Yazıçı Anar haqqında payız düşüncələri (Cəmil Həsənli) Moskvada Anarın 70 illiyində çıxışından

AYDIN  SURƏTİ 

 

Parlaq,munis,unudulmaz  insanlar  -  Dilarə  Əliyevanın  və  Aydın  Məmmədovun 

faciəvi ölüm xəbəri məni Türkiyədə,əsgi Selcuq şəhəri Bursada yaxaladı. 

---

294 

 

Mən  «yaşıl  Bursa»,  «gözəl  Bursa».  «qədim  Bursa»  da  yaza  bilərdim.  Niyə  kağıza 

qeyri-ixtiyari  məhz  bu  sözlər  -  «Selcuq  şəhəri»  düşdü.  Assosiasiyaların  -anımların,yada 

salmaların öz qanunları var və Səlcuqların da burda xatırlanması təsadüfi deyil. Bir neçə il 

bundan  qabaq  Leninqrada  (onda  hələ  Leninqrad  idi)  Azərbaycan  günlərinin  iştirakçıları  

sırasında  Aydınla  mən  də  vardıq.Sözləşib  məşhur  alim-türkoloq  L.N.Qumilyovgilə 

getdik.Aydın  onunla  tanış  idi,xahiş  etdim  ki,məni  də  tanış  etsin.  Kommunal  mənzildə 

yaşayan bu böyük alimin gənc azərbaycanlı həmkarına xüsusi hörmətlə yanaşdığını görür, 

qürurlanırdım.  Qumilyov  türk  xalqlarının  tarixindən,öz  keşməkeşli  taleyindən,  həbs 

düşərgəsində  Oljas  Süleymenovun  atasıyla  bir  barakda,  üst-üstə  taxcalarda  yatmağından 

danışırdı.  Söhbət  Azərbaycan  xalqının  mənşəyindən  düşdü.  Qumilyov:  «Niyə  sizin  bəzi 

alimlər  Azərbaycan  xalqının  söykökünü  müəyənləşdirmək  üçün  ora-bura  boylanırlar?  -

deyə  soruşdu:  Səlcuqların  əsl  varisisiniz.Azərbaycan  tarixində  üç  ulu  Səlcuqun  -

Toğrulun,Alp-Arslanın,Məlikşahın  həlledici  yeri  var  -  sonra  diqqətlə  Aydına  və  mənə 

baxdı  -  Selcuq  mənşəyiniz hər  birinizin  zahiri  görkəmində  belə  əks oulunur,-  deyə  əlavə 

etdi. 

Əlbəttə,zahiri  görkəmdən  daha  vacib  daxili  dünyanın  quruluşu,mənəviyyatın  yönü, 

ruhun özəlliyidir.Və Aydının səlcuq ruhuna səqaqəti,türk mənəviyyatına, xalqımızın həqiqi 

mənşəyi,  kökləri  və  tarixiylə  bağlı  sahələrə  marağı  bununla  əlaqədardır.  Aydın  əsl  alim 

idi.Ciddi dilçi alim kimi Azərbaycan  dilinə aid araşdırmalar aparmaq, iltisaqi şumer diliylə 

iltisaqi türk dilləri arasında müəyyən bağları axtarmaq,tələsik səthi nəticələr yox,inandırıcı 

dəlillər  tapmaq  istəyirdi.  Bu  barədə  dəfələrlə  etdiyimiz  söhbətlər  zamanı:  «ayrı-ayrı 

sözlərin  bənzərliyinə,oxşarlığına  uymaq  olmaz,-deyirdi  -  «Xalq  etimologiyası»  deyilən 

məsələ  təhlükəli  və  sürüşgən  sahədir.Başı  çıxanın  da,çıxmayanın  zahiri  əlamətlərə  görə 

qəti hökmlər verməsi gülüncdür. Həqiqi elmi etimologiyanı «ehtimalogiya» ilə əvəz etmək 

olmaz». 

Şumer  dilinə  ciddi  marağı,bu  sahədə  tədqiqatları  onu  görkəmli  qazax  şairi  Ol]as 

Süleymenovla yaxınlaşdıran, məhrəmləşdirən, doğmalaşdıran ümdə cəhətlərdən idi. 

---

295 

 

Səksəninci  illərdə  bir  neçə  gənc  dilçi  alimimiz,  yəqin  ki,ədəbi  tənqid  sahəsində 

müəyyən  kasadlıq,  xüsusən  də  cavan  nəsil  tənqidçilərin  az  olması  səbəbindən,  əzm  və 

həvəslə ədəbiyyatımızın bu  cəbhəsində fəaliyyət göstərməyə başladılar. Aydın da onlardan 

biri,  həm  də  ən  dərin  mühakimələrə,ən  dəqiq  təhlilə  qadir  olanlardan  idi.  İstər  öz  ədəbi 

nəsli, istərsə də daha yaşlı nəsillərin nümayəndələri haqqında yazıları,o cümlədən mənim 

barəmdə  yazdığı  məqalə  o  dövrkü  tənqidimizin  yeni,daha  müasir  səviyyəsini 

müəyyənləşdirirdi.  1987-ci  il  «Ulduz»  jurnalınin  6-cı  nömrəsində  Aydınla  mənim 

dialoqumuz  çıxdı.  Bu  dialoqda  ilk  dəfə  olaraq  latın  əlifbası  məsələsini  qaldırmışdıq  və 

həmin  söhbətin  əks-sədası  hətta  Orta  Asiya  respublikalarında  da  eşidilmişdi.  Mən  bu 

söhbətdə bir sıra vacib məsələləri «səsimiz eşidilənəcən» deyəcəyimizi boyun olmuşdum. 

Sonralar  Aydın  məqalələr  kitabını  nəşr  etdirdi,  o  kitaba  həmin  dialoqumuzu  da  saldı  və 

kitabı həmin sözlərimlə adlandırdı: «Səsimiz eşidilənədək». 

Ay  keçdi,  il  dolandı,  o  vaxt  qaldırdığımız  məsələlərin  bir  çoxu  keçmişdə  qaldı,bir 

sıra  məsələlədə  isə  həyat  bizim  ən  qabbaqcıl  fikirlərimizi  ötüb  keçdi.  Yeni  ictimai  iqlim 

yarandı, yeni mənəvi ab-hava  müəyyənləşdi, yeni siyasi şərait təsdiq və bərqərar oldu. Və 

bütün bu sürəclərdə(proseslərdə) Aydın yalnız alim, tənqidçi, publisist kimi deyil,nüfuzlu 

siyasi  xadim  kimi  də  böyük  rol  oynadı.  Həm  də  o  siyasətçi  kimi  çox  tez  bir  zamanda 

yetişdi,püxtələşdi,sözü  gözlənilən  və  eşidilən  adam  oldu.  Müxalifətin  bu  gün  geniş 

tanınmış,o  vaxtlar  isə  siyasi  meydanda  ilk  addımlarını  atan  xadimləriylə  Yazıçılar 

İttifaqında  təşkil  etdiyimiz  görüşlərin  fəal  iştirakçılarından  biri  də  Aydın  idi.  Belə 

görüşlərin birinin lent yaşısı məndə durur,bu kasetdə indiki məşhur müxalifət liderlərinin 

səsləriylə bərabər, mənimçün çox əziz olan iki nəfərmin - faciəli aqibətə düçar olmuş Tofiq 

İsmayılovun və Aydın Məmmədovun da səsləri eşidilir. 

Aydın ayıq siasi təfəkkürə, nadir natiqlik bəlağətinə,geniş elmi və ədəbi erudisiyaya 

malik  şəxsiyyət  idi.Odur  ki,uzun  səylərdən  sonra  Azərbaycan  Yazıçılar  İttifaqı  nəzdində 

Tərcümə  və  Ədəbi  Əlaqələr  mərkəzini  yaratmağa  nail  olduğumz  zaman  buranın 

rəhbərliyini mən məhz Aydın Məmmədova təklif etdim. Aydın bu təklifi məmnuniyyətlə 

qəbul etdi.O vaxtkı qaydalar üzrə «yuxarılar» da onun namizədliyini təsdiq etdilər. Aydın 

---

296 

 

işə  həvəslə,səriştəylə  girişdi  və  qısa  müddətdə  peşəkar  kollektiv  toplayıb,görüləsi  işləri 

planlaşdırdı. Bu çətin və ciddi işlə bərabər  

Aydın  siyasi  fəaliyyətindən  də  kənar  qalmırdı.Azərbaycan  Ali  Sovetinə  deputat 

seçilmişdi. 

İstər şəxsiyyətində, istər siyasi fəaliyyətində ziddiyyətli cəhətlər də vardı, siyasətin 

«oyunlarından» və «fəndlərindən» də agah idi,yanıldığı məqamlar da olurdu. Amma siyasi 

həyatımızda  Aydının  öz  əvəzsiz  yeri  vardı  və  bu  yeri  indi  də  görünür.  Ali  Sovet 

sessiyalarında  onun  parlaq,  ağıllı,  təmkinli  çıxışları  xalq  tərəfindən  böyük  pəğbətlə 

qarşılanırdı.  Xalq  onun  sözünə  inanır,etibar  edirdi.  Parlamentimizin  bügünku 

çarpışmalarında Aydının müdrik sözünə, inandırıcı məntiqinə,konstruktiv təkliflərinə daha 

artıq ehtiyac duyulur. 

Azərbaycan  Yazıçılarının  1X  qurultayı  ərəfəsində  xəbər  yayıldı  ki.Aydın  Tərcümə 

Mərkəzindən  getmək  istəyir,bu  xəbər  müəyyən  dərəcədə  onun  «Yol»  qəzetinə  verliyi 

müsahibəsinə əsaslanırdı.Güman olunurdu ki,Aydın bütün fəaliyyətini yalnız Ali Sovetdəki 

işiylə bağlamaq istəyir. Axı o yalnız deputat deyil,həm də Ali Sovet komissiyasınıni sədri 

idi.  «Türkologiyva»  jurnalı  redaktorunun  da  birinci  müavini,faktiki  olaraq  bu  jurnalı 

çıxaran idi. 

Qurultayda  Aydın  Azərbaycan  Yazıçılar  Birliyinin  İdarə  heyətinin  üzvü  və  o  vaxi 

keçiriləcəyi güman edilən SSRİ Yazıçılari Qurultayına nümayəndə seçilmişdi. 

Azərbaycan  Yazıçıları  qurultayından  sonra,təşkilat  Plenumumuzdan  bir  gün  əvvəl 

axşam Aydın mənə evə zəng elədi,bir  qədər həyəcanlı səslə: 

-Anar  müəllim-dedi  -  mən  Tərcümə  mərkəzindən  getmək  istəmirəm,Bütün  başqa 

vəzifələrimdən  əl  çəkərəm,hətta  deputatlıqdan  imtina  etməyə  də  hazıram,amma  Tərcümə 

mərkəzindən ayrılmaq istəmirəm. 

 -Aydın,nə  söhbət  ola  bilər-  dedim,-  Tərcümə  mərkəzinin  ilk  müdiri  sənsən, 

kollektivi  sən  toplamısan  və  qalıb  işləmək  istəyirsənsə,çox  gözəl.Deputatlıqdan  imtina-

filan da lazım deyil. 

---

297 

 

Aydının  bu  telefon  söhbətindən  sonra  bir  qədər  sakitləşdiyini  hiss  etdim,amma 

görünür,nədənsə narahat idi ya kimsə onu bu sarıdan nigaran salmışdı,çünki elə həmin gün 

gecə  yarısına  yaxın bir  də  zəng  elədi və yuxarıda gətirdiyim  dialoq  demək  olar ki,bir  də 

təkrar olundu. 

Səhər  Plenumda  Aydın  Məmmədov  Azərbaycan  Yaşıçılar  Birliyinin  katibi  və 

Tərcümə  mərkəhinin  müdiri  seçildi.1991-ci  il  mart  ayıının  son  günləri  idi.Kim  bilərdi 

ki,Aydının ömür möhlətinə cəmi-cümlətanı bir aydan da az qalıb. 

 Türkiyədən  dönən  kimi  Emin  Sabitoğluyla  birlikdə  Şəkiyə,  Kiş  kəndinə,  Aydının 

qəbri  üstünə,sonra  da  ata  evinə,valideynlərinə  başsağlığı  verməyə  getdik.  İnsanlar  bir-

birinə bənzəmədikləri kimi, dərdi də müxtəlif cür çəkirlər. Dərdini içində, zahirən büruzə 

vermədən,mətanət və dözümlə çəkənlər adamı daha artıq sarsıdır. Aydının atasının nurani 

sifətinə, anasının məsum üzünə çökmüş kədər işığını heç bir vaxt unutmaram. 

Dözülməz  oğul  dağını,təsəllisi  mümkünsüz  övlad  dərdini  elə  ləyaqətlə  çəkirdilər 

ki,bu  saatlarda  Aydının  hansı  sağlam  və  əbədi  köklərə  bağlı  olduğunu  daha  dəqiq  duya 

bildim. 

Aydın  yaşayarkən  o,atası  Mirsaleh  kişi  üçün  iftixar  etdiyi,fərəhləndiyi  oğul 

idi,balaca  bir  kənddən  çıxıb  Bakıya  getmiş,orada  peşəyə  yiyələnmiş,alim  olmuş,ad-san 

qazanmış  bir  ailə  üzvü  idi.  Ölümündən  sonra  Aydını  -  bütün  xalq  -Azərbaycan  xalqı  öz 

oğlu,istəkli,ağıllı-kamallı balası saydığını dərk etdi.Mirsaleh kişinin bizə dediyi sözlər çox 

adi,çox sadə,ona görə də təbii və səmimi sözlər idi: 

-Heç bilməzdim ki,Aydını bu qədər sevirlərmiş. Azərbaycanın hər yerindən adamlar 

axın-axın gəlir, məktublar, teleqramlar,güllər... 

Aydının məzarı başında durmuşuq. Məzarın üstü bütün Azərbaycandan axıb gəlmiş 

güllərə, dəmətlərə,çələnglərə qərq  olub. Bir tərəfdə  füsünkar gözəliyə  malik  olan Marxal 

yaylağı - Aydın büranı çox sevərdi. Marxalın qədim türk sözü olduğunu da mən ilk dəfə 

Aydının  dilindən  eşitmişdim.  O  biri  tərəfdə  dəli-dolu  Kiş  çayı,  Kiş  kəndi,  kiçik 

həyət,qəribsəmiş bir ev - itirdikləri oğulun dərdini səssiz-səmirsiz, içindən yana-yana,yanıb 

qovrula-qovruda çəkən iki qoca ata-ana... 

---

298 

 

Hər  tərəfdə  -  qarlı  dağlar  başında,  sıx  ormanlıqlarlda,  qədim  Şəkinin  təkrarsız 

küçələrində,  Bakının,  Qarabağın,  Azərbaycanın  hər  yerində  məhəbbətlə,  hörmətlə, 

minnətdarlıqla,  yanğıyla  anılan  bir  ad  -  Aydın  Məmmədovun  adı.  Aydının  bütün  vətən 

torpağımı  dolaşan  nigaran  ruhu.  Yaddaşlarımızda,  qəlblərimizdə,  talelərimizdə  yaşayan 

işıqlı surəti. 

Aydın surəti.