Yazıçı Anar haqqında payız düşüncələri (Cəmil Həsənli) Moskvada Anarın 70 illiyində çıxışından

SÖZARDI. SİYASƏT  SƏHNƏSİNƏ  TAMAŞAÇI  BAXIŞI 

 

Yüxarıda  verilən  müsahibə  kitaba  daxil  edilərkən  onu  yenidən  gözdən  keçirdim. 

Xatirimdə qalan bəzi əlavələr etməyə ehtiyac duydum.   

Əlbəttə,  jurnalistiin  verdiyi  tikanlı  sual  onun  təmsil  etdiyi  qəzetin  mənə 

münasibətindən irəli gəlir. Amma hər halda  mən bu jurnalist xanıma minnətdaram ki, bu 

sualı  bədxahlarımın  tez-tez  möhtəkirlik  etdiyi  bir  məsələyə  aydınlıq  gətirməyim  üçün  

mənə fürsət verir. 

İlk  öncə  onu  demək  istəyirəm  ki,hakimiyyət  və  ziyalılar  problemi  bəzilərinin 

düşündüüü kimi o qədər də bəsit məsələ deyil. Çox vaxt hakimiyyətin ziyalılara daha artıq 

ehtiyacı  olur,  nəinki  ziyalıların  hakimiyyətə.  Bir  mitinqdə  “ziyalılar  belə  etməldidir,elə 

etməlidir»  çağrışlarına    cavab  olaraq  dedim  ki,  mən  indiyə  qədər  heç  vaxt  «yuxarıların» 

göstərişiylə hərəkət etmədiyim kimi,indi də «aşağıların» tələbləriylə hərəkət etmək fikrində 

deyiləm. Məni müxtəlif iqtidarlar dövründə tutduğum vəzifədə qaldığıma görə qınayanlara  

anlatmaq istəyirəm ki(əgər doğrudan da anlamaq istəyirlərsə) əgər hər hansı hakimyyətin 

dövrundə mən məhz onun siyasəi xəttiylə hərəkət etsəydim, sonra onun yerinə gələn, tək 

əks  siyasi  mövqedə duran  iqtidarın  vaxtında qalıb işləyə  bilməzdim.  Və  yenə  də  növbəti 

hakimiyyət  dəyişikliyi  vaxtında  da  öz  müstəqilliyimi  qoruyub  saxlaya  bilməsəydim 

növbəti hökümətin asisinə çevrilərdim. Yəqin ki,həmişə öz sabit mövqeyimdə dayandığım 

üçün,  özümün  düşündüyüm,inandığım  kimi,doğru  bildiyim    kimi  hərəkət  etdiyim  üçün  

bütün iqtidarlar mənimlə hesablaşıblar.  

Artıq yetmiş yaşı keçmiş ömrüm boyu nə qədər müxtəlif recimlərin,hakimiyyətlərin, 

rəhbərlərin şahidi olmuşam.  

İndi  bu  barədə  fikirləşəndə  və  yada  salanda  görürəm  ki,  İmam  Mustafayev,  Vəli 

Axundovdan uzü bəri Azərbaycana rəhbərlik etmiş Birinci şəxslərin hamısı ilə şəxsən tanış 

idim,  bəziləriylə  az,  bəziləriylə  çox  ünsiyyətdə  olmuşam.  Hörmətli  İmam  Mustafayevin, 

hörmətli Vəli Axundovun rəhbərliyi dövründə mən hələ çox gənc idim, ədəbiyyat aləminə 

yeni-yeni  qədəm  basırdım.  Odur  ki,  ictimai  anlamda  onlarla  təmaslarım  olmayıb.  Buna 

---

341 

 

görə  də  onların  mənim  ədəbi  və  ictimai  taleyimdə  rolları  olduğunu  deyə  bilmərəm. 

(Vurğulayıram  ki,  bu  sözlər  yalnız  mənə  aiddir,  onların  respubilkanın  həyatında  

oynadıqları  əhəmiyyətli  rol  - danılmazdır).  Sonralar  şəxsi planda  hər  ikisiylə görüşlərim, 

xoş söhbətlərim olub. 

Şəxsən  mənim    ədəbi-ictimai  taleyimdə  -    ən  böyük    və  əvəzsiz  rolu  olan  rəhbər, 

şübhəsiz Heydər Əliyevdir. Onun məni və redaktoru olduğum «Qobustan»ı qorumasından 

bu  kitaba  daxil  olan  başqa  mətnlərdə,  eləcə  də  «Unudulmaz  görüşlər»  adlı  iri  kitabımda 

ətraflı yazmışam,burada təkrar etməyə ehtiyac yoxdur. Bircə onu demək istəyirəm ki, bu 

məsələlər  əsasən  70-ci  illərə,  yəni  H.Əliyevin  Azərbaycan  KP  MK-nın  Birinci  katibi 

olduğu  dövrə  aiddir.  Sonralar  müstəqillik  dövründə  H.Əliyev  bir  neçə  çıxışında  sovet 

illərində  ona  məndən,  «Qobustan»dan  nə  qədər  şeytançılıq  edildiyindən,  danoslar 

verildiyindən  danışdı.Müstəqillik  dövründə  isə  artıq  mən  ona  Yazıçılar  Birliyinin  sədri 

kimi  müxtəlif  məsələlərlə  bağlı  müraciətlər  edirdim  və  bu  müraciətlərin  hamısı  müsbət 

qarşılanır,  operativ  həll  olunurdu.  (Yazıçılar  Birliyinin    və  onun  ədəbi  orqanlarının 

büdcəyə götürülməsi, Türk dünyası Yazıçılarının  Üçüncü qurultayının Bakıda keçirilməsi, 

Dədə  Qorqud  yubileyinin  dünya  miqyasında  bayram  edilməsi  və  s.)  Bütün  bunlara  görə 

elementar  nəcabət  və  nəzakət  qanunlarına  görə  mən  Yazıçılar  Birliyi  adından,  şəxsən  öz 

adımdan Prezidentə minnətdarlığımı bildirəndə bəzi ağzıgöyçəklər bunu hansısa təmənna 

naminə  etdiyimi    yazırdılar.  Cılız  təfəkkürlı  xırda  adam  olduqlarına  görə  bü  yaxşı 

münasibətlərimizi  guya  mənim  dövlətdən  nə  isə  ummağımla  bağlayırdılar.  Süddən  yanıq 

olanlar kimi,fəxri adlardan, mükafatlardan yanıq olanlar da var. Mükafat, fəxri ad tamarzısı 

olmasaydılar bu  məsələni hər yazılarında hallandırmazdılar. Başqalarının malik olduqları 

imtiyazları  umduqları  və  ala  bilmədiklərinə  görə  hamının,hər  kəsin  bu  ölçülərlə,  bu 

meyyarlarla davrandıqlarını  düşünürlər. Doğrudan da hərə öz arşınıyla ölçür. Hərçənd ki 

mən,  Heydər  Əliyevin  özünün  də  iştirak  etdiyi  toplantılarda  bir  neçə  dəfə  fəxri  adların 

(Xalq  yazıçısı,  Xalq  şairi,Xalq  artisti)  ləğv  olunmasını  təklif  etmişdim.  Məgər  mənim 

günahımdır  ki,ədəbiyyat,sənət  sahəsində  gördüyüm  az-çox  işlər  dövlət  tərəfindən,  daha 

konkret desəm şəxsən Heydər Əliyev tərəfindən  yüksək qiymətləndirilib. Məhz onun MK-

---

342 

 

nın  Birinci    Katibi  olduğu  vaxt  mən  Əməkdar  incəsənət  xadimi  adına  və  Respubikanın 

Dövlət  mükafatına  layiq  görülmüşəm.  Müstəqillik  dövründə  məhz  Prezident  Heydər 

Əliyev mənə Xalq yazıçısı adını və nasirlərdən birinci olaraq ölkəmizin  ən yüksək ordeni 

olan  İstiqlal  ordenini  təqdim  edib.  Məhz  onun  təşəbbüsü  və  təklifiylə  mənə  Millət  vəkili 

kimi müstəqil Azərbaycanın ilk Milli Məclisini açmaq və aparmaq şəfəri nəsib olub.  

Bu  yaxınlarda  bir  müsahibim:  -  bu  qədər  Fəxri  adınız,  mükafatlarınız  var,daha  nə 

istəyirsiniz?- deyə soruşdu. 

-Heç  nə  istəmirəm-dedim  -  bütün  bu  adları,  mükafatları  mənə  Heydər  ƏIiiyev 

verib.Təki onun verdiklərini almasınlar,ayrı bir şey   istəmirəm -dedim. 

«Yeni Müsavat» qəzetinin müxbiriylə söhbətimdə mənə hörmət edən rəhbər işçilərə  

mən də hörmətlə yanaşmışam sözlərini də əbəs demirəm. Əlbəttə, mənim Heydər Əliyevə 

munasibətim  yalnız  onun  mənə  xoş  münasibətyilə  bağlı  deyil,  bü  böyük  insanın 

Azərbaycan tarixinin həlledici məqamlarında oynadığı rolla, özəlliklə 1993-cü ilin  həyat-

ölüm  sınaqlarında  ölkəmizi  xilas  etməsiylə  əlaqədardır.  Amma  «Yeni  Müsavat»dakı 

söhbətimdə  razılaşmadığım  məqamlar  barədə  dediyim    sözlərim  də    başqa  rəhbərlərin 

olduğu  kimi  H.Əliyevin  hakimiyyəti  dövrünə  də  aiddir.  Konstitutsiyada  dilimizin  adının 

dəyişdirilməsi məsələsinə etiraz etmişəm,  bu barədə yalnız toplantılarda deyil,mətbuatda 

da  çıxış  etmişəm.Fəxri  adların  verilməsinin  əleyhinə  olmuşam  və  bu  da  mətbuatda  əks 

olunub.Ali  məktəblərdən  böyük  xadimlərimizin,xüsusiylə  də  Konservatoriyadan  Üzeyir 

bəyin adının götürülməsinə mənfi münasibətimi bildirmişəm. 

Heydər  Əliyevdən  sonra  Azərbaycana  rəhbərlik  edən  adamlarla  da  ünsiyyətdə 

olmuşam  və  təkrar  edirəm,  mənə  hörmətlə  yanaşanlara  hörmətlə  yanaşmışam.  Amma 

şəxsiyyətlərinin miqyasına görə, siyasi dünyagörüşlərinin  üfüq genişliyinə görə, tarixilik 

duyğusu və iradə baxımından onların heç birini Heydər Əliyevin  şəxsiyyəti ilə müqayisə 

etmək olmaz. 

Heydər Əliyevdən sonra Azərbaycana rəhbərlik edən Kamran Bağırova  - çox abırlı 

və  təmiz  adam  kimi    hörmət  bəsləyirdim,  onun  da  mənə  münasibəti  yaxşı  idi.1987-ci  il 

iyunun 

18-i 

  Yazıçılar  İttifaqının  rəhbəri  seçildiyim  gün  heç  yadımdan 

---

343 

 

çıxmaz.Yenidənqurma  və  aşkarlığın  elə  bir  dövrü  idi  ki,partiya  artıq  Yaradıcılıq 

təşkilatlarının işinə nə açıq,nə gizli şəkildə qarışa bilirdi.Mən də Partya göstərişi ilə deyil, 

yazıçıların öz təşəbbüsüylə yekdilliklə İttifaqın Birinci katibi seçildim.Bu təklifi  ilk olaraq 

Əkrəm  Əylisli  irəli  sürdü,İsi  Məlikzadə,  Tofiq  Bayram,  İsa  İsmayılzaldə,  İsmayıl  Şıxlı 

müdafiə etdi. (Mərhumların hamısına Allahdan rəhmət diləyirəm) Seçiləndən sonra məni 

Mərkəzi Komitəyə Kamran Bağırovun yanına çağırdılar. Onun dediyi sözləri də heç vaxt 

unutmaram: -Biz çox istəyirdik ki,sən seçiləsən - dedi - amma bilirsən də qarışa bilməzdik. 

Bütün gecəni yatmamışam ki,görəsən Plenum necə keçəcək,istədiyimiz alındığı üçün çox 

şadam. 

Kamran  Bağırov çox çətin bir dövrdə Azərbaycana rəhbərlik etməli oldu.Qarabağ 

məsələsi təzə-təzə körüklənməyə başlamışdı,Sumqayıt hadisələri baş vermişdi.Daha əvvəl 

Moskva    altdan-altdan  Heydər  Əliyevə  qarşı  təxribatlara  başlamışdı  və  Azərbaycanda 

İkinci katib işləyən şəxs də buradan Moskvaya  onlara lazım olan məlumatları çatdırırdı.  

Mənə  elə  gəlir  ki,şəxsən  Kamran  Bağırov  Heydər  Əliyevə  etibarlı    insan 

idi,yadımdadır  Heydər  Əliyevin  Moskvaya,  yüksək vəzifəyə  getməsindən  əvvəl  keçirilən 

Plenumda  (onun  Birinci  katib  vəzifəsindən  azad  edilməsi  məsələsi  müzakirə  olunurdu)  

Kamran  Bağırov  çıxış  edən  zaman  ağladı.Amma  o  çətin  dövrdə  Azərbaycanda  Heydər 

Əliyev  yolunu,Heydər  Əliyev  siyasətini  davam  etdirməyə  təəssüf  ki,  K.Bağırovun  gücü 

çatmadı  ya  imkanı  olmadı.  O  vaxt  K.Bağırorvun  verdiyi  bir  bəyanat  da  zənnimcə  düz 

deyildi.  O  dedi  ki,mən  Azərbaycan  Respublikasının  Partiya  pəhbəriyəm,  bütün 

Azərbaycanlıların  rəhbəri  deyiləm.Ermənilər  var  gücləriylə  xaricdəki  diasporalarına 

arxalandığı  bir  məqamda  Azərbaycan  rəhbərinin  ölkə  dışındakı  soydaşlarının 

problemlərindən  faktiki  olaraq  imtina  etməsi  yaxşı  qarşılanmadı.  Rusyada,  Qərbdə    o 

vaxtlar  mütəşəkkil  olmayan  Azərbaycan  diasporası  bir  yana  dursun,  Gürcüstandakı,  ən 

vacibi  isə  Ermənimstandakı  soydaşlarımıza  Azərbaycanın  sahib  çıxmaması  onların  acı 

taleyində müəyyən rol oynadı. 

Kamran  Bağırovdan  sonra    Moskva  Respublika  Partiya  təşkilatına    Əbdürrəhman 

Vəzirov    rəhbər  göndərdi.  Onu  əvvəlcədən  tanıyırdım,normal  münasibətlərimiz  vardı, 

---

344 

 

Moskvada  ya  xarici  ölkələrdə  işlədiyi  zaman  hər  bayramda  mənə  təbriklər  göndərərdi, 

Mərkəzi mətbuatda çıxan yazılarım haqqında fikrini ifadə edən məktublar yollayardı,mən 

də  onlara cavab verərdim. Hindistanda Kəlküttada Sovet konsulu işlədiyi zaman yolum  o 

ölkəyə düşdü. Bir neçə gün bərabər olduq. Bir yerdə Şantineketona, Taqorun malikanəsi və 

Universiteti  olan  şəhərə  getdik.  Yol  boyu  söhbətlərimizdə  Moskva  siyasi  elitasının  bəzi 

məqamlarından məni agah edirdi, məsələn ilk dəfə ondan Brejnevin kürəkəni Çurbanovun 

adını eşitdim və onun, arvadı Qalinayla bərabər sürdükləri eyş-işrətli həyat haqqında çox 

şeyi bildim.Onu da qeyd etmək istəyirəm ki, o vaxt Vəzirov Heydər Əliyev haqqınla çox 

böyük  ehtiramla  danışırdı  və  onun  diplomatik  işə  keçməsində  H.Əliyevin  xeyirxahlığını 

minnətdarlıqla xatırlayırdı. 

Bakıda MK- nın Birinci katibi seçiləndən üç-dörd gün sonra mənə evə zəng elədi. 

Xoş-beşdən  sonra:  -Necə  bilirsən  Qarabağ  məsələsini  həll  elə  biləcəyik?  -  deyə  soruşdu, 

mən  cavab  verməyə  macal  tapmamış  özü:  -Mütləq  həll  edəcəyik  --dedi.  Sonra  birdən:  - 

sizə  qonaq  gəlmək  istəyirəm-dedi.  Ev  şəraitim  belə  yüksək  vəzifəli  qonağı  qəbul  etmək 

üçün uyğun olmadığı üçün çaşıb qaldım, amma məlum oldu ki, Yazıçılar İttifaqına qonaq 

gəlmək  istəyirmiş,-buyurun  gəlin-dedim.-  Amma  bir  xahişim  var,  o  biri  yaradıcılıq 

təşkilatlarının rəhbərlərini də dəvət elə - hamıyla bir yerdə görüşək. 

Elə də etdim,təyin olunduğu vaxt Vəzirov gəldi,bir-bir hamıyla görüşdü və mənim iş 

masamın yanında, otağın bu başında əyləşdi. Bunu ona görə qeyd edirəm ki,otağın o biri 

başında  Bəstəkarlar  İttifaqının  sədri  rəhmətlik  Tofiq  Quliyev  əyləşmişdi.  Vəzirovun  ilk 

suallarındant  biri:  Siz,  yaradıcılıq  təşkilatlarının  başçıları,  hansınız  son  vaxtlar 

Komsomolda(yəni komsomolun Mərkəzi komitəsində) olmusunuz? 

Hamı  mat-mat bir-birinə baxırdı.Tofiq Quliyev:  -Mən keçən həftə ora getmişdim  - 

dedi.Vəzirov  otağın  bu  başından  durub  az  qala  qaça-qaça  Tofiq  Quliyevə  tərəf  atıldı  və 

onun üzündən öpdü. 

Bu  görüş çoxlarının yadında  qaldı və  yeni  rəhbərin    bir  qədər  ekssentrik  davranışı 

haqqında cürbəcür rəylərin yaranmasına səbəb oldu. Bəzən lətifəyə oxşayan bu davranışlar, 

ifadələr  və  sözlər  haqqında  danışmaq  istəmirəm.  Hərçənd  ki,özüm  də  belə  hərəkətlərin 

---

345 

 

şahidi  olmuşam.Bunları  görənlər,  eşidənlər  az  deyil,ən  azı  Televiziya  ekranlarında    Ali 

Sovetin  iclasını  göstərən  kadrlar  -unudulmazdır.  Rəhmətlik  Nəcəf  Nəcəfovu  tribunadan 

uzaqlaşdırmaq  istəyən  Birinci  katibin  nəticəsiz  səyləri,  köməyə  Etibar  Məmmədovu 

çağırması  və  Etibarın  da  gəlib:  İstefa  e…-  deməsini  mən  sonralar  televiziya  ekranında 

görməkdən öncə,canlı ifada Ali Sovetin binasında müşahidə etmişdim. 

Vəzirov Azərbaycana özünün nisbətən yaşlı  vaxtında rəhbər təyin olunmuşdu,amma 

elə  bil  o  komsomol      dövrünün    davranışlarından  hələ  də  uzaqlaşmamışdı.İnsaf  naminə 

deməliyəm  ki,  demokrat  təbiətli  adam  idi.  Hər  bir  rəyi  dinləməyə  hazır  idi,amma  özü 

bildiyi  kimi,  daha doğrusu,  Moskvanın dediyi  kimi  hərəkət  edirdi.Qorbaçova  sidq ürəklə 

inanırdı.  Komsomol  katibi  olduğu  dövrlərdən  Qorbaçovla  da,  Şevarnadzeylə  də    xoş 

münaisbətləri  vardı,amma      həmin  adamların(o  vaxt  Şeverdnadze  SSRİ-nin  Xarici  İşlər 

Naziri idi) Qarabağ məsələsində Azərbaycanın haqq işinə tərəfdar durmasına heç bir təsir 

göstərmirdi. 

Haçan zəng eləsəm məni dərhal qəbul edirdi, -«ancaq on dəqiqə vaxtım var» deyib, 

azı qırx dəqiqə özü danışırdı. Odur ki,bir dəfə gələndə- xahiş edirəm mənə on dəqiqə təmiz 

vaxt ayırasınız - dedim - Necə yəni təmiz vaxt? - Yəni on dəqiqə yalnız mən danışacam, 

çünki bir çox vacib problemlərimiz var. 

Bir  dəfə  Vəzirovun  dəvətiylə  hətta  Büronun  iclasında  da  iştirak  etmişdim. 

Yadımdadır Büroda Sumqayıt  məsələsindən söz düşmüşdü,təklif etdim ki, bu şəhərdə ən 

çox qətl törədən,(yəni erməniləri öldürən) Qriqoryanın adı mətbuata verilsin.Ona qədər bu 

adı rəsmən çəkmirdilər.Vəzirov razılaşdı və ilk dəfə bu  caninin adı mətbuatda səsləndi. 

(Haşiyə. O vaxt biz Qriqoryanın bu hadisələrin iştirakçısı  olduğunu eşitmişdik.İndi, 

Sumqayıtdakı  hadisələrlə  bağlı  məhkəmə  prosesində  İttihamçı  kimi  çıxış  edən  Aslan 

İsmayılovun bu yaxınlarda çıxmış «Sumqayıt» kitabında təkzib olunmaz faktlar, sənədlər 

və şahidliklərlə Eduard Qriqoryanın hadisələrin sadəcə iştirakçısı yox, cinayətkar dəstənin 

başçısı, təşkilatçısı və erməni ünvanlarına yönəldici  olması təsdiq olunur). 

Son  onilliklər  ərzində  Vəzirov  Azərbaycandan  çox  uzaqlarda,  Moskvada,konsul 

kimi Hindistanda, səfir kimi Nepalda, Pakistanda yüksək diplomatik vəzifələrdə işləmişdı, 

---

346 

 

odur  ki,Azərbaycan  cəmiyyətinin  əhval-ruhiyyəsindən,özəlliklə  o  dövrldə  xalqın 

hisslərindən,  ovqatından  az  xəbəri  vardı,  bu  da  bəzən  elə  hərəkətlər  etməsinə,elə 

sözlər,ifadələr işlətməsinə səbəb olurdu ki, bunlar anekdotlara çevrilirdi. 

Vəzirovun ciddi problemlərindən biri Azərbaycan dilində çətin danışması idi.Gərgin 

məqamların birində: - Mütləq televiziyayla xalqa müraciət etməlisiniz-dedik.  

-Azərbaycanca danışmaq mənə çətindir-dedi.-Mətni biz yazarıq, siz ancaq məşq edib 

kağızdan oxuyun - dedik. 

Yan otağa keçib Cəmil Əlibəyovla birlikdə bir mətn yazdıq,Vəzirov bunu bir neçə 

dəfə  oxuyub  məşq  edəndən  sonra  birlikdə  Televiziyaya  getlik.  Dedim  ki,  Vəzirov  bəzi 

məqamlarda sanki uşaq kimi davranırdı. Televiziyada sədrin otağından anasına zəng edib:  

-Mama, televizora bax - dedi- indi mən çıxış edəcəm. 

Studiyaya keçdi. Biz çöldən çıxışını dinləyirdik. Azərbaycan dilində təxminən  bəzi 

indiki nazirlərimiz danışan kimi danışırdı. 

Çıxışdan sonra  xüsusi telefonla Meydana zəng elədi. Çıxışı  meydana transliyasiya 

edilirmiş.  Telefonun  dəstəyini  qoyub  məmnunluqla:  -  Çıxışımı  meydana  toplaşanlar 

alqışlarla qarşılayıblar - dedi. 

Evimiz Meydanın düz arxasında idi. Evə gələndə yoldaşım dedi ki, Vəzirovun səsi 

meydana yayıldıqca adamlar onu fitə basırdı. 

Deməli, Vəzirovun bir bədbəxtçiliyi də ətrafındakı adamların ona yalan  söyləmələri 

idi, xoşuna gələcək yalanları deyib, əsl həqiqəti gizlədirdilər.   

Gəlişlərimdən  birində  «İzvestiya»  qəzetinə  yazdığı  məqalənin    verstkasını  mənə 

göstərdi - oxu -dedi. 

Məqalə o vaxtkı siyasətin ümumi sözlərlə ifadəsindən ibarət idi, amma bir yerində 

neqativ  şəkildə  Heydər  Əliyevin  və  Kamran  Bağırovun  adlarını  çəkmişdi.  Buna  etiraz 

etdim: - hər ikisi indi vazifədə deyil - dedim - Moskva mətbuatında onları təzədən tənqid 

etməyin  nə  mənası  var?  Razılaşdı,  -  Yaxşı, o  cümləni  poz  -dedi  -  Yox,  özünüz pozsanız 

yaxşıdır-  dedim  və  doğrudan  da  mənim  yanımda  o  cümləni  pozdu,  sonra  qəzetdə  də 

məqalə o cümləsiz çıxdı. 

---

347 

 

Azərbaycanda vəzifə tutandan sonra belə hesab edirdi ki, H.Əliyev ozü olmasa da, 

bəzi  tərəfdarları  onu,  yəni  Vəzitrovu  işləməyə  qoymurlar.  O  biri  tərəfdən  də  Xalq 

cəbhəsiylə  dil  tapmaq  istəmirdi,  -  Hamsı  SRU-nun  adamlarıdır-deyirdi,  -  onları  yaxşı 

tanıyıram, 

Axır ki,onu inandırmağı bacardım ki, Xalq hərəkatının rəhbərləriylə görüşsün. Onu 

da  deyim  ki,  belə  bir  görüşü  (əlbəttə,  Vəzirovsuz)  daha  əvvəl  Yazıçılar  İttifaqında təşkil 

etmişdik, Mən, rəhmətlik Tofiq İsmayılov, rəhmətlik Aydın Məmmədov, akademik Midhət 

Abbasov, İsa  Qəmbərov  (o vaxt familyası  belə idi),  Hikmət  Hacızadə,  Tofiq  Qasımov  iş 

otağımda toplaşdıq. Respublikanın vəziyyəti haqqında fikir mübadiləsi ediridik. Həm Xalq 

cəbhəsinin nümayəndələri, həm də mən o vaxt təzə-təzə dəb düşən bir üsula əl atmışdıq: 

söhbəti  maqnitofon  lentinə  yazırdıq.  Məndə  o  lent  durur  və  bu  yaxınlarda  ona  qulaq 

asarkən  özümü  gülməkdən  saxlaya  bilmirdim.  Xalq  cəbhəsinin  nümayəndələri 

məqsədlərinin  yalnız  SSRİ-nin  demokratikləşməsi,  sosializmin  təkmilləşdirilməsi 

olduğunu deyir,yəni  sonrakı radikal çıxışlarıyla heç cür bir araya gəlməyən sözlər,fikirlər 

söyləyirdilər.Nə isə… Vəzirovla görüşlərini  təşkil edə bildim,görüşə Əbülfəz bəy və Yusif 

Səmədoğlu  gəlməmişdilər,  Nəcəf  Nəcəfov,  İsa,  Etibar,  Tofiq  Qasımov  iştirak  edirdi. 

Vəzirov  mənə  deyirdi  ki,  onları  yaxşı  tanıyır,  indi  isə    onları  bəlkə  də  ilk  dəfə  gördüyü 

üçün məndən soruşurdu: - o kimdir, bəs bu kimdir? 

Nə  isə  bu  görüşün  də  iqtidar-müxalifat  dialoqunun  yaranmasında  rolu  olmadı. 

Məndən  də  narazıydı  ki,  onun  qarşısında  həmişə  Xalq  cəbhəsinin  mənafeini  müdafiə 

edirdim. 

-Onların  arxasında    kim  durur?  -deyə  soruşurdu.-  Xalq  deyə  cavab  verirdim. 

Moskvada deputatlıq müddətimizdə də Vəzirovla ən çox mübahisələrimiz məhz muxalifətə 

münasibətilə  bağlı  idi,-  İngiltərədə  muxalifəti  necə  adlandırırlar?  -deyə  xəbər  alırdım.  -

Nədi, mənə   politprosvet dərsi keçirsən? -Yox, xəbər alıram,yaxşı mən deyim: Ülyahəzrət 

kraliçanın  müxalifatı.Yəni  hər  kralın  ya  kraliçanın,  Prezident  ya  Baş  nazirin,  bizim 

quruluşda  isə  hər  Birinci  katibin  öz  muxalifəti  olmalıdır,  onunla  işləməli,dil  tapmalıdır. 

Görürsünüz,Suren Arutyunyan (Ermənistanın Vəzirovla eyni vaxtda təyin olunmuş Birinci 

---

348 

 

katibi) necə deyir… - -Sən bu…senzurasız bir ifadə işlətdi, -mənə niyə misal çəkirsən? -

Çünki  o  hər  zaman  deyir:-  mən  tamamilə  partiya  xəttini  keçirmək  istəyirəm,amma 

müxalifətım  bunları  tələb  edir,onların  isə  xalq  arasında  böyük  nufüzu  var.Biz  də 

muxalifətın xalq arasında doğrudan da böyük nufuzundan istifadə edib Moskva  qarşısında 

bir çox problemlərimizi  daha kəskin,daha artıq qətiyyətlə  qaldıra bilərik.  

Elə  bil  mənimlə  razılaşırdı,amma  yenə  əvvəlki  kimi  hərəkət  edirdi.Çünki    yalnız 

Moskvayla,həm də Mosvanın üzdə də olsa mütürəqqi görünən  və bizim Xalq cəbhəsiylə 

əlaqələri  olan  dairələrylə  deyil,ən  konservativ  çevrələriylə,  bütün  demokrtik  hərəkata 

düşmən  kəsilmiş çevrələrlə məsləhətləşirdi,ən çox da hansı çevrəyə,hansı dairəyə mənsub 

olduğu bilinməyən,ikili oyun oynayan  Qorbaçovun yalan vədlərinə inanırdı. 

Obyektivlik  naminə  onu  da  deməliyəm  ki,deputatlığımız  zamanı  ondan  Yazıçılar 

üçün əlavə on mənzil ala bildim.Özü də söhbət edə-edə Kremldən  Köhnə Meydana(Starı 

Ploşada) SovİKP MK binasına piyada gedərkən həmin kağıza elə küçədəcə qol çəkdirdim. 

Təkrar  edirəm,şəxsən  mənə  münasibəti  çox  yaxşı  idi  və  mən  indi  ,o  vəzifədən 

uzaqlaşandan  sonra  o  vaxt,vəzifədə  olanda  üzünə  dediyim  şeyləri  burda  yenidən  

yazıramsa  bu  «yıxılana  balta  çalmaq»-  kimi  qavranılmamalıdır.  Sadəcə  olaraq  məqsəd 

yalnız gördüklərimi, bildiklərimi, yadımda qalanları bütün təfərrüatıyla əks etdirməkdir. 

Qəribə  cəhətləri  vardı  Əbdürrəhman  Xəliloviçin.  Moskvada  deputatlığımızın  ilk  

aylarında  tənəffüs zamanı foyedə mənə bir nəfəri göstərib:   

-Bilirsən bu kimdir?-deyə soruşdu. - -Yox-dedim -  

-Şahnəzərov,Qorbaçovun köməkçisi, əsl kommunist, interna-sionalist bir şəxsdir. 

Mən dinmədim,O vaxt Şahnəzərov haqqında bir şey bilmirdim.Beş altı aydan sonra 

yenə də foyedə Şahnəzərovu mənə göstərib: -Bilirsən  kimdir-deyə xəbər aldı. --Bilirəm --

dedim - Şahnəzərov,Qorbaçovun köməkçisi. 

Vəzirov:-bəli-dedi -ən qəddar millətçi,daşnak,qatı düşmənimiz. 

Fasilə  zamanı  onunla  bir  yerdə  nahar  etmək  üçün  yuxarı  mərtəbəyə,  aşxanaya 

qalxmaq,daha  doğrusu  gedib  çatmaq  mümkün  deyildi,addım  başı  kiminləsə  görüşür, 

öpüşür, söhbətləşirdi- salam Vasya, salam Petya, salam Vanya - sonra izah eirdi - bu filan 

---

349 

 

nazirdir,bu filan obkomun katibidir, bu filan komitənin sədridir.Və beləliklə tənəffüs vaxtı 

qurtarırdı, iclas salonuna qayıdırdıq. Düşünürdüm ki, başqa, daha sakit bir vaxtda Vəzirov 

bəlkə  də  müəyyən  bir  iniziabati  işdə  belə  geniş  şəxsi  əlaqələrindən  istifadə  edərək 

Respublika üçün faydalı işlər görə bilərdi,Amma tale(daha doğrusu Qorbaçov) onu elə bir 

vaxtda  Azərbaycana  rəhbər  göndərmişdi  ki,o  çətin  tarixi  vəzifənin  öhdəsinrlən  gəlmək 

üçün tamam başqa keyfiyyətlər tələb olunurdu.Əlbəttə,Azərbaycana düşmən deyildi,amma 

Azərbaycanın  ağrılı  problemlərinə  sırf  Qorbaçovun  gözləriylə  baxırdı,kor-koranə 

Qorbaçova  inanırdı.  Özü  danışırdı  ki,Raisa  Maksimovna  :  -Rəhman,  Siz  həmişə  Mixail 

Sergeyeviçlə olmalısınız-demişdi.Vəzirov isə: -Əlbəttə, axıracan- cavabını vermişdi..İnsan 

kimi Vəzirov Qorbaçovdan daha sadədil,inanan adam idi. Qorbaçovun məkrli siyasətini isə 

bəlkə də çox gec başa düşdü.Bəlkə də heç indiyə qədər də tam dərk etməyib.Amma yüksək 

rütbəli Moskva partiya və dövlət məmurlarına kifayət qədər tənqidi baxışları da vardı. 

Son  dəfə  onunla  telefonla  danışdım.Artıq  Qara  yanvar  hadisələri  baş  vermişdi,o, 

dediyi kimi huşunu itirmiş bir vəziyyətdə Moskvaya qaçırılmışdı.Məzuniyyətdən sonra Ali 

Sovetin  Sessiyası   başlanmışdı,biz,  Azərbaycan  deputatları  Qara  Yanvar faciəsinin bütün  

təfərrüatlarını  auditoriya  çatlırmağa  çalışırldıq,günahkarların  cəzalanldırılmasını  tələb 

edirdik.Bir  axşam  «Moskva»  mehmanxanasındakı  otağıma  zəng  olundu.  Əvvəd  səsi 

tanımadım,-Tanımazsan  da  -  dedi  və  bu  an  tanıdım.  -  -Xoş  gördük,  Rəhman  Xəliloviç-

dedim- necəsiniz? 

Xoş-beşdən sonra o sessiyanın işiylə maraqlandı,yanvar günlərində Bakıdan demək 

olar ki,huşsuz halda çıxarıldığını danışdı. Mən bir başa sual verdim: -Siz qoşunların Bakıya 

girməsi  haqqında  muraciət  etmisiniz,ya  ən  azı  buna  razılıq  vermisiniz?  -  deyə  xəbər 

aldım.Qəti  şəkildə:  -yox-dedi.  Onda  sabah  Ali  Sovetə  gəlin,çıxış  edin  və  bunu  deyin.  - 

Görürsünüz  neçə  ildən  sonra  belə  Patiaşvilini  Gürüstana  qoşun  dəvət  etməsinə  görə 

suçlayırlar,əgər  bunu  etməmisinizsə,açıq  deməlisiniz.  --  Yox-dedi-    -  bunu 

etməmişəm,amma  indi  bunu  deməyin  vaxtı  deyil,həm  də  hələ  düzəlməmişəm,səhhətim 

imkan vermir.  

---

350 

 

Beləliklə gəlmədi və bununla da tarixilik duyumunun güclü olmadığı bir daha sübut 

edildi... 

Eyni çətin vəziyyətdə Ayaz Mütəllibov da işləməli oldu və yenə də müdrikliyininmi 

deyim,siyasi    iradəsininmi  deyim,mustəqil  düşüncəsininmi  deyim    -  yetərsizliyi  qəti 

hərəkət  etməsinə  əngəl  oldu.Bəzən  deyirlər  ki,  Mütəllibov  xalqa  qarşı  zorakılıq  tətbiq 

etməklə  vəzifədə  qala  bilərdi.Mən  buna  inanmıram,həm  mülayim  xasiyyətli  şəxs  olan 

Mütəllibovun zor tətbiq etməsinə,həm - əgər bunu etsəydi belə- bu vasitəylə hakimiyyətdə 

qalmasına…Olsa-olsa bəlkə bir - iki ay,ya hətta bir-iki həftə aqoniyanı uzada bilərdi,amma 

tarixdə  qanlı  bir  imiclə  qalardı.Mütəllibov  zahirən  yaraşıqlı  kişi  idi  və  yaxşı  geyinib- 

keçinməyi həm sevir,həm də bununla qürurlanırdı.Amma kef-damaq vaxtı deyildi və belə 

amansız məqamlarda şarmla, impozantlıqla vəziyyətdən çıxmaq, «mən Respublika liderləri 

arasında  iki  bortlu  kostyumu    ilk  dəfə  geyinənəm»  -  deməklə  problemləri    həll  etmək 

mümkün  deyildi.Mütəllibov  siyasi  xadim  olmaqdan  artıq  istehsalatçı  idi,odur  ki,sovet 

inzibati rəhbərlik sisteminin yetişdirmiş olduğu və bu sistemə alışmış adam kimi ölkədəki 

demokrtik  reformaları  da  sidq-ürəklə  qəbul  edə  bilimirdi.  Özü  avtoritar  rejim  yarada 

bilməsə  də,belə  bir  recimin  tərəfdarı  idi,bu  baxımdan  Qorbaçova  müəyyən  antipatiya 

bəsləyirdi və bunu bir-iki söhbətimiz zamanı hiss etmişdim.Odur ki,heç də təsadüfi deyil, 

QKÇP  hakimiyyəti  bir  günlük  ələ  keçirdiyi  zaman  İranda  olan  Mütəllibov  onlara  təbrik 

teleqrammı  vurmuşdu.Bir  gündə  hər  şey  dəyişdi  və  bir  neçə  nəfər  ziyalıyla  Bakıda 

Mütəllibovun qəbuluna getdiyimiz zaman onu xeyli pərişan gördük Mən təklif elədim ki, 

Moskvaya    başsağlığı  teleqramı  göndərsin,qiyam  zamanı  həlak  olmuş  üç  gəncin 

ölümündən üzüldüyünü yazsın və xatırlatsın ki,daha böyük miqyasda belə bir dərdlə biz də 

1990-cı  ilin  yanvarında  üzləşmişik.Mütəllibov  deyəsən  belə  məzmunlu  bir  teleqram 

göndərməklə  razılaşldı,  katibi  çağırdı.Ona  belə  bir  teleqram  göndərməyi  tapşıranda  o:  -

artıq  teleqram  göndərmişik-dedi.  --Nə  teleqram?  -  Moskvada  demokratiyanın  zəfər 

çalmasını alqışlayan teleqram. 

Quruyub  qaldıq.İki  gün  əvvəl  demokratiyanın  yıxılmasını  təbrik  edən  adamın 

adından indi Demokratiyanın zəfərini alqışlayan teleqram göndərilirdi.Çox- vaxt rəhbərləri 

---

351 

 

pis  vəziyyətə  qoyan  elə    ətraflarında  olan  adamlardır.  O  iki  bir-birinə  zidd  teleqramdan 

sonra  Azərbayan  Prezidentinə  və  dolayısıyla  Azərbaycanın  özünə  münasibət  necə  ola 

bilərdi? Ermənilər  bundan dərhal istifadə etdilər. Zori Balayan növbəti dəfə Azərbaycana 

qarşı  fitnəkarlıq  törədərək  Mütəllibovun  ünvanına  nalayiq  sözlər  deyəndə,  SSRİ  Xalq 

deputatlarının  İkinci  Qurultayında  kürsüdən  ona  cavab  verməli,Azərbaycan  Prezidentini 

müdafiə etməli oldum.. 

Mütəllibovun hələ MK-nın Birinci katibi olduğu zaman  aramızda kiçik  münaqişə 

olmuşdu.Mən  Azərbaycan  Kommunist  partiyasının  qurultayında  çıxış  elərkən  Xalq 

cəbhəsiylə  dialoq  qurmağa  çağırmışdım.(Bu  çıxışım  da  kitabda  var)  Bu  Mətllibovun 

xoşuna  gəlməmişdi  və  adımı  çəkmədən  ziyalıların  ikili  oyun  oynamasını 

qınamışdı.Azərbaycan  Kommunist  Partiyasının  tarixinlə  bəlkə  də  ilk  dəfə  olaraq  Birinci 

katibin  sözünün  üstündən  söz  deyilirdi  -söz  alıb:  -ziyalılarla  bu  tonda  danışmaq  olmaz  -

dedim-  ziyalıların  öz  mövqeyi  var  və  bu  mövqe  heç  də  mütləq  iqtidarın  ya  müxalifatın 

mövqeyiylə üst -üstə düşməməlidir. 

Amma  insaf  naminə  onu  da  deməliyəm  ki,Mütəllimov  bu  çıxışımdan  sonra  dolayı 

yolla olsa da məndən heç vaxt hayıf çıxmaq təşəbbüsündə bulunmadı. 

Bu  prinsipə    ömrüm  boyu  sadiq  olmuşam  və  ömrüm  boyu  da  hər  iki  tərəfdən  çox 

vaxt anlışılmazlıqla qarşılaşmışam. 

Mütəllibovla  bağlı  söhbəti  son  bir  epizodla  tamamlamaq  istəyirəm.H.Əliyev 

insafsızcasına bütün vəzifələrindən uzaqlaşdırılandan sonra Moskvada ona telefon etdim.-

Bakıya gəlmək istəyirəm-dedi və bu məsələdə ona kömək etməyimi xahiş etdi.  

Bakıya gələn kimi Rüstəm İbrahimbəvoyla danışdıq, Mütəllibovun qəbuluna getdik - 

Heydər  Əliyevə  qarşı  ciddi  hücumlar  təşkil  olunur-dedik-hətta  bəziləri  onun  məsuliyyətə 

cəlb  olunmasına  cəhd  edirlər.  Azərbaycan  onu  qorumalıdır.Heydər  Əliyevi  deputat 

seçmək,ömrünün ixtiyar çağını rahat yaşaması üçün şərait yaratmaq  lazımdır. 

Mütəllibov  bizimlə  razılaşdı,amma  birdən  ona  xas  olmayan  bir  tərzdə  yumruğunu 

masaya  vurub:-ancaq  respubilkanın  bir  sahibi  olmalıdır-dedi-əgər  bura  qayıdandan  sonra 

siyasətə qarışmaq istəsə ,buna imkan verilməyəcək. 

---

352 

 

-Onun xeyli yaşı var,özü də ağır xəstəlik keçirib,siyasət haqqında heç düşünmür də - 

-dedik. 

O vaxt mən doğrudan da elə fikirləşirdim ki,Heydər Əliyev bir daha siyasət aləminə 

qayıtmayacaq. 

Nə  isə,  Mütəllibov    razılıq  verəndən  sonra  onun  yanından  rahat  ayrıldıq.Sonra 

kimsə,necəsə  onun  fikrini  dəyişdirdi,  H.Əliyevin  nəinki  deputat  seçilməsinə,hətta 

Azərbaycana qayıtmasına belə mane olmağa çalışdı. 

Və bununla da Ayaz Mütəllibov Heydər Əliyevin deyil,öz gələcək taleyini həll etmiş 

oldu. 

Sürətlə  cərəyan  edən  hadisələr  nəticəsində  Mütəllibov  vəzifəsimi  tərk  etməli 

oldu.Xalq Cəbhəsi-Müsavat tandemi iqtidara gəldi,o vaxt zarafatla deyirdik ki, pleyboylar 

hakimiyyətini plebeylər hakimiyyəti əvəz etdi. 

Yeni  Prezident  seçkilərinə  qədər  Azərbaycana  qısa    mülddət  ərzində  Ali  Sovetin 

sədri  İsa  Qəmbər  rəhbərlik  etdi.  Elə  o  zaman  onu  Yazıçılar  Birliyinə  dəvət  etdim. 

Məqsədim  bağlanmaq  təhlükəsi  qarşısında  olan  ədəbi  jurnallırımıza  və  «Ədəbiyyat 

qəzeti»nə maddi dəstək almaq idi..İsaya dedim: - «ədəbi jurnallar,qəzet çıxmasa ədəbiyyat 

da  olmayacaq,ədəbiyyat  olmasa  dilimiz    təhlükə  qarşısında  qalacaq,dil  isə  müstəqil 

dövlətini əsas şərtlərindəndir,odur ki Dövlət nəşrlərimizə maddi dəstək  verməlidir» 

İsa Qəmbər bu dəlillərimə çox qəribə  cavab verdi: 

-Anar müəllim, bəyəm Füzulinin vaxtında jurnallar nəşr olunurdu. 

      Bu  arqument  o  qədər  gözlənilməz  və  əcaib  idi  ki,əvvəl-əvvəl  nə  deyəcəyimi 

bilmədim,lakin sonra: -Amma Füzulinin vaxtında sultanlar Mersedesdə gəzmirdilər-dedim- 

sən bura mersedesdə gəlmisən.. 

Nə  isə,  jurnallarımızı  və  qəzetimizi  o  illərdə  böyük  çətinliklər  bahasına  saxlaya 

bildik  və  onlar  yalnız    Heydər  Əliyev  yenidən  hakimiyyətə  gələndən  sonra  büdcəyə 

salındı.Sonra da deyirlər ki,yazıçılar niyə H.Əliyevi dəstəkləyir? 

Mədəniyyət,ədəbiyyat sahəsində  Heydər Əliyev yolunu davam etdirən İlham Əliyev 

də  bütün  təkliflərimizə    diqqətlə      yanaşır.  Hələ  2003-cü  ildə        Prezident  seçgiləri 

---

353 

 

ərəfəsində  ziyalılarla  görüşündə  mən  çıxış  etdim  və  latın  qrafikasıyla  kitabların  nəşr 

olunması  məsələsini  qalırdım.İ.Əliyev  çıxışında  Prezident  seçilərsə  mütləq  bu  məsələni 

həll edəcəyini vəd etdi və doğrudan da Prezident seçiləndən az sonra bu barədə sərəncam 

imzaladı. 

Prezidentliyi  dövründə    bir  neçə  məsələ  -  o  cümlədən  Yazıçılar  Birliyi  binasının 

əsaslı  təmiri,yaşlı  və  gənc  yazıçılara  təqaüdlər  ayrılması,Yazıçıların    yaradıcılıq  evinin 

bərpa  olunmasıyla  bağlı  ona  müraciət  etdim.Hər  üç  məsələ  müsbət  həll  olundu.Binamız 

gözəl  şəkildə təmir olunub tamamilə yeniləşdi.Təmirdən sonra İlham Əliyev Birliyə gəlib 

bizi  təbrik  etdi.  50  yaşlı  yazıçıya  və  20  gəncə  hər  il  təqaüdlər  verilir,Yaradıcılıq  evinin 

tikilməsi üçün Dəvəçidə yer ayrılııb. 

2009-cu  ildə  Yazıçılar  Birliyinin 75  illiyinin  dövlət səviyyəsində  qeyd  olunmasıyla 

bağlı da Prezidentə müraciət etdim və o bu barədə sərəncam imzaladı,yubileyin layiqincə 

keçirilməsi üçün lazımı tədbirlər nəzərdə tutuldu. 

P.S.Azərbaycanın ikinci Prezidenti Əbülfəz Elçibəy haqqında burda yazmıram,çünki 

ona həsr etdiyim ayrıca yazı elə bi kitabda dərc olunur. 

Sonda bir  də onu demək istəyirəm ki, ziyalılarla hesablaşan, ziyalıları eşidən siyasi 

xadim - istər iqtidarda olsun, istər müxalifətdə, uduzmur, udur. 

Siyasət o qədər ciddi işdir ki,onu tək bir siyasətçilərin öhdəsinə buraxmaq olmaz