Yazıçı Anar haqqında payız düşüncələri (Cəmil Həsənli) Moskvada Anarın 70 illiyində çıxışından

MƏDƏNİYYƏTİMİZİN TALEYİ 

TƏHLÜKƏ ALTINDADIR 

 

Xalqımız  tarixinin  ən  məsuliyyətli,  ən  mühüm  və  ən  çətin  dövrünü  yaşayır. 

Azadlıq,  milli  müstəqillik,  demokratiya  yolunda  ilk  addımlarımız,  böyük  və  kiçik 

uğurlarımız,  cəbhədən  gələn  hər  xoş  xəbər  qəlbimizi  qürur  hissiylə  doldurur.  Eyni 

zamanda  siyasi  qarşıdurma,  iqtisadi  böhran,  gün-gündən  azalmayıb  artan  çeşid-çeşid 

problemlər  bizdə  nigarançılıq,  həyəcan  və  təlaşlı  hisslər  oyadır.  Qarşımıza  çıxan  ən 

böyük sınaq torpaqlarımıza tamah salmış azğın düşmənlə Vətənimizin ərazi bütövlüyü, 

şərəfi  və  qeyrəti  naminə  aparılan  qanlı  müharibənin  ağrıları-acıları,  ölüm-itimidir. 

Xalqımızın  haqq  və  ədalət  yolunda,  milli  heysiyyəti  və  mənliyi  uğrunda  apardığı  bu 

davada ziyalı sözünün, ziyalı çağrışının öz yeri var və bu səs, bu haray şübhəsiz daha da 

gur eşidilməlidir. 

«Toplar danışanda ilham pəriləri susur» -- deyirlər. Başqa bir ifadə də var: «dava 

günündə belə ilham pəriləri susmur». 

Amma  indi  söhbət  ilham  pərilərinin  susub-susmamasımdan  deyil,  ilham 

pərilərinin yaşayıb-yaşamamasından, qalmasından, ya məhv olmasından gedir. Bu gün 

mədəniyyətimizin, 

elmimizin, 

ədəbiyyatımızın, 

incəsənətimizin 

və 

deməli 

mənəviyyatımızın, bir milləti tarixlərdə tanıdan və tarixlərdə yaşadan dəyərlərin taleyi 

təhlükə  altındadır.  Mədəniyyətimizə,  mənəviyyatımıza  qarşı  təcavüz  torpaqlarımıza 

təcavüz qədər qorxunc və təhlükəlidir. 

Çoxəsrlik  Azəri  mədəniyyəti  bu  gün  bazar  meyyarlarıyla  və  bazarı  anlayışlarla, 

bazarı zövqlərlə və bazarı səviyyəylə üz-üzə durub, bazarı əxlaqa sinə gərir. 

Xalqın  bütün  mədəni  keçmişi  bu  gün  təftiş  olunur.  Azadlığı  azğınlıq  kimi 

qavrayan  bəzi  başabəla  əhli-qələmlər  əlimizə  girəvə  düşüb  deyə  xalqın  əsrlər  boyu 

iftixar  etdiyi  şəxsiyyətlərə  çaxır  atırlar:  Kimlərə  hücum  edilmir,  kimlərin  şəxsiyyəti, 

fəaliyyəti,  tarixdə  yeri  çək-çevir  edilmir?  Babək,  Nizami,  Xətai,  Koroğlu,  Axundov, 

Sabir, Mirzə Cəlil Məmmədquluzadə, Nərimanov - dərsə pis hazırlaşmış şagirdlər kimi 

özləri özlərinə tələbkar müəllim səlahiyyəti vermiş müfəttişlər tərəfindən imtahan edilir, 

müttəhimlər kimi istintaqa çəkilirlər. Özlərini müdafiə etmək imkanından məhrum olan 

---

bu «günahsız müqəssirlərə» qarşı onların xalq, millət, mədəniyyət yolunda etdiklərinin 

mində  birini  etməmiş  «rüsxətli  igidlər»  dünən  vəsf  etdiklərini  bu  gün  rüsvay  etmək 

üçün  yarışırlar.  Deyə  bilərlər  ki,  bunu  ayrı-ayrı  müəlliflər,  hətta  bir-birinə  zidd 

mövqelərdə  dayanan  qələm  sahibləri  yazır.  Babəki  islam  dininə  qarşı  mübarizə  etdiyi 

üçün  qınayanın  Şah  İsmayıl  Xətai  ilə  işi  yoxdur.  Şah  İsmayılı  Osmanlı  sultanıyla 

müharibəyə görə tənqid edən Koroğluya dəyib toxunmur, Koroğlunun bəylərə, xanlara 

qarşı çıxdığını bəyənməyən Mirzə Fətəlidən söz açmır, Mirzə Fətəlini çar məmuru kimi 

ifşa  edən  Sabirə,  Mirzə  Cəlilə  sataşmır,  Mirzə  Cəlilin,  Sabirin  mövhumata  qarşı 

yazılarından narazı qalanların Nərimanov yadlarına düşmür, Nərimanovu yalnız mənfi 

səciyyələndirənlər  Üzeyir  Hacıbəyovu  hələ  ki,  sakit  buraxıblar  («Əsli»  obrazına  görə 

onu  da  qara  siyahıya  salanlar  tapılar).  Bəli,  bu  belədir,  hər  bir  tarixi  şəxsiyyətə  qarşı 

ayrı-ayrı  müəlliflər hücum edir, amma küll halında bu tək-tək atmacalar cəmləşib çox 

müdhiş bir mənzərə yaradır. Yəni bütün keçmiş irsimiz şübhə altına alınır, yeni yetişən 

nəsillərin ürəklərinə, beyinlərinə inkarçılıq, bəyənməzlik, bütün keçmiş irsə inamsızlıq 

toxumları  səpilir.  Hələ  onu  demirik  ki,  20-ci  il  28  Apreldən  sonra  yaranan  bütün 

ədəbiyyatımız  şərəfsiz,  riyakar  və  sairə  təhqiramiz  sözlərlə  damğalanır.  Bu  növ  ifrat 

inqilabi çıxışlar sütül cavanlar tərəfindən ediləndə bunu hələ qızılça, göyöskürək kimi 

uşaqlıq  xəstəliyi  saymaq  və  bağışlamaq  olar.  Amma  yaşı  yetkinlik  çağına  çatmış 

nüfuzlu  müəllifin  37-ci  ildən  salamat  çıxan  bütün  ziyalıların  gölgəsini  (daha  doğrusu 

ruhunu) qılınclaması miskin qisasçılıqdan, naxələf nankorluqdan başqa bir şey deyildir. 

70 ilin totalitar rejiminə qarşı bəziləri eyni totalitar münasibətlə çıxış edirlər. Yəni 

bu  illərin  ucdantutma  bütün  mədəni  dəyərləri,  sənət  uğurları,  ədəbi  nailiyyətləri,  elmi 

qazancları  və  təbii  ki,  ilk  -növbədə  onların  yaradıcıları  kobud  və  bəhərsiz  inkarçılıq 

mövqeyindən  ləkələnir.  Halbuki  XX  əsrdə  və  o  sıradan  son  70  ildə  Şimali 

Azərbaycanda yaranmış İncəsənət, Ədəbiyyat, Elm sahəsindəki ən uğurlu əsərlər Şərqin 

və  Qərbin  bir  çox  ölkələri  üçün  örnək  ola  bilər.  Hər  halda  bizim  son  onilliklərdə 

yaranmış  şeirimiz,  nəsrimiz,  musiqimiz,  təsviri  sənətimiz,  kinomuz,  teatrımız, 

memarlığımız,  elmimiz  üçün  xəcalət  çəkməyə,  utanmağa  heç  bir  əsasımız  yoxdur, 

əksinə  fəxr  etməyə,  öyünməyə,  qürurlanmağa  tam  haqqımız  var.  Bəsdir  yarımçıqların 

meydan  sulaması,  yetər  hər  növ  kəmfürsətlərin  müqəddəs  saydıqlarımızı  tapdalaması, 

---

yetər  xalqın  tarixi  yaddaşını,  güvəndiyi  ədəbiyyat,  sənət,  elm  nümunələrini  və 

numayəndələrini  hərrac  bazarına  qoyduğunuz!  Tanınmışları  tapdamaq    özünü  tanıda 

bilməyənlərin  yeganə  özünütəsdiq  vasitəsidir.  Bu  günün  az-çox  tanınmış  ziyalılarına 

qarşı həyasız hücumlar, böhtanlar, iftiralar, yalanlar da eyni cəhdin davamıdır. Ən çətin 

illərdə  susanlar,  ya  səslərini  qısanlar  indi  o  illərdə  səslərini  qısmayanların  və 

susmayanların ittihamçısına çevriliblər. Bəla ondadır ki, bu bayağı qeybətlərin, bu iftira 

və  böhtanların  da  öz  müştərisi,  öz  alıcısı  var  və  üfunətli,  çürük  malını  baha  satmaqla 

tirajlarını,  deməli  maaşlarını,  qonorarlarını  artıran  qəzetlər  də  fürsəti  fotə  vermirlər. 

Amma bu ucuz oyunlar xalqımızın mənəviyyatı üçün baha başa gələ bilər.  

Mədəniyyətimizin  yalnız keçmişini deyil, gələcəyini  də itirə  bilərik.  Bu  real bir 

təhlükədir. 

XX əsrin əvvəli Azərbaycan mədəniyyətinin yüksəlişiylə başlamışdısa və keçən 

dövr  ərzində  bütün  çətinliklərə,  təzyiqlərə,  təqiblərə,  ölümlərə,  itimlərə,  sürgünlərə 

baxmayaraq  bu  irəliləyiş  pillə-pillə,  addım-addım  davam  edirdisə  -  XX  əsrin  sonu 

mədəniyyətimizin süqutuyla tamamlana bilər. 

İnqilab  və  mədəniyyət  --  bu  iki  sözü  nə  qədər  uzlaşdırmağa  çalışmışlarsa  da, 

onlar çətin uyuşur. İnqilab hər şeyin kökündən dəyişməsi, sarsılması, yıxılıb dağılması 

və  yenidən  tamam  başqa  cür  tikiləcəyinə  ümidlərlə,  -  bəzən  elə  ümid  və  xəyal  olaraq 

qalan ümidlərlə  -  bağlıdır.  Mədəniyyətin  isə  əsas  prinsipi  ardıcıllıqdır,  davamiyyətdir, 

vərəsəlikdir, bünövrələrin üzərində ucalmaqdır. 

«Ot kökü üstündə bitər» deyimi inqilaba yox, mədəniyyətə aiddir. Hər bir inqilab 

bütün olan-qalanı darmadağın etməkdən başlanır və ilk tarmar edilən  - mədəniyyətdir. 

Talanlar ziyalılardan başlanır. Hər vəzifə başına gələn elə hesab edir ki, o şeiri şairdən, 

musiqini  bəstəkardan  daha  yaxşı  başa  düşür,  aktyora  aktyorluğu,  rəssama  rəssamlığı, 

alimə alimliyi öyrətmək  onun alnına yazılıb. 

Əlbəttə,  ədəbiyyatın,  sənətin  öz  daxili  inqilabları,  estetik  sıçrayışları,  forma, 

üslub,  ifadə  cəhətdən  yeniləşmə  qanunları  var.  Amma  bu  estetik  dəyişmə  siyasi 

meyllərin dəyişməsiylə bağlananda, sənətin iflası başlanır. 

Əgər  bu  gün  mədəniyyətimiz,  elmimiz,  ədəbiyyat  və  sənətimiz  böhran  içində 

çapalayırsa, sabah onların halvasını çalmaq məqamı gələcək (o vaxta un və şəkər qalsa). 

---

Ədəbiyyatın  yaşaması  üçün  kitab  nəşri,  ədəbi  jurnallar,  ədəbiyyata  maraq 

göstərən  qəzetlər  lazımdır.  Nəşriyyatlarımız  özünü  iqtisadi  cəhətdən  saxlamaq 

məcburiyyəti qarşısında əyləncə və bulvar ədəbiyyatına meydan verəcəksə hansı həqiqi 

və  ciddi  ədəbi  ölçülərdən  danışmaq  olar?  Qalın  və  nazik  ədəbi  jurnallarımız, 

almanaxlarımız,  maddi  çətinliklər  ucbatından  qapanacaqsa  -  kim  əsər  -  illah  da  iri 

həcmli  əsər  -  roman,  povest,  poema,ətraflı  tədqiqat  yaratmağa,  sanballı  tərcümələrə 

girişər?  Tək-tük  fədakarlar  tapılsa  belə  onların  yaradacaqları  «sandıq  ədəbiyyatının» 

oxucusu  olmayacaq  və  həqiqi  ədəbiyyatsız  yetişən,  ana  südü  əvəzinə  əmziyə,  qida 

yerinə saqqıza alışmış yeni oxucu nəsilləri gələcəkdə  «sandıq» ədəbiyyatına da maraq 

göstərməyəcək.XX  əsrin  son  onilliyində  Azərbaycanda  yazılı  ədəbiyyatın  öz  yerini 

yazısız, yəni şifahi ədəbiyyata vermək qorxusu realdır. Nasirlər nağıl danışmağa, şairlər 

sazla şeirlərini oxumağa alışmalıdırlar. (O vaxtacan saz istehsalı da bitib-tükənməsə). 

Ədəbiyyatsız  yetişən  nəsillər  həm  də  milli  kinosuz,  teatrsız  yetişəcəklər,  çünki 

sənətin bu sahələri, bu qolları bir-biriylə sıx bağlıdır. 

Kinomuzun yalnız gələcəyini deyil, keçmişini də itirə bilərik. 

Kinomuzun tarixi yerli-dibli silinib yox ola bilər. Sözün hərfi mənasında. Yaxşı-

yaman kinomuzda nə yaranmışsa  -- bütün filmlərimizin oricinalları, əksər hallarda isə 

yeganə nüsxələri Moskvada, kino və televiziya saxlanclarındadır. Onların qorunub hifz 

olunacaqlarına kim zəmanət verə bilər?  

Neçə  ildir  ki,  Azərbaycanda  opera,  balet,  iri  simfonik  əsərlər  yaranmır. 

Heykəltəraşlıq  sahəsində  müəyyən  canlanma  var  --  xeyli  heykəl  uçurmuşuq,  -    çox 

yaxşı,  amma  sənətkarlıq  və  vəsait  ayırma  baxımından  o  uçurulan  əsərlər  miqyasında 

abidələr ucalda biləcəyikmi? 

Milli  dövlət  teatrımız  keçmişin  səyyar  truppaları  səpkisində  sərgərdan  həyat 

sürür.  İstedadlı  diricorlarımız,  ustad  musiqi  ifaçılarımız  peşələrinin  tam 

perspektivsizliyini görüb xaricə gedirlər. 

Amma  xaricə  mühacirətdən  daha  ağır  mühacirət  -  daxili  mühacirətdir.  Yəni  elə 

yaşadığın yerdəcə qalırsan, amma öz peşəndən mühacirət edirsən, vətəndən ayrılmırsan, 

ömrünü həsr etdiyin sənətdən ayrılırsan, yazmağa, yaratmağa, oxuyub-çalmağa, film, ya 

rəsm  çəkməyə  -  bir  sözlə,  sənətə,  ədəbiyyata  biganələşirsən,  həvəsini,  səriştəni, 

---

bacarığını  itirirsən  və  bütün  yarada  bilib  yaratmadıqların  tək  sənin  deyil,  milli 

mədəniyyətin kisəsindən gedir. 

Xalqımızın fəxr etdiyi nadir Xalça muzeyi sözün hərfi mənasında küçəyə atılıb, 

yaradıldığı müddətdən, yəni 60 il ərzində bir dəfə abırlı binası olmayan Teatr muzeyinin 

bu gün qısa bir müddətdə bina almağı mücdəsindən umsuq olduğundan sonra - yenə də 

binası yoxdur. 

Dövlət  nəinki  mədəniyyətə  lazımi  qayğı  göstərmir,  hətta  indiyəcən  malik 

olduğunu  da  mədəniyyət  ocaqlarının  əlindən  alır.  Dövlətin  mədəniyyətə  qayğı 

göstərməsi,  onu  maddi  iflasdan  qorumalı  olması,  bəzi  darmacal  müəlliflər  tərəfindən 

yanlış  yozulur.  Dövlətin  ədəbiyyata,  sənətə  qayğısını  -  saray  ədəbiyyatı,  saray  sənəti 

yaratmaq  cəhdi  kimi  mənalandırırlar.  Bu  kökündən  yanlışdır.  Əvvəla  onu  deyək  ki, 

Şərqdə də, Qərbdə də memarlığın, rəssamlığın, xalçaçılığın, poeziyanın, musiqinin bir 

çox şah əsərləri sarayların himayəsində yaranıb. İkincisi, indi belə bir saray da yoxdur 

axı;  plan  və  maliyyə  idarələrinin  qəpiyinəcən  sənədləşdirilmiş  vəsaitinin  zəngin  saray 

ənamlarıyla  bənzəyişi,  bəzi  indiki  bəylərin  keçmiş  bəylərə  bənzəyişi  qədərdir. 

Üçüncüsü,  məgər  dövlətin,  məsələn,  səhiyyəni,  maarifi,  idmanı  dəstəkləməsi  saray 

həkimlərini, saray müəllimlərini, saray idmançılarını şirnikdirmək üçündür? 

Mədəniyyətimiz  təhlükəylə  üz-üzədir.  Xalqa  bağlı  olmayan  ədəbiyyat,  sənət 

qeyri-mümkündür  -  bu  doğrudur.  Amma  ədəbiyyatsız,  sənətsiz,  elmsiz  bir  xalqı  da 

təsəvvür etmək mümkün deyil. 

Ötən  çətin  illərdə  yaranan  Azəri  ədəbiyyatı,  sənəti  mövcud  quruluşun,  cəmiy-

yətin, mühitin eybəcərliyinə qarşı müqavimət və etiraz simlərində köklənmişdi (təbii ki, 

söhbət həqiqi ədəbiyyatdan, sənətdən gedir, konyüktürçülər isə o dövrdə də vardı, indi 

də var). 

Bügünkü  azadlıq,  müstəqillik,  demokratiya  ideyaları  göydən  düşməyib,  bu 

zəminin  dərin  qatlarında  cücərib  boy  atıb  -  namuslu  yazıçılarımızın,  şairlərimizin, 

dramaturqlarımızın, sənətçilərimi-zin, alimlərimizin səpdiyi toxumlardan. 

İndi qarşımızda duran vacib məsələ Azərbaycanımızı dünyaya layiqincə tanıtmaq, 

bütün planetdə xalqımızın həqiqi və canlı obrazını təsdiq etməkdir. 

---

Bu  məqsədləri  həyata  keçirmək  üçün,  yəni  mədəniyyətimizi  qorumaq  və 

yaşatmaq üçün,  

Ədəbiyyatımızın, sənətimizin, elmimizin, tariximizin həqiqi dəyərlərinə, ayrı-ayrı 

böyük şəxsiyyətlərinin adlarına, xatirələrinə qahmar durmaq üçün, 

Şeirimizi, nəsrimizi, tənqidimizi, teatrımızı, kinomuzu, musiqimizi, ifaçılığımızı, 

təsviri sənətimizi, elmimizi bazar meyarlarından müdafiə etmək üçün, 

Muzeylərimizi,  tarixi  abidələrimizi  xilas  etmək  üçün,  sənətkarlarımızın,  elm 

adamlarımızın  qayğısına  qalmaq,  onlara  maddi  və  mənəvi  yardım  göstərmək,  onlara 

olan haqsız hücumlara vaxtlı-vaxtında cavab vermək üçün, 

Babalarımızdan  qalan  və  nəvələrimizə  ötürməli  olduğumuz  mədəniyyət  çırağını 

sönməyə qoymamaq üçün, 

Yaradıcı,  Elmi  və  Texniki  Ziyalılar  Müstəqil  hərəkat  -  AYDINLAR  OCAĞI 

yaratmalıdır. 

Bu Ocaq siyasi təşkilat deyil, siyasi məsələlərə qarışmır və heç bir siyasi iddiası, 

üzvlərinin  vəzifə  iddiası  yoxdur.  Lakin  yeri  gələrsə,  mənəviyyatımızın  qorunması  və 

mədəniyyətimizin  inkişafı  naminə  respublikanın  siyasi  həyatında  iştirak  etməkdən 

imtina etmirik. 

Hərəkatın  əsasını  qoyanlar  sırasında  müxtəlif  partiyalara  mənsub  ziyalılar  ola 

bilər, amma onlar bu hərəkata partiyalarının adından deyil, yalnız müstəqil fərdlər kimi, 

-  mədəni  dəyərlərimizi  qorumaq  məqsədini  güdən  bir  Ocağın  fəalları  kimi 

qoşulmalıdırlar. 

Hərəkatımıza  bundan  sonra  da  indiki,  ya  keçmişdəki  partiya  mənsubiyyətindən 

asılı olmayaraq məqsədlərimizi bölüşən hər hansı şəxs qoşula bilər. 

İlk bəyanatla çıxış edəndən sonra hərəkatın geniş Toplantısını (təsis konfransını) 

çağırmaq, orada yığcam inzibati qrup yaratmaq, nizamnaməmizi tərtib və təsdiq etmək, 

Konstitusiyamıza uyğun olaraq rəsmiyyətdən keçmək fikrindəyik. 

Azərbaycan  mədəniyyətinin  taleyinə  laqeyd  və  biganə  olmayan  hər 

vətəndaşımızdan,  ədəbiyyat,  elm,  sənət  təəssübkeşlərindən  həmrəylik,  arxadaşlıq 

gözləyirik.  Gələcəkdə imkanlarımız artdıqca - öz qəzetimizi, jurnallarımızı buraxmaq, 

nəşriyyatımızı  yaratmaq,  xarici  ölkələrlə  mədəni  əlaqələrimizi  qurmaq  istəyirik. 

---

Televiziya  ekranında  və  radio  efirdə  hərəkatı-mızın  çalışmalarını  işıqlandıran,  onun 

hazırladığı müstəqil proqramlara saat ayrılması məsələsini qaldıracayıq. 

Bu  bəyanatı  imzalayanların  çoxu  keçmiş  quruluşun  təsis  etdiyi  fəxri  adları 

daşıyır. Bizcə bu adların mövcud olması ziyalıları bir növ məhdudlaşdırmaq, əl-qolunu 

bağlamaq, onların arasında xəstə rəqabət yaratmaqdan başqa heç bir əhəmiyyətə malik 

deyil.  Sənətkar  özü  öz  adını  təsdiq  edibsə  -  bu  onun  ən  böyük  xoşbəxtliyidir.  Əsl 

sənətkarın əlavə rəsmi təsdiqə ehtiyacı yoxdur. Hərəkatımızın ilk addımı kimi hamımız 

daşıdığımız fəxri adlardan imtina edirik və Ali Məclisimizə müraciət edirik ki, ümumən 

fəxri adlar ləğv edilsin. 

Qayğılarımız,  təlaşlarımız  çoxdur,  amma  ümidlərimiz,  arzularımız,  xoş 

niyyətlərimiz daha çoxdur. 

Geniş  ictimaiyyətin  narahatçılığımızı  başa  düşəcəyinə,  Tarixin  isə  həyəcan 

təbilimizn doğru qiymətləndirəcəyinə əminik.