Yazıçı Anar haqqında payız düşüncələri (Cəmil Həsənli) Moskvada Anarın 70 illiyində çıxışından
Yüklə 2,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Sentyabr, 1991-ci il.
«Literaturnaya qəzeta» da dərc olunmuşdur.
İPƏK YOLU
Vaxt tarixi məvhum kimi müəxtlif sürətlə ölçülür. Elə dövrlər olur ki,onların gedişi duyulmur.Elə illər olur ki,zaman rəvan addımlayır. Nəhayət,elə aylar,günlər,saatlər olur ki,zaman sürətlə uçaraq hər şeyi- siasi-fəlsəfi fikri,xalqların,ölkələrin,son nəticədə hər bir insanın dünyagörüşünü -- fikir düzümünü,hərəkət məntiqini,yuxu obrazlarını dəyişir. İyirmi il bundan qabaq «Qobustan» toplusunun birinci nömrəsini buraxarkən,dilimizdə olmayan,lakin Türkiyə türkcəsiylə səsləşən müəyyən sənətşünaslıq terminlərnini dilimizə gətirmək,oxucuları müasir və klassik Türkiyə və Cənubu Azərbaycan mədəniyyəti ilə ətraflı tanış etmək cəhdlərimə görə o vaxtkı hakimiyyətin ən yüksək dairələrində məni pantürkizmdə günahlandırırdıldar. Mən o vaxt təsəvvür edə bilərdimmi ki,gün gələcək xalqların qarşılıqlı mənəvi yaxınlığında,biri digərinin tarixini,soykökünü daha dərndən öyrənmək arzusunda pantürkizm xofu maneə kimi aradan qalxacaq. Bu gün səddlər, maneələr, divarlar (Çin səddi kimi,Berlin divarı kimi) uçurulduğu vaxt şüurlu və qarşılıqlı surətdə bütün sahələrdə- - mədəniyyət,elm,ədəbiyyvat, incəsənət sahəsinin inkişafında türk xalqlarının təcrübə və ideya mübadiləsi labüddür. Pantürkizm müəyyən ideoloji ,fəlsəfi konsepsiya kimi öyrənilməyə, aparşırılmağa, təhlil edilməyə layiqdir. Bu gün pantürkizmi yalnız bütün türk xalqlarının vahid dövlət daxilində birləşdirmək məqsədi kimi düşünmək gülüncdür,bu - daha geniş,məhsuldar, tarixən əsaslandırılmış, başlıcası isə real olan arzuları - türk xalqlarının mənəvi birliyini,türklərin vahid mənəvi aləmini yaratmaq arzularını cılızlaşdırmaq, bəlkə də qəsdən təhrif etmək deməkdir. Məgər iyirmidən artıq ərəb ölkəsi,vaxud ispandilli Latın Amerikası respublikaları bir dövlətdə birləşirlər? Yox. Lakin siyasi recim və dövlət quruluşlarındakı fərqə baxmayaraq (Respublika,dini ya konstitusiyalı monarixiya, demokratiya, totalitarizm). Ərəb ölkələri ümimi mənəvi-mədəni məkana malikdirlər:bu ölkələrin vətənldaşlarının həyatını əks etdirərn mətbuat, ədəbi sahələri istiqamətləndirən ədəbi proses, film,auidioviziya məmulatlarının geniş mübadiləsi, ümimi ictimai-siyasi ab- hava,ümumi mədəni,tarixi irs,ümumi əxlaqi və etik dəyərlər -ümumi dünyagörüşünün əsasını təmin edir.Bir sözlə, bütün bunlar Vahid Ərəb dünyası haqqında danışmağa əsas verən meyyarlardır. İngilisdilli ölkələrin - ABŞ və Kanadanın(fransızdilli Kvebek əyalətini nəzərə almaqla).- mənəvi-mədəni inteqrasiyası məncə ideal qarşılıqlı münasibətlərin örnəyidir. Hələ bu ölkələrin soy əcdadları İngiltərəyə ilə güclü intellektual əlaqələrini demirik. Tarixi,dini və ideololji fərqlərlə aralanmış,müxtəlif əlifbalara malik olan türk xalqları hələ qeyri-müəyyən vəziyyətdə olan türk aləmini - Vahid Türk dünyasına çevirməyə qadir olan intellektual, mədəni inteqrasiya və koordinasiya mexanizm- ləri,institutları yaradılmalıdır. Bu tarixən labüd prosesdir(Hərçənd ki,mən daxili və xarici amillərin təsiri ilə türk xalqlarının ictimai-siyasmi taleyində müəyyən dolnanbacları da istisna etmiram, onlar bu prosesləri yubada bilər, lakin qarşısını almaq, dayandırmaq iqtidarında deyil) Bu tarixən təbii prosesdə Azərbaycan vacib rol oynamalıdır. Qismən Avropa meylli türk sahələri (Türkiyənin özü, Kiprin türk hissəsi, Balkan türk anklavları) və Uyğur çöllərindən Qazaxıstan və Orta Asiyaya qədər uzanan türk əraziləri arasında körpü rolunu Azərbaycan oynamalıdır. O, həmin fəzanın mərkəzindədir. Həm coğrafi- siyasi mövqeyinə, həm də tarixən bir çox məsələlərdə birinciliyinə görə. Şərqin ilk dramaturqu, dram və opera teatrı sənətinin ilk qaranquşları, Rusiya imperiyasında ilk müsəlman qəzeti, ilk respublika dövlət quruluşu (bu sahədə bütün müsəlman Şərqində birinciliyimiz vardır) 1921-ci ildə Şərq xalqlarının Bakıda Birinci qurultayı, Birinci türkoloji qurultay (1926-cı il) - bütün bunlar həm Azərbaycan, həm də türk mənəviyyat tarixinin şərəfli səhifələridir. Təəssüf ki, türk xalqlarının həyatındakı rolumuzu Stalin irticası dövründə, lap elə sonralar da itirdik. Təşəbbüsçüsü olduğumuz və ilk tətbiq etdiyimiz latın əlifbasını da qoruya bilmədik. Latın qrafikalı əlifbanın bərpası mənəvi birliyimiz üçün mühüm addımdır. Bu iş türk dilləri ailəsinə daxil olan hər bir dilin xüsusiyyəti nəzərə alınmaqla həyata keçirilməlidir. Yeni sözlərin (neologizmlərin) və terminlərin yaranması sahəsində işlər də bu cür istiqamətləndirilməlidir. Bu məsələlər ikinci türkoloci qurultayın çağrılması zərurətini göstərir. Qurultayın Bakıda - Türk dünyasının qəlbində keçirilməsi ədalətli olardı. Türkoloji qurultay nəinki yuxarıda qeyd olunmuş məsələlərin həllinə, həm də müəyyən daimi orqanın yaradılmasına təkan verə bilərdi. Bu orqanı türk xalqlarının humanitar problemləri ilə, onların tarixi, ədəbiyyatı, incəsənəti, memarlıq və mədəniyyət abidələri ilə məşğul olacaq «Türk YUNESKOsu» kimi bir təşkilat şəklində təsəvvür edirəm. Bu təşkilat bütün müstəqil türk dövlətləri tərəfindən müəyyənləşdirilə və maliyyələşdirilə bilərdi. 2
Azərbaycanın yaradıcı ittifaqları tərəfindən təsis edilmiş, eyni adlı qəzetin bir neçə nömrəsi nəşr edilmiş «Oğuz eli» assosiasiyası mahiyyət etibarilə bu tip ümumtürk humanitar mədəni təşkilat, qurum kimi nəzərdə tutulmuşdur. Məhdud maddi imkanlar, binanın olmaması (hərçənd şəhər hakimiyyəti bina boyun olub), texniki bazanın yoxluğu, (Assosiasiyanın nəinki öz mətbəəsi, hətta kompüter, kseroks, müasir rabitə vasitələri, teleksi, faksı da yoxdur), perspektivli bir
təşkilatın fəaliyyətini məhdudlaşdırır. Bu cür humanitar-mədəni Türk Mərkəzi böyük bir fəzanın mənəvi simasını dəyişə bilərdi 3 . Humanist dəyərlərə, sivilizasiyalı, toleranslı (dözümlü), dünyəvi və demokratik əqidələrə əsaslanan qurum hər cür totalitarizmə - istər kommunist, istər millətçi-faşist, istər təməl dinçi - totalitarizmə sədd ola bilər. Artıq bu əsrin sonu, gələcək minilliyin əvvəlində türk ölkələri dünyanın coğrafi- siyasi strukturunda mühüm amillərdən olacaqlar. Avrasiyanın qarşılaşacağı problemlər bu böyük regionun mentalitetindən, - ruhundan, mənəviyyatından, düşüncə yükündən asılıdır. İlk növbədə türk xalqları bir-birini yaxşı tanımalıdırlar. «Türk YUNESKO»su təhsil prosesini də nizama sala bilər. Belə ki, ali türkoloci təlimin olmasına baxmayaraq heç bir türk ölkəsində, o cümlədən Türkiyədə, azərbaycanşünaslıq, qazaxşünaslıq, özbəkşünaslıq və s. fənlər yoxdur.
2
1Sonralar bu fikir və Türk Mədəniyyət Nazirləriylə görüşdə çıxış etdiyim zaman verdiyim təklif TÜRKSOY adlı təşkilatın yaranmasıyla nəticələndi.
3
Yüklə 2,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|