək mümkıındür.
219
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B VƏ K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
TÜRKMƏNİSTANDA KİTAB VƏ KİTABXANA MƏDƏNİYYƏTİ
Tiirkmənistan qədim türk yurdudur. Bu ərazidə türk xalqlarının tarixi
məskuıılaşması, köç etməsi, iri mədəni mərkəzlər yaratması ən
q ə d i m
dövrlərdnn diqqəti cəlb etmişdir. Çin müəllifı Yustyan eramızdan əvvəl I
minillikdə Urgəne şəhəriııin qədim Künyaurgənc dövlətinin paytaxtı olması
və öz dövrtinə görə kifayət qədər iri iqtisadi və mədəni mərkəz olması barədə
məlumat verir. Əbu Reyhan Biruni bu şəhərdə böyük kitabxanalann olması
barədə yazır. Rhtimal olunur ki, Avestanm əlyazmaları və zoraastrizmin digor
yazılı ədəbi nümunələri bu kitabxanalarda saxlamlırdı.
İlk ərəb yürüşləri zamanı Ürgəncin mədəni irsinin bir hissəsi dağıdıldı,
Lakin çox çəkmədən Xarəzmin elmi və mədəni ənənələri yeni islam dini
mədəniyyətinə təsir göstərməyə başlayır. VIII əsrdən başlayaraq Xarəzm
sivilizasiyasımn ümumislam mədəniyyəti ilə qovuşması baş verir. 995-ci ildə
mərkəzləşdirilmiş Xarəzm dövləti yaradıhr, bu isə öz növbəsində elm və
mədəni inkişafa təkan verir. Nəticədə IX-X əsrlərdə Xarəzmi nisbəsi ilə islam
diinyasında çox sayda ədəbiyyat, elm, d ö v b t xadimi ortaya çıxır.
Orəb coğrafıyaçıları əl-İstəxri (850-934), əl-Məqdisi (946-....) X əsrdə
bu əraziləri gəzmiş və insanlarm elmə, maarifə bağlı olması haqqmda öz
əsərlərində yazmışlar.
M əşhur səyyah Yaqut əl-Həməvı (1179-1229) bir çox ölkələr gəzmiş,
məşhur kitabxanalarda tədqiqatlar aparmışdı. O, Künyaurgənc şəhərini
Mavərənnəhrin ən üstiin şəhəri, hətta Buxara və Səmərqənddən də üstün
müsəlman mədəniyyətinin ən önəmli mərkəzlərindən biri hesab edir. Tatar
yürüşlərinə qədər burada elm və ədəbi mühit inkişaf edir. Bu inkişafı
V.V.Bartold da öz tədqiqatında təsdiq edir.
Xarəzmşah əl-Məmun 817-ci ildə Mərv şəhərindən Bağdada gələrkən
özü ilə Xarəzmin nüfuzlu alimlərini də gətirir. Bunlardan biri Türkmənistan
mənşəli Əbu Cəfər Məhəmməd ibn Musa əl-Xarəzmidir (850-ci ildə vəfat
ctmişdir) ki, o ,Bağdad şəhərində Xəlifənin yaratmış olduğu “D ar ül-Elm”o
rəhbər təyin edilir. Ömrünün sonuna qədər əl-Xarəzmi burada fəaliyyət
göstərmiş, riyaziyyat və astronomiyaya dair qiymətli əsərlər yaratmışdır.
Bağdad hakirni Bəha əd-Dövlənin vəziri Şapur ibn Ərdəşirin 991-ci
ildə təsis etdiyi Dar ül-Elm” də fəaliyyət göstərən' Əbu Bəkir əl-Xarəzmi
(935-1002) Türkmənistan mənşəli olmuş vo ıızun müddət bu clm
müəssisəsinin kitabxanasına rəhbərlik etmişdir.
Bağdad şəhərində bir çox alim və zadəganlar özləri də böyük
kitabxanalaı yaratmışlar. Belə şəxslərdən biri də Məhəmməd ibn Mənsur əl-
Xarəzmi olmuşdur. O, 1066-ci ildə Bağdadda “Xəzinət ül-Kütiib” adlı
kitabxana yaratmışdı. Onun nəzdində mədrəsənin kitabxananın zongin
220
TÜ R K X A L Q L A R IN IN K İTAB VƏ K İTA BXANA M Ə D Ə N İY V Ə I İ
Ibndundan istiladə imkanları yaradırdı və həmin kitabxaııa islam alimi inıuııı
()bu Hənifm (699-767) məzarmm yaxınlığında yerləşdiyino görə oxucularmm
ckı sayı kifayət qodər çox olmuşdu.
“Dar iil-Elm” adlanan Akademiyalar tədricən islam dünyasının
miixtəlif iri şəhərlərində yaradılmağa başlanır. Türkmonistaıı ora/isiıulə 1000-
ci üdə Kiinyaurgənc şəhərində dövrüniin böyük xeyriyyoçisi Xarəzmşalı Abu-
1-Abbas Məmuıı ibn Məmun (1004-1074) tərəfindən yaradılır. Bıı akademiya
(lahirədə VI Fatimi xəlifəsinin yaratmış olduğu akademiyadatı 5 il əw əl
varadılmış və Orta Asiya ərazisiııdə ilk dəfə məhz burada yaradılmışdır ki, bu
da Künyaurgonc şəhərinin bu dövrdə son dərəcə əhəmiyyətli bir elm və
mədəni mərkəz olduğunu ifadə edir.
S.P. Tolstov hesab edir ki, X əsrdə Xarəzmşah Əbu Said Əhmod ibn
Muhamməd dövründə Künyaurgəncdə riyaziyyat və astronomiya salıəsində
mükəmməl bir məktəb formalaşmış və bu məktəb Bağdad akademiyalarının
yaradılmasında da mühüm rolu oynamışdır.
XX
əşrin 30-40-cı illərində Türkmənistan ərazisində uzunmiiddətli
aıxioloji qazıntılar aparan S.P.Tolstov (1907-1976) iddia edir ki. bu ərazidə
islama qədərki clmin və mədəniyyətin qalıqları yox edilmişdir. I.akin
arxitektura texnologiyalarına ' dəqiqliklə riayət etmək, Biı uni dövrüniin
toqvimi, astronomiya terminlərinin dəqiqliyi, Torpaqqalada təbii vo mineral
rənglərin tətbiqi, şüşə emah sübut edir ki, biitün bunlar
həiKİəsəııin,
triqometriyanm, astronomiyanın,topoqrafıyanm, kimyamn, mineralogiyamn
inkişafı olmadan mtimkün ola bilməzdi.
1010-cu
ildə
Xarəzmşah
II
Məmun
Əbu
Reyhan
Birunini
Künyaurgəncdə yaradılmış Akademiyaya dəvət edir. Bir sıra digər dövrünün
nüfuzlu alimləri ilə birlikdə Biruni həyatının böyük bir hissosim bu
akademiyada fəaliyyət göstərərək keçirir. 1017-ci ilə - yoııı, Mahmud
Qoznəvinin işğatına qədər Biruni Künyaıırgonc şəhəıindo yaşayır və
Xarəzmşah dövlətinin nüfuzlu şəxslərindən birino çevrilir.
Todqiqatçılar təəssünə qeyd edirlər ki, Künyaurgəncdəki II Məmun
akademiyası kitabxanasımn kitab fondu haqqmda dəqiq məlumat qorunub
saxlamlmamışdır. Lakin ehtimal olunur ki, Əbu Reyhan Bırum vo Ibn Sıııa
kimi görkəmli alimlərin fəaliyyət göstərdiyi akademiyamn kitabxanasında
yerli alimlorlə yanaşı, islam dünyasının digər xalqlarına monsub elmı
monbələri də rnövcud olmuşdur. Belə ki, qərb istiqamətındo Rey şohərmdən
(indiki Tchran) o tərəfə getməmiş Biruııi, Bağdad və Bəsrə alimlərinin əsəıloıı
ilo tanış olmuş və onlar haqqında fikirlərini öz osərlərində qeyd etmişdiı.
1017-ci ildə Künyaurgənc şəhərinin Qəznəvilərın hakımıyyətı altma
kcçməsi ilə bir çox alimlər islam dünyasııım müxtəlil elm vo modom
mərkə/lərinə dağıldılar və bununla da Əbu Rcylıan Birum Qəzııə şəhənno
221
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B VƏ K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
köçırıoli oldu. Kilabxana Ibndunun da bir hissosinin oraya aparılması ehtimal
olıınur.
MoğoIIann yiirüşünə qədər akademiyanm foaliyyətini davam ctdirməsi
haqqmda da ehtimallar mövcuddur. Belə bir rəvayət yaranmışdır ki
“ Kiinyaıırgənc diişmən hücumu zaınam toplanıb Allaha dua ed irb r ki.
‘i ) a r
iil-F.Imdə’' olan alimlər düşmənləıiə üz-iizə gəhnəsinlər! Bu zanıan möcüzə
baş vcrir. QırxmoIIa təpəsindəki saray çevrilir və oradaki aiimlər yerin içinə
batırlar. Düşmənlər şəhəri işğal edəndən sonra insanları toplayrb soruşuıiar ki.
burada bir saray var idi və biz onu zəbt etməliydik, o necə oldu? cavab verirlər
ki, burada saray olmayıb, biz buranı səpin üçün hazırlatnışıq. Düşmənlər
inanaraq oradan gedirlər. Alimlər isə hələ də sağdırlar. Cümə günləri
ibadətdən sonra Qırxmolla təpəsinə gələrsizsə, onların səsini eşidə bilərsiz”.
Bu rəvayətdə Türkmənistanm hələ min il bundan əvvəl yaradılmış
akademiyasında yaşamış və işləmiş alimlərə böyük hörmət və ehtiramın
ifadəsi görünür.
Xarəzmşahların IV stilaləsinin nümayəndosi Ələddin Tekeş ibn İl-
Arslan dövrünün ehnli, xeyriyyəçi və mədəniyyətin himayəçisi olmuşdur.
Bağdad xəlifəsi Miistəqsirin məşhur Bağdad kitabxanasmın miidiri tarixçi
Tacəddin ibn Əndab ibn as-Sayi (1275-ci ildə vəfet edib) “Cami əl-müxtəsər”
kitabında Ələddin Tekeş haqqmda yazır: O, Xarəzmdə (Künyaurgəncdə)
I Iənifı təriqəti üçün mədrəsə açdı və onun nəzdində zəngin bir kitabxana təsis
etdi. Onun ixtiyarında Xarəzm, Xorasan, Rey və əl Çabalın digər əyalətləri
var idi. Tekcş 1200-ci ildə vəfat edir və onun oğlu Qütbəddin Məhəmməd
atasmı mədrəsənin nəzdində sağlığında tikdirmiş olduğu məqbərədə dəfn edir.
Xarəmşahlar Səlcuqilərin Mərv şəhərində yaratmış olduğu zəngin
kitabxanalardan xəbərdar idilər və həmin ənənələri Ürgəncdə də yaşadır,
kitabxanalarmın
fondunu
daim
zənginləşdirirdilər.
Ələddin
Tekeş
kitabxanasında tədqiqat aparan Fəxrəddin Əbu Abdulla Məhəmməd ibn Ömər
Ər-Razi (1210-cu ildə vəfat edib) Cami al-Ülum” kitabım məhz burada
tamamlamışdı.
Xarəzmşah le k e ş görkəmli d ö vbt xadimi Nizam əl-Mülkün oğlu
Məsud ibn Əlini saraya çağırdı və sonralar onu Xarəzmşahm vəziri təyin etdi.
İmam
Şixabəddin
Əbu
Seyid
İmran
əl-Xibaki
Künyaurgənc
türkmənlərinin XII əsrin sonu XIII əsrin əvvələrində görkəmli d ö v b t xadimi
idi. O, Xarəzmşah Məhəmmədin (1200-....) məsləhətçisi olmuş, İbn əl-Asir,
Cuveyni, Zəkəriyyə Qəzvininin verdiyi məlumata görə “dinin və dövbtin
sütunu” idi.
İmam Şixabəddinin yaratmış olduğu zəngin kitabxana hələ öz
dövründə şöhrət tapmışdı. Xarəzmşahın ağır zamanlarında İmam Şixabəddiıı
köç etmək məcburiyvətində qalmış və öz kitabxanasını özii ib aparmışdır. Bu
222
TÜ R K XALQ LA R TN IN K İTA B VƏ K İTA BX A N A M Ə D Ə N İY V Ə T İ
da bizə onun kitabxanasına nə qədər bağlı bir şəxsivyət olduğunu göstərir,
Moğol yiiriişləri zamanı İmam Şıxabəddin və oğlıt Tacəddin öldürüliir və
kitabxana qarət edilir. Bu kitabxananın aqibəti haqqmda sotırakı tarixi dövrdə
məlumat verilmir. Tiirkmən xalqı belə tarixi şəxsiyyətbri milli yaddaşında
daim qorumuş və ehtiram ctmişdi. Aşkabad şəhərinin cəıuıb-qərbitıdə
Şixabəddin əl-Xibəki və onun oğlu Tacəddin üçün lıəb XIV əsrdə Məqbərə
yaratmış və onun xidmətləri unudulmamışdır.
Məlum olduğu kimi, Künyaurgənc şəhərində X-XII əsrlərdə çox sa>da
m ə d rə sə lə r
fəaliyyət göstərirdi ki, onların da nəzdində kitabxanaların fəaliyyət
göstərməsi şübhəsiz idi. Türkmən xalqının elm və mədəni tarixində bu şəhərin
müstəsna rolu olmuşdur. Təsadüfı deyil ki, 2005-ci ildə UNRSKO
Künyaurgənc şəhərini dünya rnədəni irs siyahısına daxil etmişdi.
Türkmənistan ərazisində dövlətçilik, elm, təhsil və mədəni inkişafın
ümumi mənzərəsi göstərir ki, kitabxanalar digər islam mədəniyyəti
areallarında olduğu kimi əsasən üç istiqamətdə yaradılır və təaliyyət
göstərirdi. Saray kitabxanaları, məscid və mədrəsə kitabxanaları və eləcə də
şəxsi kitabxanalar.
Kitab
məhsulunun yaranması, texniki
və bədii
tərtibatı,
iri
kitabxanaların strukturu da islam mədəniyyəti ölkələri ilə uyğun şəkildə
qurulurdu. Kitab məhsulu repertuarı ərəb və fars dili ilə yanaşı, tiirk dilli ədəbi
və elmi nümunələr təşkil çdirdi.
Səlcuqlar və Xarəzmşahlar dövründə, XI-XIII əsrbr arasında miiasir
i
urkmənistanm
ə ra z isin d ə
mədəni-maarif işi yüksək inkişal edirdi. M əscidbr,
məqbərələr, mədrəsələrin nəzdində kitabxanaların yaradılması haqqında
mənbələrdə məlumat verilir. Ürgənc şəhəri ilə yanaşı, Mərv şəhəri də mədəni-
maarif mərkəzi statusunu daşıyır. Məlumdur ki, bu dövrdə Mərv şəhərində 10
ictimai kitabxana fəaliyyət göstərirdi.
Türkmən tədqiqatçıları belə hesab edir ki, Moğol və Əmir Icymur
yürüşləri səbəb oldu ki, “Teke”, “Sa...”, “yomut”, “Hrsari”, “Kəklai”, “ Aşli”,
“Çovdar” və digər Türkmən tayfaları Türkiyə, Qafqaz, Suriya, İrak, İran
ərazilərinə köç etm işbr. Bunlardan Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu taylaları
Azərbaycaıı və Anadolu ərazisində məskunlaşmışdı. Ərtoğrul Qazitıin (1188-
1281) rəhbərliyi ilə 400 aibdən ibarət Kayju tayfası Türkiyə ərazisinə köç
etmiş və gəbcəkdə Osman Qazinin (1299) ailəsi olmuş, Osmanlı
imperiyasının əsasını da burada qoymuşlar.
1510-cu ildə Şah İsmayıl Mərv şəhərini işğal etdikdən sonra Şcybam
xanı məğlub edir. Bu zaman Türkmənbr özbəklərlə hirləşərək Sələvilərə
müqavimət etmiş və onların “qalıcı” olmağına imkan verməmişlər. Məlumdur
ki, Şalı İsmayıl Azərbaycana bu yüriişdən məşhur kitabçı sənətkaılaıla yanaşı
xcyli qiymətli əlyazma kitabı gətirmişdi.
223
TİJRK X A L Q L A R IN IN K İT A B VƏ K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Türkniən tədqiqatçıları 1736-cı ildə Əfşar tayfasının başçısı N a d i r
ş^-nın da türkmən manşəli olduğunu ifadə etmiş və onun İran ora/.isində
hakimiyyəti ələ aldıqdan sonra uğurlu yürüşlərini qeyd ctmişlər. HIəcə də
türkmən xalqını höyiik vergilərlə incitdiyini də yazırlar.
XIX əsr Tiirkmən xalqımn miixtəlif müharibələr içərisində olması.
daxili
və
xarici
hücumlara
məruz
qalması
ölkənin
tənəzzülünü
səciyyələndirirdi. Bu tənəzzüldən istifadə edən Rusiya 1869-cu ildə “Qırmızı
su" limanmı (indiki 'lurkmənbaşı) ışğal etdi və orada qoŞun hissələrini
artırtnağa başladı. 1881-ci ildə Rusiya orduları Aşxabada daxil oklular.
XIX əsrin II yarısı və XX əsrin əvvəlləri Türkmoııislan ərazisində
mürəkkəb siyasi, modəni proscslər baş verirdi. Bir tərəfdon Rus alimləri bu
əraziləri öyrənmək iiçün arxioloji və etnoqrafık tədqiqatlar apaıır, digər
tərəfdən mərkozi Rusiya hakimiyyəti ərazinin etnik tərkibini dəyişdirmək
moqsədi ilə xalqların köçiirülməsini həyata keçirirdilər. Bu siyasət 1916-cı
ildə xalqın ümumi iisyanına səbəb oldu. Dövrün kitab məhsulu zadəgan və
hakimlərin əlində toplamrdı. Dünya əhəmiyyotli mədrəsə və akademiyalar
dağıdıhr vo qarəl olunur, milli irsin daşıyıcısı olaraq isə yalnız milli ziyalılar
çıxış cdirdibr.
Sovet hakimiyyotinin yaranması ib milli mədəni və elmi irsin
toplanması, mühafizəsi və təbliği asanlıqla qaydaya sahnmadı. Bu istiqamotdo
işləri həyata keçirmok iiçün onilliklor keçdi.
1941-ci ilin mart ayının 26-da SSRİ EA-nın Türkmənistan filialının
kitabxanası təsis edildi. 1957-ci ildə bu kitabxanaya elmi müəssisə statusu
vcrildi. Bu kitabxana orəb, latın və kiril qrafikası ilə yazılmış və çap olunmuş
elmi ədəbiyyatın komplektləşdirilməsini həyata keçirərək, həm Sovet
hakimiyyətindən əvvəl, həm də sonralar çap olunmuş elmi kitab məhsulunun
mərkəzinə çevrildi və Türkmənistan ərazisində bütün elmi müəssisələr və
təhsil müəssisələrinə bütün elm sahələri üzrə xidmət göstərməyə başladı.
Mərkəzi elmi kitabxana kitabxanaşiinaslıq, biblioqrafiyaşünashq və
kitabşünaslıq sahəsində Türkmonistanın sahovi tədqiqat mərkəzidir və elmi
əməkdaşlarının indiyə qədər rus, ingilis, türk və fars dillorində 200-dən artıq
elmi m əqaləbri miixtəlif elmi dorgilərdo çapdan çıxmışdır.
Kitabxananın fondunda Türkmən akadcm ikbrinin şəxsi kitabxana və
arxivbri mühafızə edilir. 1968-ci ildən isə kitabxana “Türkmən alimləri” adlı
biblioqrafık göstəricilor çap etdirməyə başlanmışdır ki, bu giino godor onun 36
buraxılışı işıq üzü görmüşdür.
Kitabxanada 11 şöbə və 2 yarımşöbə fəaliyyət göstərir.
1. Komplektləşdirmə şöbəsi;
2. Xaıici ədəbiyyat şöbəsi;
3. Elmi-biblioqrafiya şöbosi;
224
T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İTAB VƏ KİTABXANA M ƏDƏNİYYƏTİ
4. Elmi sistem bşdirnıə şöbəsi;
5. Xidmət şöbəsi;
6. Soraq-biblioqrafıya şöbəsi;
7. Nadir n ü sx əb r fondu;
8. Kitabsaxlayıcı şöbə;
9. Dcpozitar şöbə;
10. Kompüterləşdirmə şöbəsi;
11. Mübadilə-rezerv fondu;
12. Fərdi abonoment;
Kitabxanamn hesabatlarından məlum olur ki, 2006-cı ilin iyuıı ayının 1 -nə
olan məlumata görə kitabxanamn fondu 1343 min nüsxə olmuşdur.
Sovet imperiyasmın dağılması ilə Türkmənistan öz müstəqilliyini bərpa
etdi və müstəqil milli siyasət yürütməyə başladı. 1995-ci ilin dekabrın 12-dc
BMT-də Türkmənistanın bitərəf dövlət kimi tanmması, ilk Türkmən
prezidenti Səfərmurad Niyazovun milli mədəni irsə baxışları Türkmən
xalqınm son 20 ildə taleyində mühüm rol oynadı. Məsələn, S.Niyazov
operamn, baletin, kinoteatrların, sirkin milli mintalitetə uyğun gəlmodiyinə
görə fəaliyyətinin qadağan edilməsi, əyalətlərdə kitabxanalarm bağlanması
kimi tədbirlərinə mütəxəssislər şərh vermoyo çətinlik çəkirlər.
Türkmənistanm yeni prezidenti Qurbanqulu Berdumuhommodov yeni
islahatlarm həyata keçirilməsi zərurətini ifadə ctmiş,
bu islahatlar
kontekstində incəsənət məktəbləri, mədəniyyət evləri ilo yanaşı, 140
kitabxananın
da
fəaliyyətinin
bərpa edilməsi
nəzərdə
tutulmuşdur.
Türkmənistanda “Qalkınış” adı ilə təsis edilmiş kitab morkəzi kitabxana
fondlarımn kom plektbşdirilm əsi və yeni yaradılan kitabxanaların ilkin
fondunun yaradılması işini öz üzərinə götürmüşdü.
Kitabxana fondlarmın uzun müddət sistemli komplektləşdirməyə moru/.
qalmaması nətfcəsində fondların köhnəlməsi, yeni ədəbiyyatııı daxil
olmaması, kitabxanaların xidmət işində də özünü göstərir. Kitabxanaçıların
ctiraf etdiyi kimi Ali məktəb müəllimbrinin şəxsi vəsaiti hesabına çap olutıan
kiçik həcmli tədrisə dair metodiki kitabçalar oxucular tərəfindon ən çox sorğu
edilənbrdir.
Rusdilli m ən b əb rd ə qeyd olunur ki, kitabxana fondlarına daxil olacaq
kitab məhsulunun h ələ də senzuradan keçmosi onənosi Iürkmənistanda tətbiq
olunmaqdadır.
Kitabxanaçı kadrlann hazırlaııması ilə əlaqodar həlo do I ürkınənistanda
Ali ixtisas təhsili mövcud deyil.
M üasir Türkm ənistanın kitabxana xidmətinin təşkilində
və kitab
sərvətinin
toplanıb sistem b şd irilm əsin d ə
S.Niyazov
adına
(Türkməııbaşı)
lüıkm onistan
Milli
Kitabxanası
da
miihüm
əhəmiyyət daşımışdır.
2 0 1 1-ci
ilin
6-cı
ayma
225
Tİ KK X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
olan məlumata görə bu kitabxananm fondunda, 5530 min nüsxo kilab
nıövcuddur.
Milli kitabxananm həyata keçirdiyi mühüm tədbirlərdon biri də ABŞ-m
'fürkmənistandakı səfırliyi ilə birlikdə XVI-XIX əsrlərə aid 5()-min niisxo
əlyazma kitabının konservasiyası olmuşdur.
Son illər ,elmi ədəbiyyatın mövcud olan boşluğunu xaricdən daxii olan
miixtəlif dillərdo elmi ədəbiyyat hesabma və referativ jurnallar vasitəsi ib
doldurmaq sahəsində konki'et işlər görülür.
2000-ci ilin iyun aymın 15-də Türkmənistan məclisi “Kitabxanalar
və
kitabxana işi " haqqında Türkmənistanm qanununu qəbul edir. 31 maddədən
ibarət bu qanun ölkədə kitabxanaların və kitabxaııa şəbəkələrinin hiiquqi
statusunu və qarşısmda duran vəzifələri müəyyənləşdirir. 31 maddədən ibarət
bu qanun kitabxana, kitabxana işi, bu sahədə milli siyasət, kitabxana işinin
dövlət idarəetməsi və digər m əsəblərin tərifıni ifadə edir. Bu qanundan
Üzbəkistanda, Qazaxıstanda, eləcə də Azərbaycanda qəbul olunm uş müvafıq
qanunların müqayisəli analizi bir sıra uyğun gələn və bir sıra fərqli
yanaşmalarm mövcud olduğunu ortaya çıxarır.
ŞƏRQİ TÜRKİSTAN AREALINDA KİTAB VƏ
KİTABXANALAR
Bu arealın ərazisi - keçmiş Şərqi Türkistan, orta osrlərin ilkin
dövrlərində isə Qaraxanilər dövlətinin şərq rayonları olmuşdur. Arealın
abidələri dilinə görə uyğur, ilkin orta əsrlər üçün — türkdillidir. O dövrdo
Qaraxanilər dövlətinin göstərilən ərazilərində türk dilləri işlənirdi. Qorunub
saxlanılmış tək-tək abidələr içərisində, uyğur əlyazmaları təxminən 300
nüsxədən ibarət m üxtəlif kitablarmı təşkil edir.
Uaqqmda söhbət açdığımız arealın müsəlman əlyazma kitabmın, xüsusi
olaraq türk əlyazmasınm öyrənilməsi çox vacibdir, çünki Orta Asiyannı
özünəməxsus darvazası rolunu oynayan Şərqi Türkistan, Ilindistan, Çin,
Yaxın Şərq mədəniyyətlərinin qarşılaşdığı əraziyə çcvrilmişdir. Uyğur və Orta
Asiyada işlənən digər dillərdə olan əlyazma materialları bunu aydın göstorir.
Arealın ərəbyazılı türkdilli əlyazmaları Şərqi Türküstan mədəniyyotində bir
qədər sonrakı mərhələni təşkil edir.
X-XII əsrlərdə onun ərazisi etnik əsası karluk türk qəbilə ittifaqı olan
Qaraxanilər dövlətinin tərkibinə daxil idi. X əsrin axırında bu rayonlarda
İslam bərqəfar oldu. O dövr üçiin inkişaf etmiş iki Türk
x a lq ım n
mədəniyyətlori şərqdə uyğur, qərbdə iso Orta Asiya türkləri birləşdi. Birin-
cinin mərkə/.ləri Balasaqun və Kaşqar, ikincininki-Sırdərya üstündə Üıgcnc
226
Dostları ilə paylaş: |