Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Zikri-həzrəti-Şeyx Sənan
- “Zikri- həzrəti-Şeyx Sənan”
- Yanına gələn xəstələr onun nəfəsilə
- Şeyxin əqlini deyil, bütün etiqadını əlindən alır
- Qafqaziya türkləri və gürcülər arasında yayılmışına, yazı halında bir dürlü təsadüf edilməyir
- Rumda tənha buraxıb Kəbəyə sarı gedən
- Şeyx Sənanın farscadakı dastanının ən səhih məzmunu bundan ibarətdir
|
təhsil görmüş olduğu, Təbriz, İstambul və Tiflis arasında səyahət etdiyini nafilə yerə söyləmədik. Bunların özlərinə görə şair psixologiyasına bu və ya başqa bir mövzu aramasına səbəb oldu- ğuna ən qüvvətli dəlil ola bilərlər. Müsavat dövrünün maarif nəzarəti əmrilə şəriət müəllimi olan Cavid şəriət dərsindən fəzlə Məhəmmədin və Aişənin şəxsi həyatından bəhs edə-edə “Pey- ğəmbər” pyesi mövzusunu tapdığı bu gün bir fakt olduğu kimi 1 , fars ədəbiyyatı içərisində məşhur olan Şeyx Əttarın “Məcalüsül- üşşaq”dakı iyirminci məclisi “Zikri-həzrəti-Şeyx Sənan əleyhir rəhmə” olması bir tərəfdən, Tiflis ətrafı türk və gürcülərin
1908-ci ildə yaratmış olduğu “Şeyx Sənan” operası üçüncü cəhətdən Hüseyn Cavidə təsir etməmiş olmazdı. Hətta müəllifin öz etirafına baxılsa o zaman rusca yazılmış M.B.Hacınskinin “Şeyx Sənan əfsanəsi” kitabçası da onun gözündən qaçmamışdır. Ərz etdiyimiz “Məcalisül-üşşaq” kitabına baxılsa içərisindəki mündəricatı “Dər bəyani-hüsni-həqiqi və eşqi-təhqiqi”, “Yusif və Züleyxa”, “Zikri-həzrəti-Şeyx Mövsüf və cəvani-məşuqi-an həzrət...” kibi İran sufiliyilə “aşiqi-rüsva”ları gənc şairin üzərində təsir buraxmamış olmayacaqdı. İmdi Cavidin yaradıcılığındakı səciyyəvi cəhətlərdən birisi də təsvir etmək istədiyi simanı dəqiq və dürüst bir surətdə tanımaq olduğunu bildiyimiz üçün “Zikri- həzrəti-Şeyx Sənan” mənzuməsilə bir parça yaxından aşina olmalıyız:
2 əvvəl başdan fars ədəbiyyatındakı sufilik, ifrat mübaliğəçilik olduğu bu
1 H.Cavid Müsavat dövründə həqiqətən şəriət müəllimi təyin olunur, ancaq o, şagirdlərə şəriətdən deyil, ədəbiyyatdan dərs keçir və bunun üstündə də məktəbdən xaric edilir – İ.O. 2 Bu xüsusda əlimizə farsca üç nüsxə keçdi: onlardan biri Leninqrad Darülfü- nun kitabxanasında 22 (1) (32 səhifəlik nəsx ilə yazılmış bir əlyazması Əl- Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 153
əsərdə də meydana çıxır. “Şeyx Sənan” əlli il hərəmdə piri- xərabati müğan sayılır. Başında dörd yüz müridi olur və orada olduqca ibadət və riyazət işlərindən bir an geri durmayır. Belə ki:
qıldan anlayacaq dərəcə mənəviyyat dara bir şəxs olmaqla bərabər “Kəramət və məqamat”da da qüvvətli olur. Yanına gələn xəstələr onun nəfəsilə sağlam olurlar. Bir neçə gün röyasında özünün Ruma səfər edən və orada bütə ibadət edən görür. Yuxusunun izini bulmaq üçün Ruma səfər etməklə qalxır və başdan ayağa Rumu ayaqdan saldıqdan sonra müridlərlə gəlib qəzara bir ali mənzərin qarşısında durur, orada bulunan ruhanisifət bir tərsa qızı 2 sipehri-hünsün bürci-kəmalında bir zəvalə uğrayan günəş kibi Şeyx Sənanın gözlərini qamaşdırır. Fitneyi-üşşaq olan gözləri və doğrudan da birər tağ olan qaşları, püstədən azca açılan ağzı ilə çahizıənəxdanı Şeyxin əqlini deyil, bütün etiqadını əlindən alır. Din evinə rixnə salır. Qızın yolunda hər şeydən əl çəkən Sənanın müridləri nə qədər nəsihət edirlərsə də mürşidlərindən bir cavab almadıqları üçün sərgərdan qalırlar. O gecə qızın eşqi bir od par-
Əbdül Rza əl-hüseyni əl-Müsəvi fi-27 sənə 1211) yazının kim tərəfindən yazıldığı və tarixi səbt edilməmişdi. İkinci – Eyni kitabxanada “0” 1024 nömrəsi ilə 113 səhifəliyə 8 bir “Məcalisi- üşşaq” iyirminci məclisində birinci nüsxə ilə bəzi nöqtələrə ayrılırdı. Üçüncüsü isə burada öz əlimdə bulunan Mirzə Məhəmməd Şirazinin 12-547 səhifəlik 8 daş çapıdır ki, əvvəlkindən daha qısa olmaqla bərabər, bəzi yerdə də ikinci ilə mütəbiqdir. Böylə üç nüsxədən istinsax etdiyimiz “Şeyx Sənan” mənzuməsinin qısaca məalini qeyd etdikdə farslar arasındakı mündəricəsinə qeyd ediriz. Təəssüflər olsun ki, Qafqaziya türkləri və gürcülər arasında yayılmışına, yazı halında bir dürlü təsadüf edilməyir. Bu da əl yazısı şəklində hankı bucaqlarda bulunduğu imdilik bəlli deyil – H.Z. 1 Həm əməli, həm də elmi birləşdirmişdir, Həm zahiri, həm kəraməti, həm də sirləri var idi. – H.Z. 2
Qeyd. Kursivlər mənə aiddir. – İ.O. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 154
çası olaraq Sənanı yandırır. Onun qərarı kəsilir. O gecə ətrafına toplanmış müridləri təskin etmək üçün hər nə yapılarsa Şeyxə təsir edəməyirdi; sabah olduqda Şeyx Sənan o dilbərin qapısından ayrılmaq istəməyir. Şeyxin halını böylə zəbun görən tərsa qızı özünü bilməməzliyə vurub Şeyxin böylə aramsız və sərməst olduğundan səbəbini sorduqda, Sənan içində olan sevdanın atəş almış dilini açır və bütün fəsahətilə qıza elani-eşq etdikdə qız onun qocalığını yadına salır və israr edən şəxsi susdurmaq üçün eşq yolunda dürüst olduqda dinindən əl çəkməyi və öz yarilə həmrəng olmağı təklif edir. Şeyx razı olur. Qız bütə səcdə, qura- nı yaxmaq, çaxır içmək və imandan göz çəkmək kibi dörd iş göstərirdi. Şeyxi deyrə (kilsəyə) aparırlar. Bunu görən müridləri orada fəğanə gəlməyə başlayırlar. Şeyx çaxır içməyə razı olursa da, başqa üç əmələ mürtəkib olmaq istəməyir; fəqət çaxırın təsiri ağlını aparır. Şeyx, zünnar həlqəsini boynuna keçirir, xirqə- sini yaxıb yandırır. Qız bunu da kafi görməyir. Bir il tamam dəxi donuz çobanı olmağı təklif edir. Şeyx bir il donuzotaran olur. Şeyxin müridləri isə onu unutmayırlar. Yenə də dalınca gəlirlər. Şeyx onları qaytarır. Gedib hər kəsə doğrusunu söyləməyi rica edir. Şeyxi Rumda tənha buraxıb Kəbəyə sarı gedən müridlər orada bulunan Sənan dostuna tuş gəlirlər. O bütün əhvalı anla- dıqda müridləri danlayır: və mürşidlərini buraxmaqda vəfakarlıq etmədiklərini onlara anlatır. Onun təklifinə görə Şeyx zünnar bağladıqdan sonra bütün mürid ona peyröv olmalı idilər 1 . Mürid-
lər həmin Şeyxin sözlərindən xəcalət çəkdikləri için yenidən Şeyx Sənanın yanına dönürlər. Qırx gün gecə-gündüz nə yedilər, nə yatdılar. Ancaq riyazət çəkdilər, ibadət edir, şeyxlərinə mütə- vəcceh olurlar. Axirüləmr düaları hədəfinə çatır. Bir gecə mürid- lərdən birinin yuxusuna gələn (Mustafa) 2 gülümsəyir və anlatır ki, Şeyx Sənanın qəlbində olan qübarı götürmüşdür. O yenə islam olacaqdır. Bundan xəbərdar müridlər Şeyxin tərəfinə getdikdə
1 Bu da sufilik üçün səciyyəvi bir nöqtədir. – H.Z. 2 Məhəmməd peyğəmbərə verilmiş adlardan biri – İ.O. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 155
onun üstündə olan zünnarın, başındakı kibr külahının düşmüş olduğunu və özünün də nur içində bulunduğunu görürlər. Şeyx ağlayır. Dutduğu əməlindən peşiman olur. Müridlər ilə bərabər Kəbəyə sarı gəlmək istədikdə sevgilisi də davam edə bilməyir. Onun ardınca gəlir. Fəraqə taqət gətirmədiyini anlataraq əlvida- əlvida deyir və canını təslim edir:
Sevgilisini basdırdıqdan sonra Şeyx, yenə də Kəbəyə dönür. Şeyx Sənanın farscadakı dastanının ən səhih məzmunu bundan ibarətdir. İmdi buradan “Şeyx Sənan” pyesinin bu dastandan nə qədər təsir aldığını da təyin etmək mümkündür.
Nəql etdiyimiz Şeyx Əttarın yarı əfsanəvi, mütəsəvvifanə yazılmış mənzuməsini oxuyanların bir parası qanadlanıb sevinə- cəkdir ki, – aha! Cavidin eybi açıldı! Cavidin “Şeyx Sənan”ı öz əsəri deyilmiş. Bəlkə ondan çox əvvəl dillərdə dastan olmaqla bərabər bir böylə müfəssəl mənzumə varmış ki, Cavid onu alıb mənzum bir pyes halına salmışdır. Bir çoxları burada Cavidin
1 O ay deyib canından əl çəkdi, Yarı canı qalmışdı, canana verdi, Günəşi bulud altında gizləndi, Heyhat, şirin canını verdi. O, bu məcazi arxda bir damla idi. Yenə də həqiqət dəryasına axıb getdi. – H.Z.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 156
yaradılcılığını büsbütün inkar etmək fikrinə düşdüyümüzü zənn edəcəkdir. Xayır! “Şeyx Sənan”ın Caviddən əvvəl kimlər tərəfindən yazıldığı həvəskarlar üçün elmi bir tədqiq yolu açmaq məqsədilə meydana atılan bir nümunə idi. Cavidin yaratdığı Şeyx Sənan ilə Əttarın yaratdığı arasında dağlaq qədər fərq vardır. Şeyx Əttarın Sənanı açıq-açığına bir uydurma, cansız bir simadır! Onun beş yüz müridə rəhbər olması, əlli-altmış yaşında eşq sevdasına müb- təla olması və nəticədə səbəbsiz bir surətdə yarını buraxıb yan- ənsarilə tühaf və ibadət üçün Məkkəyə dönməsi “Mustafanın şəfaətindən” başqa heç bir şeylə izah edilməyir və nəhayət çaxır içdikdə aləmdən fəzlə layələm olaraq kilsəyə getməsi onun heç bir çarpışmaya davam gətirəməyəcəyini göstərir. Bu Şeyx Sənan doğrudan da mədrəsələr küncündən çıxmış, fars psixolojiyalı, damağı kiflənmiş, içi çürümüş, puçlaşmış bir şəxsdir. Hüseyn Cavidin yaratdığı Sənan otuz yaşlarında bulunan bir gənc alimdir. Bu yaşlara qədər Turandan gəlib İranda təhsil görmüş və Ərəbistanda kəmalat əldə etmək üçün gəlmiş Sənan tamamilə hücrənişin küncə qısılanlardan deyildi. Bunun eşq aləmindən də bir qədər xəbəri vardı. Gürcü qızilə qarşılaşdıqda şəxsi simasını itirmiş olmayır, bəlkə bir şərəfli aşiqə yaraşarcasına qəbul etdiyi təkliflərə boyun əyir, bəyənmədiklərini öylə bir məharətlə rədd edir ki, özünə irad gələ bilməyir. Və nəhayət bunun qarşısına gələn əngəllərdə çarpışmalar bu Sənanı tamamilə o Sənandan ayırmış olur. Digər tərəfdən bir əsərin məzmununun başqasından alınıb və yaxud dastan şəklindən mənzum bir pyes yaratmaq, lakin məharətli bir əsər yaratmaq kimə irad dutula bilər? Höte, Şekspir, İbsen və sair cahan ədəbiyyatı başçıları sayılan ədib və şairlərin əsirlərindəki ən qüvvətli, ən dəyərli əsərlərin məzmununu çox za- man xalq dilinin əzbəri olmuş və hətta bəzi tanınmamış yazıçılar tərəfindən yazılmış olduğu hamıya məlumdur. Ona görə də Cavi- din Sənanilə farsca Sənanın arasında bir taqım hekayə qismlərinin
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 157
tuş gəlməsi bizcə ikinci dərəcə məsələlərdəndir. Burada diqqəti cəlb edəcək başqa cəhət var ki, o da: “Şeyx Sənan” və cəmiyyət həyatı məsələsidir. Cəmiyyət həyatımız 1905-ci ildən sonra büsbütün dəyişmişdi. Ş.Sənan nə artıq Mirzə Fətəlinin təsvir etdiyi Molla İbrahim Xəlilləri, Molla Salmanları idi və nə Nəcəf bəy və ya Əbdürrəhim bəyin tipləri idi. Ş.Sənan alimdir. Fəqət öz köçündən geri qalmış “son mogikan” idi. Caviddən əvvəl gələn yazıçılar yaratdıqları tiplər ilə qələm adamlarında iprənmiş və damağından bir durğunluq hasil olmuş çarlıq məmurları qarşısında qorxusun- dan gəbərməyə hazır olan çinovnik (məmur)larımızı, iliyi, sü- müyü üfunətlənmiş, qumarbazlıq və içkicilikdən başqa bir şey bilməyən və yalnız kəndlilər üzərində işgəncələr dünyası açmaq ilə xoşhallanan heyvərə bəylər və nəhayət bunların arasından xə- sisliyi, vurnuxması və hər şeydən özünə fayda çıxarması yolunda ən müqəddəs şeylərini verməyə hazır olan tacirlər və yeni bur- juaziyamız idi. Bunların içərisində molla zümrəsi layiqilə təsvir edilməmiş, çürüntüləri göstərilməmiş və uzun zamanlar bütün Şərqin boynuna sarılmış bu tüfeylilərin iç yüzü meydana sürül- məmiş idi. Cavid isə bu nöqtədən yapışmışdı. Onun əsərində güzgüdə görülürcəsinə Məkkə və Mədinə şəhərinin “üləması” islam dininin “şəriətmədarları” üzlərindəki pərdəni götürüb bizə görünürdülər. Ş.Sənan da bu “üləmanın tam mərkəzində bulunur və irəli gəlmişlərindən sayılırdı. Ətrafında müridlər sürüsü var, şöhrəti hər tərəfi dutmuş və ziyarətinə dəstə-dəstə korlar gəlib gözlərinə şəfa istəyənlər var; Qafqaziyaya gəldikdə böylə mənəvi korların sanı artır, quzğun sürüsü kibi ətrafa yayılan ağ sarıqların təbliğatı peyrövlər toplaya bilir. Demək bütün-bütünə bir mollalıq mühiti qarşımızda dururdu. Bunların da ən ortasında Cavidin Şeyx Sənanı durmaqdadır. “Üləma” zümrəsinin bu vaxta kibi qondarma olaraq düzəlmiş olduğu bir çox saqındırmalar, ibadət, pəhriz və təqvapərəstlik çağırmalar, “əmri-be məruf”lar və “nəhy- əzmünkir”lər təbii duyğular qarşısında nə qədər sönük, nə qədər çürük olduğu açıqdan-açığa bəlli olur. “Şeyx Sənan” pyesinin ən Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 158
dəyərli yeri də burasındadır ki, “üləma” zümrəsinin ön səfində gedəni bir gürcü qızının qarşısında bütün köhnə fəlsəfəni atır, onu bağlamış olan din iplərini qırıb təbii həyata qovuşmaq istəyir. Bütün keçmiş ənənələrə zərbə çalır və həqiqi dini, həqiqi tanrını mərifətdə görür. Ətrafını almış Şeyx Mərvan, Şeyx Nəimlərin arasında “dinsizlik də bir məşuqəyi həp Kəbə, imandan yüksək dutmaq bir an içində olsa yenə də üsyandır”. Və bu nöqtədə Cavidin Sənanı bir üsyançıdır. Fəqət bu üsyançı uzaq baxışdan iradəsiz görünsə də məqsədinə çatmaq yolunda tərəddüdsüz olduğu üçün sabitqədəmdir. İştə bütün din-imanı təbii duyğular yolunda fəda edən Sənan yetişməkdə olan Azərbaycan ziyalılarına xoş gəlməkdə idi. Burada əski dindarlığa qarşı olan və ürəklərdə o zamana qədər gizli qalan nifrətlər Şeyx Sənan dililə, Cavid qələmilə vətəndaşlıq hüququ almaqda idi. Ona görə də cəmiyyət tərəfindən sevilmişdi. Hər zamanın əxlaq dərəcəsi onun cəmiyyət həyatındakı qüv- vələrin inkişafilə və o qüvvələrin mübarizəsilə ölçülə bilər. O zamanın da əxlaq dərəcəsi tərəqqi etməkdə idi, çünki Bakı və Şəki kibi proletarlıq ocaqları getdikcə güclənir, bəylik hər tərəfdə düş- məyə üz qoymaqda, bunun qarşısına çıxan yeni burjuaziyamız iki cəhətdən qüvvətlənməkdə idi. Əvvəla iqtisadi həyatın ümumi ge- dişinə tabe olaraq şəhər və kəndlərimizdə çoxalan sövdəgərlik dönüb müəyyən bir ticarət şəklini almaqla bəylərin mal-mülkünə sahib olmağa başlayır. O biri tərəfdən də Azərbaycana soxul- maqda olan rus və əcnəbi kapitalına arxalanan “özündən bəylər”, “quyu yiyələri” bu, yavaş-yavaş dənizdə parxodçuluq ilə birlikdə tam bir müəyyən burjua sinfi yaratmağa başlamışdı. Bu burjua- ziyada sinif anlağı və sinif mübarizəsi qanacağı görünməyirdi. Yalnız bir şeyi görünürdü, bu sinfə mənsub olan və yaxud olmaq istəyənlər son dərəcə “zirək”, “mayagir”, iş bacaran, ancaq öz şəxsiyyətini və öz faydasını gözündə dutanlar idi, ondan qalan hər şey onun üçün mənasız idi. Böylələri üçün xəlq özü ən dutarlı bir söz deyirdi: “İmanını satar çörəyinə qatıq elər”. Doğrudan da yeni burjuaziya böylə idi. 1905-ci ilə qədər bunların iləri gələnləri tacir Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 159
qismi olsun ki, İran, Buxara ilə əlaqədə olurkən, o yerlərə ge- dirkən öz müştərilərinə mömin, pəhrizkar görünməkdə bir fayda güdürdüsələr də “məkərə”yə və Rusiya kibi yerlərə gedənlərin çoxu canamazını Bakıda bükür və bəlkə də Bakıda açanları da olurdu. Bu zamanlarda yenə də bir qədər dindarlıq qalmış olsa da lakin 1905-ci il intibahından sonra Azərbaycan iləri gəlməyə baş- layan və yuxarılarda bəhsini etdiyimiz ziyalılar bir tərəfdən iri və xırda burjuaziyadan çıxmış, digər tərəfdən burjuaziya ilə proletar arasında qalmış müxtəlif təbəqələrdən əmələ gəlmişlər idi. Gərək burjuaziya və gərək başqa təbəqələrin (hətta molla qismindən törəyənlərin) içindən çıxan ziyalının çoxu dindar deyildi. Onların çoxu dinin məntiqsizliyini görməkdənmi, təbiət və tarix elmlərinə aşinalıqdanmı, rus və əcnəbi nüfuzuna düşməkdənmi din məsələ- sinə məscid ilə deyil, millət məsələsilə daha çox uğraşırdılar. Burada bir tərəfdən rus çarlığının sıxıntısı, o biri tərəfdən Avropa kapitalı altında inləyən Türkiyədə vücudə gələn gənc türklərin, gənc iranlıların təsirləri də Azərbaycan ziyalılarına təsir etməmiş deyildi. Burasını anlamaq üçün İstambul-Bağçasaray-Bakı, bəlkə də Qazan-Ufa dairəsini nüfuzuna almış “Tərcüman”, “İrşad”, “Tərəqqi”, “Füyuzat”, “Vəqt” qəzetlərinin sütunlarına diqqət etmək kifayət edər zənnindəyəm. Bu zamandakı ziyalılar iki növ “millətçi” (əski təbirlə “milli- pərəst”) idilər: onlardan birisi inqilabçılar ilə bunlardan bir qismi 1905-1917-ci il dövrəsində başqa firqələrə bulundu. İkincisi əvvəlkilərə hüsn-rəğbət bəsləyən, aktiv olmadığı halda birincilərin nüfuzunu xəlq içində millətçilik ruhu yaymaq, məktəblilərə millət, vətən nəğmələri oxutmaq, millət ruhunda yazılan şeirləri əzbərləmək və yeri gəldikcə hərarətlə oxumaq, Türkiyə ətrafında qopan müharibələri, Türkiyə-italyan və ya Balkan müharibələ- rindən dükanlar qabaqlarında oturan və yayda ağaclar kölgəsində toplaşan əvam ürəyi yanıqlılar üçün qəzetə və jurnallar oxumaq və onları “dünya siyasətindən”, ən doğrusu “Türkiyənin çarpışma- sından” xəbərdar etmək və bunun hamısına bir az da duzlu olmaq üçün və əvamın “ürəyinə od salmaq” üçün soltanın “Məkkə və Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 160
Kərbəlanı” kafirlərdən qorumaq məsələsini ortaya atırdılar. Bu z- amanın milliyyət məsələsi iki məcra ilə gedirdi, bir tərəfdən türk- lük, o biri tərəfdən islam milliyyəti: yəni islamlıq, ona görə Əli bəy Hüseynzadə-Qasprınski-Ziyagökalplardan başlayıb Məhəm- məd-əmin Rəsulzadə cənablarına çatanacan. Türkləşmək, islamlaşmaq... müasirləşmək! Şüarını meydana atmışdılar. Lakin islamlaşmaq ilə müasirləş- məyin nə dərəcədə uyğun gəldiklərini türkçülük şeytan fikirli siyasətçilərdən sormaq lazım gəlirdi. Çünki müasirləşdikcə elmə yaxlaşmaq, avropalaşmaq, kapitala sarılmaq və yaxud kapitalın quyruğunda getmək gərəkdi. Kapitalın da cavanlığı daima bir qədər ixtilalçı, inqilabçı olduğu, həddi-zatında heç bir din tanımaq istəmədiyi bəlli ikən islamlaşmağı ortaya salmaq isə yenə də ru- haniliyi iləri çəkmək, yenə də onların quyruğunda getmək demək- di. Ona görə də bu zamanlarda ziyalılar içində tərəddüd iki yol ayrıcında qalmaq məsələsi də bir zaman var idi. Hələ “Füyuzat”, “Yeni Füyuzat”, “Tərəqqi”, “Səda” və nəhayət “Açıq söz” kimi jurnal və qəzetlərə baxılsa şairlərimizin, yazıçılarımızın nə dərəcədə şaşqın bir vəziyyətdə qaldıqlarını görmək olar. Hər nə olursa olsun bu zamandakı ziyalılarda “türklük” və “islamlıq” mübarizələri getdikcə xəlqimiz içərisindəki proletar ünsürləri və dolayisilə proletarlıqdan çıxmış və ya onalara yaxın ziyalı təbəqələri artdıqca “islamlıq” başına enməkdə olan yumu- ruqlar get-gedə çoxalır və ağırlaşırdı. Demək, əxlaq və etiqad məsələsi yeni bir şəkil almağa başlayırkən meydana atılan Şeyx Sənan molla və “üləma” təbəqəsinin bütün varlığını astarına çevirdiyi üçün, türkçülərin ruhunu oxşayaraq islamçılara təpik endirdiyi üçün, başqa millətdən də olsa təmiz və sənə mane olan dinə nifrət etdiyi üçün sevilməkdə idi. Onu da unutmayalım ki, yuxarıda göstərdiyimiz ikinci növ passiv millətçilərdən biri də həmin Hüseyn Cavid özü idi. Bunu anlamaq üçün 1907-ci ildə “H.R.Naxçıvani” imzasilə yazmış olduğu: “Hali-əsəf iştimalımı təsvirdə bir ahi-məzlumanə” adlı mənzuməyi oxumalıdır. Burada nə yazır: Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 161
Hər kəs aləmdə bir bəlaya düçar Olur, amma mənim kimi olamaz. Künci-möhnətdə qalmışam naçar, Şu könül dərdinə dəva bulamaz. Qəmi-hicrilə biqərar olmuş. Çünki məhcuri-bəzmi-yar olmuş. Könlümün halını edər təsvir Ruyi-zərdilə, çeşmi-xunbarim. Əhli-zövq istər eyləsin təqdir Ki, nasıl yar imiş mənim yarim. Hər kəsin zikri bəzmi-zövqü səfa. Virdim olmuş mənim də va əsəfa. Edər eşq əhli rəsmi-yarə məraq Ehtimal olsun onla həsrətini. Yarım olmaz bənim gözümdən iraq Bulmuşam çün könüldə surətini. Ürəyim rəngi-ərğəvan olmuş... Ərimiş ləxtə-ləxtə qan olmuş... Yarələr cismi-nazəninindən Qızarır, sanki qönçeiy-güldür. Zəf məşhurdur cəbinində Bunca təsvir halı müşküldür Məhv olur fikr edincə cismü tənim, Aman allah! Odur mənim vətənim! Ey vətən! Səndə parlayanda ziya Büsbütün əhli-qərb cahilimiş. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 162
Şimdi bulmuş vüqu əksi-qəza Əcəba bu nasıl təsafilimiş. ...Şimdi qeyrət edərsə millətimiz. Yenə övdət edər səadətimiz 1 .
Bu tərcibəndə baxılsa Hüseyn Cavidin fəal millətçilərə yar- dımçılıq edənlərdən olduğu, onların təbliğatçılığına yarar bir zat olduğu aydınlaşar. Bir Hadinin şeirilə bir Namiq Kamalın şeirilə Cavidin şeirini qarşılaşdırdıqda Hadidə, Namiqdəki fəvəran edən vulkanlar Caviddə Füzulicəsinə “ürəyini qana döndərmək”, vətən üçün mərsiyə oxumaq həvəsi bəlli olur. Cavidin millətçiliyindən “Şeyx Sənan”da açıq surətdə yalnız Sənanı əslən turanlı etməkdir. Yəni Sənanı farslıqdan çıxarıb türk qılıqlı, türk qafalı etmək, onu türkləşdirməkdir. Xaricdən böylə bəlirsiz görünən bir nöqtə “ərbabı” yanında son dərəcə dərin bir müəmma deməkdir. Ruhən millətçiliyi, türklüyü oxşayan, Cavid- in böylə cəsur bir addım ataraq din tərəfdarlarına zərbə endirməsi zamanındakı cəmiyyət üçün sevimli olacağı təbii idi. Burayacan söylədiklərimizi böylə xülasə edəlim: 1) Cavidin seçmiş olduğu mövzu təsadüfi deyildi. Mövzunun seçilməsilə onun tərbiyəsi və o zamanə qədər keçirmiş və o günlərdə keçirməkdə olduğu həyatı arasında bir rabitə var idi. 2) Pyesin quruluşundakı yenilik o zamana qədər Azərbaycan və ümumtürk ədəbiyyatında görülməmiş bir səsin qəbul etməklə o zamankı cəmiyyətin emosiya “təhyic” cərəyana - əski dil ilə demiş olursaq, cəmaət məzaqinə - tamamilə tuş gəlmiş oldu. 3) Əsərin psixoloji cəhətinə gəldikdə müəllif ruhanilik içində olan çürüntü və yaprantıları tamamilə meydana atmaqla mollalığa və ümumiyyətlə dinə olan ikrahə bir az da qüvvət vermiş və bir az daha irəli gedərək kütlə üzərində hakimiyyətini itirmiş “üləmayi- din” arasındakı “şübhə” ilə “vəsvəsə” meydana gəldiyini və bütün
1 Füyuzat. Nömrə 15. Səhifə 231-232. Mənzumə 15 parçadan ibarətdir. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 163
bunların sağlam və təbii həyat qarşısında nə qədər sönük, nə qədər köksüz olduğunu göstərmiş oldu. 4) Siyasi cəhətdən dəxi əsər büsbütün mühitini və əsrindəki cərəyanı oxşamaq üzrə olmaq üçün səhnələri ta uzaqda – Ərəbis- tanda – açır və get-gedə tamaşaçılara yaxınlaşdırır və “Şeyx Sənan”ın “mayə”sini də “Turan”dan alır və nəhayət 5) Əsərdə zamanı üçün bir yenilik olduğunu qeyd etməliyiz: sevgi təbii (bioloji) bir fakt olduğu üçün onun heç bir din və heç bir milliyyət ilə əlaqəsi olmadığını da o zamankı mühitin nüfuzu altında olaraq tamaşaçılara sezdirmək istəyir. “Şeyx Sənan”da Cavidə məxsus bir inqilabçılıq da görünür. Bu “inqilab”da həmin bir çoxlarının düşündüyü və indivudualist anarxistcəsinə meydanə atdığı “fikir inqilabı”dır. Bu nöqtədə zəmanənin təsiri görülməmiş deyildir. Ona görə də mövzuun haradan alındığı və nə kibi mühiti təs- vir etdiyi nəzərə dutulmayaraq ümumiyyətlə əsər sevilmişdi. Səbəb də bəllidir: pyes müəyyən təbəqənin zövqünü oxşayırdı.
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|