Yazıçı Anar haqqında payız düşüncələri (Cəmil Həsənli) Moskvada Anarın 70 illiyində çıxışından

YADDAŞ BORCU 

 

Qədim el mahnısında belə sözlər var: 

Əyil  üzündən öpüm, 

Dünya ölüm-itimdir. 

Xalq təfəkküründə itki, itkinlik, itkin düşmək ölümə bərabər bir dərd sayılır. Ölüm 

hər  bir  həyatın  qaçılmaz  sonluğudur,  itkinlik  isə  daha  çox  müharibələr  dövrünün  faciəvi 

əlamətidir.  

İkinci Dünya Müharibəsi tarixin ən qanlı,ən çox ölümə səbəb olan fəlakəti olmaqla 

bərabər,  bəlkə  də  itkin  düşmüş  insanların  sayına  görə  də  əsrlərin  ən  böyük  müsibətidir. 

Bütün  davalarda  əsgərlərin  arasında  əsir  düşənlər  olur.  Amma  Sovet  sistemində  əsir 

düşmək  -  həm  də  itkin  düşmək  idi.  Bunun  nəzəri  əsasını  Stalin  muəyyənləşdirmişdi. 

"Bizim  əsirlərimiz  yoxdur,  Vətən  xainləri  var"  demişdi  və  insaf  naminə  etiraf  etmək 

lazımdır ki, həmin düsturu ilk öncə öz doğma oğluna tətbiq etmişdi. 

Müharibə vaxtı itkin düşmüşlərin evinə çox vaxt onların «qara kağız»ları gəlirdi. By 

da  məncə  təsadüfi  deyildi.  Əsir-itkin  düşmüş  adamın  sağ  qalıb-qalmamasından  asılı 

olmayaraq  o,  artıq  sovet  sistemi  üçün  ölmüş  sayılırdı.  Əsir-itkin  düşmüş  insanın  özünü 

cəzalandırmaq  mümkün  olmadığı  üçün  ailəsini,  yaxınlarını  çəzalandırırdılar  -  ölüm 

xəbəriylə  cəzalandırırdılar.  Dava  qurtarandan  sonra  bu  «ölülərin»  böyük  bir  hissəsi 

"dirildi", qanları-canları bahasına müdafiəsinə qalxdıqları Vətənə qayıtdılar. 

Və onda da onların özlərini məhkum etdilər. Tarixin bütün dövrlərində davada əsir 

düşmüş  və  sonra  vətənə  qayıtmış  əsgərləri  gül-çiçəklə  qarşılayıblar.  Sovet  İttifaqında  isə 

əsirlikdən  dönənləri  QULAQ,  Sibir  sürgünləri  və  Beriyə  məhbəsləri  gözləyirdi. 

Uşaqlığımda  bu  amansız  rəftarın  bir  örnəyinə  də  öz  ailəmizdə  şahid  olmuşam.  Atamın 

xalası oğlu neftçi-mühəndis Niyazi Məmmədxanlı (xalq yazıçısı Ənvər Məmmədxanlının 

kiçik qardaşı) 1941-ci ildə, müharibənin ilk günlərində cəbhəyə getmişdi. Günlərin birində 

ailəmiz onun "qara kağızını" aldı, yasını tutdu. Demə, Niyazi yaralı halda əsir düşübmüş, 

faşist  zindanlarının  ən  ağır  işgəncələrindən,  aclıqdan,  min  bir  əzab-əziyyətdən  keçib. 

---

425 

 

Müharibə qurtarandan sonra Niyazinin sağ qaldığını bildik. Vətənə qayıtmasının sevincini 

bayram  etdik.  Amma  bu  sevinc  uzun  sürmədi,  az  sonra  başqa  əsirlik  yoldaşları  - 

rəssamlardan  Həsən  Haqverdiyev,  Habil  Əliyev  və  başqalarıyla  bir  yerdə  on  il  cəzaya 

məhkum edilərək Sibirə sürgün edildi. Eyni tale yazıçı Süleyman Vəliyevə, şair Məzahir 

Daşqına və on minlərlə başqa günahsız insanlara da nəsib oldu. 

Müharibənin  sərt  qanunlarına  görə  müxtəlif  səbəblərdən  əsir  düşənlərin  taleyi  də 

müxtəlif  cür  olub.  Ölümündən  sonra  Sovet  İttifaqı  qəhrəmanı  adı  almış  Mehdi 

Hüseynzadə,  Fransanın  qəhrəmanı    Əhmədiyyə  Cəbrayılov  və  neçə-neçə  başqaları 

partizanlara,  müqavimət  hərəkatının  iştirakçılarına  qoşularaq  alman  faşistlərinə  qarşı 

silahla  vuruşublar.  İgidliyinə görə  Fransanın  ən  yüksək  ordeni ilə  təltif  olunmuş, general 

Şarl  de  Qollun  şəxsən  tanıdığı  Əhmədiyyə  Vətənə  dönəndən  sonra  təhqirlərə,  təqiblərə 

məruz  qalıb.  Bu  barədə  mərhumun  özü  mənə  acıdan-acı  xatirələrini  danışırdı.  Yəqin  ki, 

əfsanəvi  "Mixaylo"  -  Mehdi  Hüseynzadə  də  həlak  olmasaydı,  Vətənə  dönsəydi  Stalin 

dövründə onu eyni aqibət gözləyərdi. 

Əsir düşənlərdən bir qismi bunu gözləri önünə alıb Vətənə qayıtmayıblar və bütün 

qalan  ömürlərini  qürbət  ölkələrdə,  hətta  Türkiyə  kimi  doğma  bir  məmləkətdə  belə 

Azərbaycan  həsrətiylə  qovrula-qovrula  yaşayıblar.  Türkiyədə  Abay  Dağlı  təxəllüsiylə 

şeirlər və dram əsərləri yazan şuşalı Cəmil  Ağayev  belə didərginlərdən biridir. 

Əsirlərdən  bir  qismi  -  məşhur  Əbdürrəhman(Abo)  Düdəkinski-Fətəlibəyli  və 

başqaları  əldə  silah  Sovet  Ordusuna  qarşı  almanlar  tərəfində  vuruşublar.  Müxtəlif  taleli 

əsirlərin - itkinlərin o illərdəki hərəkətlərinə, tutduğu mövqeyə, yer aldıqları səngərlərə tez-

tələsik qiymət verməzdən öncə - istər qəti ittiham, istər tam bəraət olsun - bütün faktları, 

hər  bir  konkret  insanın  tale  dönüşlərini  bilməliyik.  Bu  mühüm  və  nəcib  tarixi  işin  ilk 

addımı  kimi  əsirlərin-itkinlərin  mümkün  qədər  tam  siyahısı  tərtib  olunmalıydı.  Yəni 

itkinlər - itginlikdən çıxarılmalıydı, minlərlə insana adları, olum-ölüm illəri, yaşadıqları acı 

ömrün tam mənzərəsi qaytarılmalıydı. Bu baxımdan qarşımızdakı nəşrin böyük əhəmiyyəti 

var. Bündan qabaq nəşr olunmuş xüsusi buraxılışda 1920-1940-cı illərdə Sovet represiya 

---

426 

 

sisteminin  qurbanlarının  siyahısı  verilmişdi.  İndi  də  müharibə  dövrünün  acı  taleli 

insanlarının siyahısıyla tanış oluruq. 

Bir  neça  il  bundan  qabaq  verdiyim  təklifi  bir  daha  yada  salmaq  istərdim:  Bakıda, 

Şəhidlər  dağında  (mən  bu  dağüstü  parkı  belə  adlandırmağı  da  təklif  etmişdim),  keçmiş 

"Drujba"  restoranında  yerləşən  Beynəlxalq  Əlaqələr  İnstitutuna  başqa  yerdə  münasib 

otaqlar  ayırmaqla,  burada  Şəhidlər  muzeyi  təşkil  etmək  vacibdən  vacib  məsələdir.  Bura 

Sovet  dövrünün,  o  cümlədən,  müharibə  illərinin  günahsız  qurbanlarının,  90-cı  il  Qara 

Yanvar şəhidlərinin, Xocalı müsibətinin, Qarabağ faciəsinin, bir sözlə xalqımızın XX əsrin 

müxtəlif  dönəmlərində  yaşadığı  ağır  günlərin  xatirələrini  əks  etdirən  eksponatlar 

toplanmalıdır. Bu eksponatlar içində "Yaddaşın bərpası" nəşri də layiqli yer tutmalıdır. 

Mənə  elə  gəlir  ki,  xalqımızın  tarixində  ağır  məqamları  yığcam  və  əyani  şəkildə 

nümayiş etdirən belə bir muzey həm şəhərimizin qonaqlarına, həm də gələcək nəsillərimizə 

acı həqiqətləri göstərən  çox  mühüm  bir məbəd olardı. Bu  muzeyin təşkilini  - tariximizin 

faciəvi  səhifələri  haqqında  ən  çox  faktlara,  məlumatlara  və  materiallara  malik  olan  Milli 

Təhlükəsizlik Nazirliyi öz üzərinə götürsə bu həm də tarixi ədalətin bərpası demək olardı. 

Ölüm-itim  dünyamızda  günahsız  qurbanları,  fədakar  şəhidləri  unutmamaq 

yaddaşımızın müqəddəs vəzifəsi, vicdani borcumuzdur.