Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."



Yüklə 3,51 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə10/34
tarix02.12.2016
ölçüsü3,51 Mb.
#622
növüYazı
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   34

təhsil görmüş olduğu, Təbriz, İstambul və Tiflis arasında səyahət 

etdiyini nafilə yerə söyləmədik. Bunların özlərinə görə  şair 

psixologiyasına bu və ya başqa bir mövzu aramasına səbəb oldu-

ğuna  ən qüvvətli dəlil ola bilərlər.  Müsavat dövrünün maarif 

nəzarəti  əmrilə  şəriət müəllimi olan Cavid şəriət dərsindən fəzlə 

Məhəmmədin və Aişənin  şəxsi həyatından bəhs edə-edə “Pey-

ğəmbər” pyesi mövzusunu tapdığı bu gün bir fakt olduğu kimi

1



fars  ədəbiyyatı içərisində  məşhur olan Şeyx  Əttarın “Məcalüsül-

üşşaq”dakı iyirminci məclisi “Zikri-həzrəti-Şeyx  Sənan  əleyhir 

rəhmə” olması bir tərəfdən, Tiflis ətrafı türk və gürcülərin 

dilləri dəstanı olması, ikinci tərəfdən, Üzeyir bəy Hacıbəyovun 

1908-ci ildə yaratmış olduğu “Şeyx Sənan” operası üçüncü 

cəhətdən Hüseyn Cavidə  təsir etməmiş olmazdı. Hətta müəllifin 

öz etirafına baxılsa o zaman rusca yazılmış M.B.Hacınskinin 

“Şeyx Sənan əfsanəsi” kitabçası da onun gözündən qaçmamışdır. 

Ərz etdiyimiz “Məcalisül-üşşaq” kitabına baxılsa içərisindəki 

mündəricatı “Dər bəyani-hüsni-həqiqi və eşqi-təhqiqi”, “Yusif və 

Züleyxa”, “Zikri-həzrəti-Şeyx Mövsüf və  cəvani-məşuqi-an 

həzrət...” kibi İran sufiliyilə “aşiqi-rüsva”ları gənc şairin üzərində 

təsir buraxmamış olmayacaqdı.  İmdi Cavidin yaradıcılığındakı 

səciyyəvi cəhətlərdən birisi də təsvir etmək istədiyi simanı dəqiq 

və dürüst bir surətdə tanımaq olduğunu bildiyimiz üçün “Zikri-



həzrəti-Şeyx Sənan”  mənzuməsilə bir parça yaxından aşina 

olmalıyız: 

 

“ŞEYX SƏNAN” DASTANI 

 

Dörd yüz beş beytdən ibarət olan bu mənzumdə

2

 əvvəl 



başdan fars ədəbiyyatındakı sufilik, ifrat mübaliğəçilik olduğu bu 

                                                 

1

 H.Cavid Müsavat dövründə həqiqətən şəriət müəllimi təyin olunur, ancaq o, 



şagirdlərə  şəriətdən deyil, ədəbiyyatdan dərs keçir və bunun üstündə  də 

məktəbdən xaric edilir – İ.O. 

2

 Bu xüsusda əlimizə farsca üç nüsxə keçdi: onlardan biri Leninqrad Darülfü-



nun kitabxanasında 22 (1) (32 səhifəlik nəsx ilə yazılmış bir əlyazması  Əl-

Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

153 


əsərdə  də meydana çıxır. “Şeyx Sənan”  əlli il hərəmdə piri-

xərabati müğan sayılır. Başında  dörd yüz müridi olur və orada 

olduqca ibadət və riyazət işlərindən bir an geri durmayır. Belə ki: 

 

Həm əməl, həm elm, bahəm yar daşt 

Həm əyan, həm kəşf, həm əsrar daşt

1

 –  

 

qıldan anlayacaq dərəcə mənəviyyat dara bir şəxs olmaqla bərabər 



“Kəramət və məqamat”da da qüvvətli olur. Yanına gələn xəstələr 

onun nəfəsilə sağlam olurlar. Bir neçə gün röyasında özünün 

Ruma səfər edən və orada bütə ibadət edən görür. Yuxusunun 

izini bulmaq üçün Ruma səfər etməklə qalxır və başdan ayağa 

Rumu ayaqdan saldıqdan sonra müridlərlə  gəlib qəzara bir ali 

mənzərin qarşısında durur, orada bulunan ruhanisifət bir tərsa 



qızı

2

 sipehri-hünsün  bürci-kəmalında bir zəvalə  uğrayan günəş 

kibi Şeyx Sənanın gözlərini qamaşdırır. Fitneyi-üşşaq olan gözləri 

və doğrudan da birər tağ olan qaşları, püstədən azca açılan ağzı ilə 

çahizıənəxdanı Şeyxin əqlini deyil, bütün etiqadını əlindən alır

Din evinə rixnə salır. Qızın yolunda hər şeydən əl çəkən Sənanın 

müridləri nə  qədər nəsihət edirlərsə  də mürşidlərindən bir cavab 

almadıqları üçün sərgərdan qalırlar. O gecə qızın eşqi bir od par-

                                                                                                            

Əbdül Rza əl-hüseyni  əl-Müsəvi fi-27 sənə 1211) yazının kim tərəfindən 

yazıldığı və tarixi səbt edilməmişdi. 

İkinci – Eyni kitabxanada “0” 1024 nömrəsi ilə 113 səhifəliyə 8 bir “Məcalisi-

üşşaq” iyirminci məclisində birinci nüsxə ilə bəzi nöqtələrə ayrılırdı. Üçüncüsü 

isə burada öz əlimdə bulunan Mirzə  Məhəmməd  Şirazinin 12-547 səhifəlik 8 

daş çapıdır ki, əvvəlkindən daha qısa olmaqla bərabər, bəzi yerdə də ikinci ilə 

mütəbiqdir. Böylə üç nüsxədən istinsax etdiyimiz “Şeyx Sənan” mənzuməsinin 

qısaca məalini qeyd etdikdə farslar arasındakı mündəricəsinə qeyd ediriz. 

Təəssüflər olsun ki, Qafqaziya türkləri və gürcülər arasında yayılmışına, 



yazı halında bir dürlü təsadüf edilməyir. Bu da əl yazısı  şəklində hankı 

bucaqlarda bulunduğu imdilik bəlli deyil – H.Z. 

1

  Həm əməli, həm də elmi birləşdirmişdir, 



   Həm zahiri, həm kəraməti, həm də sirləri var idi. – H.Z. 

2

 



Qeyd. Kursivlər mənə aiddir. – İ.O. 

Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

154 


çası olaraq Sənanı yandırır. Onun qərarı  kəsilir. O gecə  ətrafına 

toplanmış müridləri təskin etmək üçün hər nə yapılarsa  Şeyxə 

təsir edəməyirdi; sabah olduqda Şeyx Sənan o dilbərin qapısından 

ayrılmaq istəməyir.  Şeyxin halını böylə  zəbun görən  tərsa qızı 



özünü bilməməzliyə vurub Şeyxin böylə aramsız və  sərməst 

olduğundan səbəbini sorduqda, Sənan içində olan sevdanın atəş 

almış dilini açır və bütün fəsahətilə  qıza elani-eşq etdikdə  qız 

onun qocalığını yadına salır və israr edən  şəxsi susdurmaq üçün 

eşq yolunda dürüst olduqda dinindən  əl çəkməyi və öz yarilə 

həmrəng olmağı təklif edir. Şeyx razı olur. Qız bütə səcdə, qura-



nı yaxmaq, çaxır içmək və imandan göz çəkmək kibi dörd iş 

göstərirdi.  Şeyxi deyrə (kilsəyə) aparırlar. Bunu görən müridləri 

orada fəğanə gəlməyə başlayırlar. Şeyx çaxır içməyə razı olursa 

da, başqa  üç  əmələ mürtəkib olmaq istəməyir; fəqət çaxırın 

təsiri ağlını aparır. Şeyx, zünnar həlqəsini boynuna keçirir, xirqə-

sini yaxıb yandırır. Qız bunu da kafi görməyir. Bir il tamam dəxi 



donuz çobanı olmağı  təklif edir. Şeyx bir il donuzotaran olur. 

Şeyxin müridləri isə onu unutmayırlar. Yenə  də dalınca gəlirlər. 

Şeyx onları qaytarır. Gedib hər kəsə doğrusunu söyləməyi rica 

edir. Şeyxi Rumda tənha buraxıb Kəbəyə sarı gedən müridlər 

orada bulunan Sənan dostuna tuş  gəlirlər. O bütün əhvalı anla-

dıqda müridləri danlayır: və mürşidlərini buraxmaqda vəfakarlıq 

etmədiklərini onlara anlatır. Onun təklifinə görə  Şeyx zünnar 

bağladıqdan sonra bütün mürid ona peyröv olmalı idilər

1

. Mürid-


lər həmin  Şeyxin sözlərindən xəcalət çəkdikləri için yenidən 

Şeyx Sənanın yanına dönürlər. Qırx gün gecə-gündüz nə yedilər, 

nə yatdılar. Ancaq riyazət çəkdilər, ibadət edir, şeyxlərinə mütə-

vəcceh olurlar. Axirüləmr düaları hədəfinə çatır. Bir gecə mürid-

lərdən birinin yuxusuna gələn (Mustafa)

2

 gülümsəyir və anlatır 



ki, Şeyx Sənanın qəlbində olan qübarı götürmüşdür. O yenə islam 

olacaqdır. Bundan xəbərdar müridlər  Şeyxin tərəfinə getdikdə 

                                                 

1

 Bu da sufilik üçün səciyyəvi bir nöqtədir. – H.Z. 



2

 Məhəmməd peyğəmbərə verilmiş adlardan biri – İ.O. 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

155 


onun üstündə olan zünnarın, başındakı kibr külahının düşmüş 

olduğunu və özünün də nur içində bulunduğunu görürlər.  Şeyx 

ağlayır. Dutduğu  əməlindən peşiman olur. Müridlər ilə  bərabər 

Kəbəyə sarı  gəlmək istədikdə sevgilisi də davam edə bilməyir. 

Onun ardınca gəlir. Fəraqə taqət gətirmədiyini anlataraq əlvida-

əlvida deyir və canını təslim edir: 

 

İn be qoft an mahu dəst əz can feşand 

Nim cani daşt bər canan feşand 

Gəşt pünhan aftabəş ziri-miğ 

Cani-şirin zu bər aməd ey diriğ 

Qətreyi bud u dərin cuyi-məcaz 

Suyi-dəryayi-həqiqət rəft baz

1

 

Sevgilisini basdırdıqdan sonra Şeyx, yenə  də  Kəbəyə dönür. 



Şeyx Sənanın farscadakı dastanının  ən səhih məzmunu 

bundan ibarətdir.  İmdi buradan “Şeyx Sənan” pyesinin bu 

dastandan nə qədər təsir aldığını da təyin etmək mümkündür. 

 

İKİ ŞEYX SƏNAN 

 

Nəql etdiyimiz Şeyx  Əttarın yarı  əfsanəvi, mütəsəvvifanə 



yazılmış  mənzuməsini oxuyanların bir parası qanadlanıb sevinə-

cəkdir ki, – aha! Cavidin eybi açıldı! Cavidin “Şeyx Sənan”ı öz 

əsəri deyilmiş. Bəlkə ondan çox əvvəl dillərdə dastan olmaqla 

bərabər bir böylə müfəssəl mənzumə varmış ki, Cavid onu alıb 

mənzum bir pyes halına salmışdır. Bir çoxları burada Cavidin 

                                                 

1

 O ay deyib canından əl çəkdi, 



  Yarı canı qalmışdı, canana verdi, 

  Günəşi bulud altında gizləndi, 

  Heyhat, şirin canını verdi.   

  O, bu məcazi arxda bir damla idi.  

   Yenə də həqiqət dəryasına axıb getdi. – H.Z. 


Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

156 


yaradılcılığını büsbütün inkar etmək fikrinə düşdüyümüzü zənn 

edəcəkdir. 

Xayır! “Şeyx Sənan”ın Caviddən  əvvəl kimlər tərəfindən 

yazıldığı həvəskarlar üçün elmi bir tədqiq yolu açmaq məqsədilə 

meydana atılan bir nümunə idi. Cavidin yaratdığı Şeyx Sənan ilə 

Əttarın yaratdığı arasında dağlaq qədər fərq vardır. Şeyx Əttarın 

Sənanı açıq-açığına bir uydurma, cansız bir simadır! Onun beş 

yüz müridə rəhbər olması, əlli-altmış yaşında eşq sevdasına müb-

təla olması  və  nəticədə  səbəbsiz bir surətdə yarını buraxıb yan-

ənsarilə tühaf və ibadət üçün Məkkəyə dönməsi “Mustafanın 

şəfaətindən” başqa heç bir şeylə izah edilməyir və nəhayət çaxır 

içdikdə aləmdən fəzlə layələm olaraq kilsəyə getməsi onun heç 

bir çarpışmaya davam gətirəməyəcəyini göstərir. Bu Şeyx Sənan 

doğrudan da mədrəsələr küncündən çıxmış, fars psixolojiyalı, 

damağı kiflənmiş, içi çürümüş, puçlaşmış bir şəxsdir.  

Hüseyn Cavidin yaratdığı  Sənan otuz yaşlarında bulunan bir 

gənc alimdir. Bu yaşlara qədər Turandan gəlib  İranda təhsil 

görmüş  və  Ərəbistanda kəmalat  əldə etmək üçün gəlmiş  Sənan 

tamamilə hücrənişin küncə  qısılanlardan deyildi. Bunun eşq 

aləmindən də bir qədər xəbəri vardı. Gürcü qızilə qarşılaşdıqda 

şəxsi simasını itirmiş olmayır, bəlkə bir şərəfli aşiqə yaraşarcasına 

qəbul etdiyi təkliflərə boyun əyir, bəyənmədiklərini öylə bir 

məharətlə  rədd edir ki, özünə irad gələ bilməyir. Və  nəhayət 

bunun qarşısına gələn əngəllərdə çarpışmalar bu Sənanı tamamilə 

o Sənandan ayırmış olur. 

Digər tərəfdən bir əsərin məzmununun başqasından alınıb və 

yaxud dastan şəklindən mənzum bir pyes yaratmaq, lakin 

məharətli bir əsər yaratmaq kimə irad dutula bilər? Höte, Şekspir, 

İbsen və sair cahan ədəbiyyatı başçıları sayılan  ədib və  şairlərin 

əsirlərindəki ən qüvvətli, ən dəyərli əsərlərin məzmununu çox za-

man xalq dilinin əzbəri olmuş və hətta bəzi tanınmamış yazıçılar 

tərəfindən yazılmış olduğu hamıya məlumdur. Ona görə də Cavi-

din Sənanilə farsca Sənanın arasında bir taqım hekayə qismlərinin 


Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

157 


tuş  gəlməsi bizcə ikinci dərəcə  məsələlərdəndir. Burada diqqəti 

cəlb edəcək başqa cəhət var ki, o da: 



“Şeyx Sənan” və cəmiyyət həyatı 

məsələsidir. Cəmiyyət həyatımız 1905-ci ildən sonra büsbütün 

dəyişmişdi.  Ş.Sənan nə artıq Mirzə  Fətəlinin təsvir etdiyi Molla 

İbrahim Xəlilləri, Molla Salmanları idi və  nə  Nəcəf bəy və ya 

Əbdürrəhim bəyin tipləri idi. Ş.Sənan alimdir. Fəqət öz köçündən 

geri qalmış “son mogikan” idi. Caviddən  əvvəl gələn yazıçılar 

yaratdıqları tiplər ilə qələm adamlarında iprənmiş və damağından 

bir durğunluq hasil olmuş çarlıq məmurları qarşısında qorxusun-

dan gəbərməyə hazır olan çinovnik (məmur)larımızı, iliyi, sü-

müyü üfunətlənmiş, qumarbazlıq və içkicilikdən başqa bir şey 

bilməyən və yalnız kəndlilər üzərində  işgəncələr dünyası açmaq 

ilə xoşhallanan heyvərə bəylər və nəhayət bunların arasından xə-

sisliyi, vurnuxması və hər şeydən özünə fayda çıxarması yolunda 

ən müqəddəs  şeylərini verməyə hazır olan tacirlər və yeni bur-

juaziyamız idi. Bunların içərisində molla zümrəsi layiqilə  təsvir 

edilməmiş, çürüntüləri göstərilməmiş  və uzun zamanlar bütün 

Şərqin boynuna sarılmış bu tüfeylilərin iç yüzü meydana sürül-

məmiş idi. Cavid isə bu nöqtədən yapışmışdı. Onun əsərində 

güzgüdə görülürcəsinə  Məkkə  və  Mədinə  şəhərinin “üləması” 

islam dininin “şəriətmədarları” üzlərindəki pərdəni götürüb bizə 

görünürdülər. Ş.Sənan da bu “üləmanın tam mərkəzində bulunur 

və irəli gəlmişlərindən sayılırdı.  Ətrafında müridlər sürüsü var, 

şöhrəti hər tərəfi dutmuş  və ziyarətinə  dəstə-dəstə korlar gəlib 

gözlərinə şəfa istəyənlər var; Qafqaziyaya gəldikdə böylə mənəvi 

korların sanı artır, quzğun sürüsü kibi ətrafa yayılan ağ sarıqların 

təbliğatı peyrövlər toplaya bilir. Demək bütün-bütünə bir mollalıq 

mühiti qarşımızda dururdu. Bunların da ən ortasında Cavidin 

Şeyx Sənanı durmaqdadır. “Üləma” zümrəsinin bu vaxta kibi 

qondarma olaraq düzəlmiş olduğu bir çox saqındırmalar, ibadət, 

pəhriz və təqvapərəstlik çağırmalar, “əmri-be məruf”lar və “nəhy-

əzmünkir”lər təbii duyğular qarşısında nə  qədər sönük, nə  qədər 

çürük olduğu açıqdan-açığa bəlli olur. “Şeyx Sənan” pyesinin ən 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

158 


dəyərli yeri də burasındadır ki, “üləma” zümrəsinin ön səfində 

gedəni bir gürcü qızının qarşısında bütün köhnə fəlsəfəni atır, onu 

bağlamış olan din iplərini qırıb təbii həyata qovuşmaq istəyir. 

Bütün keçmiş ənənələrə zərbə çalır və həqiqi dini, həqiqi tanrını 

mərifətdə görür. Ətrafını almış  Şeyx Mərvan,  Şeyx Nəimlərin 

arasında “dinsizlik də bir məşuqəyi həp Kəbə, imandan yüksək 

dutmaq bir an içində olsa yenə  də üsyandır”. Və bu nöqtədə 

Cavidin Sənanı bir üsyançıdır. Fəqət bu üsyançı uzaq baxışdan 

iradəsiz görünsə  də  məqsədinə çatmaq yolunda tərəddüdsüz 

olduğu üçün sabitqədəmdir. 

İştə bütün din-imanı təbii duyğular yolunda fəda edən Sənan 

yetişməkdə olan Azərbaycan ziyalılarına xoş  gəlməkdə idi. 

Burada  əski dindarlığa qarşı olan və ürəklərdə o zamana qədər 

gizli qalan nifrətlər Şeyx Sənan dililə, Cavid qələmilə vətəndaşlıq 

hüququ almaqda idi. Ona görə də cəmiyyət tərəfindən sevilmişdi. 

Hər zamanın əxlaq dərəcəsi onun cəmiyyət həyatındakı qüv-

vələrin inkişafilə  və o qüvvələrin mübarizəsilə ölçülə bilər. O 

zamanın da əxlaq dərəcəsi tərəqqi etməkdə idi, çünki Bakı və Şəki 

kibi proletarlıq ocaqları getdikcə güclənir, bəylik hər tərəfdə düş-

məyə üz qoymaqda, bunun qarşısına çıxan yeni burjuaziyamız iki 

cəhətdən qüvvətlənməkdə idi. Əvvəla iqtisadi həyatın ümumi ge-

dişinə tabe olaraq şəhər və  kəndlərimizdə çoxalan  sövdəgərlik 

dönüb müəyyən bir ticarət şəklini almaqla bəylərin mal-mülkünə 

sahib olmağa başlayır. O biri tərəfdən də Azərbaycana soxul-

maqda olan rus və əcnəbi kapitalına arxalanan “özündən bəylər”, 

“quyu yiyələri” bu, yavaş-yavaş dənizdə parxodçuluq ilə birlikdə 

tam bir müəyyən burjua sinfi yaratmağa başlamışdı. Bu burjua-

ziyada sinif anlağı  və sinif mübarizəsi qanacağı görünməyirdi. 

Yalnız bir şeyi görünürdü, bu sinfə mənsub olan və yaxud olmaq 

istəyənlər son dərəcə “zirək”, “mayagir”, iş bacaran, ancaq öz 

şəxsiyyətini və öz faydasını gözündə dutanlar idi, ondan qalan hər 

şey onun üçün mənasız idi. Böylələri üçün xəlq özü ən dutarlı bir 

söz deyirdi: “İmanını satar çörəyinə qatıq elər”. Doğrudan da yeni 

burjuaziya böylə idi. 1905-ci ilə qədər bunların iləri gələnləri tacir 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

159 


qismi olsun ki, İran, Buxara ilə  əlaqədə olurkən, o yerlərə ge-

dirkən öz müştərilərinə mömin, pəhrizkar görünməkdə bir fayda 

güdürdüsələr də “məkərə”yə  və Rusiya kibi yerlərə gedənlərin 

çoxu canamazını Bakıda bükür və  bəlkə  də Bakıda açanları da 

olurdu. Bu zamanlarda yenə də bir qədər dindarlıq qalmış olsa da 

lakin 1905-ci il intibahından sonra Azərbaycan iləri gəlməyə baş-

layan və yuxarılarda bəhsini etdiyimiz ziyalılar bir tərəfdən iri və 

xırda burjuaziyadan çıxmış, digər tərəfdən burjuaziya ilə proletar 

arasında qalmış müxtəlif təbəqələrdən əmələ gəlmişlər idi. Gərək 

burjuaziya və  gərək başqa təbəqələrin (hətta molla qismindən 

törəyənlərin) içindən çıxan ziyalının çoxu dindar deyildi. Onların 

çoxu dinin məntiqsizliyini görməkdənmi, təbiət və tarix elmlərinə 

aşinalıqdanmı, rus və əcnəbi nüfuzuna düşməkdənmi din məsələ-

sinə  məscid ilə deyil, millət məsələsilə daha çox uğraşırdılar. 

Burada bir tərəfdən rus çarlığının sıxıntısı, o biri tərəfdən Avropa 

kapitalı altında inləyən Türkiyədə vücudə  gələn gənc türklərin, 

gənc iranlıların təsirləri də Azərbaycan ziyalılarına təsir etməmiş 

deyildi. Burasını anlamaq üçün İstambul-Bağçasaray-Bakı, bəlkə 

də Qazan-Ufa dairəsini nüfuzuna almış “Tərcüman”, “İrşad”, 

“Tərəqqi”, “Füyuzat”, “Vəqt” qəzetlərinin sütunlarına diqqət 

etmək kifayət edər zənnindəyəm. 

Bu zamandakı ziyalılar iki növ “millətçi” (əski təbirlə “milli-

pərəst”) idilər: onlardan birisi inqilabçılar ilə bunlardan bir qismi 

1905-1917-ci il dövrəsində başqa firqələrə bulundu. İkincisi 

əvvəlkilərə hüsn-rəğbət bəsləyən, aktiv olmadığı halda birincilərin 

nüfuzunu xəlq içində millətçilik ruhu yaymaq, məktəblilərə 

millət, vətən nəğmələri oxutmaq, millət ruhunda yazılan  şeirləri 

əzbərləmək və yeri gəldikcə hərarətlə oxumaq, Türkiyə ətrafında 

qopan müharibələri, Türkiyə-italyan və ya Balkan müharibələ-

rindən dükanlar qabaqlarında oturan və yayda ağaclar kölgəsində 

toplaşan  əvam ürəyi yanıqlılar üçün qəzetə  və jurnallar oxumaq 

və onları “dünya siyasətindən”, ən doğrusu “Türkiyənin çarpışma-

sından” xəbərdar etmək və bunun hamısına bir az da duzlu olmaq 

üçün və  əvamın “ürəyinə od salmaq” üçün soltanın “Məkkə  və 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

160 


Kərbəlanı” kafirlərdən qorumaq məsələsini ortaya atırdılar. Bu z-

amanın milliyyət məsələsi iki məcra ilə gedirdi, bir tərəfdən türk-

lük, o biri tərəfdən islam milliyyəti: yəni islamlıq, ona görə  Əli 

bəy Hüseynzadə-Qasprınski-Ziyagökalplardan başlayıb Məhəm-

məd-əmin Rəsulzadə cənablarına çatanacan. 

Türkləşmək, islamlaşmaq... müasirləşmək! 

Şüarını meydana atmışdılar. Lakin islamlaşmaq ilə müasirləş-

məyin nə  dərəcədə uyğun gəldiklərini türkçülük şeytan fikirli 

siyasətçilərdən sormaq lazım gəlirdi. Çünki müasirləşdikcə elmə 

yaxlaşmaq, avropalaşmaq, kapitala sarılmaq və yaxud kapitalın 

quyruğunda getmək gərəkdi. Kapitalın da cavanlığı daima bir 

qədər ixtilalçı, inqilabçı olduğu, həddi-zatında heç bir din tanımaq 

istəmədiyi bəlli ikən islamlaşmağı ortaya salmaq isə yenə də ru-

haniliyi iləri çəkmək, yenə də onların quyruğunda getmək demək-

di. Ona görə  də bu zamanlarda ziyalılar içində  tərəddüd iki yol 

ayrıcında qalmaq məsələsi də bir zaman var idi. Hələ “Füyuzat”, 

“Yeni Füyuzat”, “Tərəqqi”, “Səda” və  nəhayət “Açıq söz” kimi 

jurnal və  qəzetlərə baxılsa  şairlərimizin, yazıçılarımızın nə 

dərəcədə şaşqın bir vəziyyətdə qaldıqlarını görmək olar.  

Hər nə olursa olsun bu zamandakı ziyalılarda “türklük” və 

“islamlıq” mübarizələri getdikcə  xəlqimiz içərisindəki proletar 

ünsürləri və dolayisilə proletarlıqdan çıxmış və ya onalara yaxın 

ziyalı  təbəqələri artdıqca “islamlıq” başına enməkdə olan yumu-

ruqlar get-gedə çoxalır və  ağırlaşırdı. Demək,  əxlaq və etiqad 

məsələsi yeni bir şəkil almağa başlayırkən meydana atılan  Şeyx 

Sənan molla və “üləma” təbəqəsinin bütün varlığını astarına 

çevirdiyi üçün, türkçülərin ruhunu oxşayaraq islamçılara təpik 

endirdiyi üçün, başqa millətdən də olsa təmiz və sənə mane olan 

dinə nifrət etdiyi üçün sevilməkdə idi. 

Onu da unutmayalım ki, yuxarıda göstərdiyimiz ikinci növ 

passiv millətçilərdən biri də  həmin Hüseyn Cavid özü idi. Bunu 

anlamaq üçün 1907-ci ildə “H.R.Naxçıvani” imzasilə yazmış 

olduğu: “Hali-əsəf iştimalımı  təsvirdə bir ahi-məzlumanə” adlı 

mənzuməyi oxumalıdır. Burada nə yazır: 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

161 


Hər kəs aləmdə bir bəlaya düçar 

Olur, amma mənim kimi olamaz. 

Künci-möhnətdə qalmışam naçar, 

Şu könül dərdinə dəva bulamaz. 

Qəmi-hicrilə biqərar olmuş. 

Çünki məhcuri-bəzmi-yar olmuş. 

 

Könlümün halını edər təsvir 

Ruyi-zərdilə, çeşmi-xunbarim. 

 

Əhli-zövq istər eyləsin təqdir 

Ki, nasıl yar imiş mənim yarim. 

 

Hər kəsin zikri bəzmi-zövqü səfa. 

Virdim olmuş mənim də va əsəfa. 

 

Edər eşq əhli rəsmi-yarə məraq 

Ehtimal olsun onla həsrətini. 

 

Yarım olmaz bənim gözümdən iraq 

Bulmuşam çün könüldə surətini. 

 

Ürəyim rəngi-ərğəvan olmuş... 

Ərimiş ləxtə-ləxtə qan olmuş... 

 

Yarələr cismi-nazəninindən  

Qızarır, sanki qönçeiy-güldür. 

 

Zəf məşhurdur cəbinində  

Bunca təsvir halı müşküldür 

Məhv olur fikr edincə cismü tənim, 

Aman allah! Odur mənim vətənim! 

 

Ey vətən! Səndə parlayanda ziya 

Büsbütün əhli-qərb cahilimiş. 

Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

162 


Şimdi bulmuş vüqu əksi-qəza 

Əcəba bu nasıl təsafilimiş. 

 

...Şimdi qeyrət edərsə millətimiz. 

Yenə övdət edər səadətimiz

1

 

Bu tərcibəndə baxılsa Hüseyn Cavidin fəal millətçilərə yar-



dımçılıq edənlərdən olduğu, onların təbliğatçılığına yarar bir zat 

olduğu aydınlaşar. Bir Hadinin şeirilə bir Namiq Kamalın şeirilə 

Cavidin şeirini qarşılaşdırdıqda Hadidə, Namiqdəki fəvəran edən 

vulkanlar Caviddə Füzulicəsinə “ürəyini qana döndərmək”, vətən 

üçün mərsiyə oxumaq həvəsi bəlli olur. 

Cavidin millətçiliyindən “Şeyx Sənan”da açıq surətdə yalnız 

Sənanı əslən turanlı etməkdir. Yəni Sənanı farslıqdan çıxarıb türk 

qılıqlı, türk qafalı etmək, onu türkləşdirməkdir. Xaricdən böylə 

bəlirsiz görünən bir nöqtə  “ərbabı” yanında son dərəcə  dərin bir 

müəmma deməkdir. Ruhən millətçiliyi, türklüyü oxşayan, Cavid-

in böylə cəsur bir addım ataraq din tərəfdarlarına zərbə endirməsi 

zamanındakı cəmiyyət üçün sevimli olacağı təbii idi. 

Burayacan söylədiklərimizi böylə xülasə edəlim: 

1) Cavidin seçmiş olduğu mövzu təsadüfi deyildi. Mövzunun 

seçilməsilə onun tərbiyəsi və o zamanə  qədər keçirmiş  və o 

günlərdə keçirməkdə olduğu həyatı arasında bir rabitə var idi. 

2) Pyesin quruluşundakı yenilik o zamana qədər Azərbaycan 

və ümumtürk ədəbiyyatında görülməmiş bir səsin qəbul etməklə o 

zamankı  cəmiyyətin emosiya “təhyic” cərəyana - əski dil ilə 

demiş olursaq, cəmaət məzaqinə - tamamilə tuş gəlmiş oldu. 

3) Əsərin psixoloji cəhətinə gəldikdə müəllif ruhanilik içində 

olan çürüntü və yaprantıları tamamilə meydana atmaqla mollalığa 

və ümumiyyətlə dinə olan ikrahə bir az da qüvvət vermiş və bir az 

daha irəli gedərək kütlə üzərində hakimiyyətini itirmiş “üləmayi-

din” arasındakı “şübhə” ilə “vəsvəsə” meydana gəldiyini və bütün 

                                                 

1

 Füyuzat. Nömrə 15. Səhifə 231-232. Mənzumə 15 parçadan ibarətdir.  



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

163 


bunların sağlam və təbii həyat qarşısında nə qədər sönük, nə qədər 

köksüz olduğunu göstərmiş oldu. 

4) Siyasi cəhətdən dəxi  əsər büsbütün mühitini və  əsrindəki 

cərəyanı oxşamaq üzrə olmaq üçün səhnələri ta uzaqda – Ərəbis-

tanda – açır və get-gedə tamaşaçılara yaxınlaşdırır və  “Şeyx 

Sənan”ın “mayə”sini də “Turan”dan alır və nəhayət 

5) Əsərdə zamanı üçün bir yenilik olduğunu qeyd etməliyiz: 

sevgi təbii (bioloji) bir fakt olduğu üçün onun heç bir din və heç 

bir milliyyət ilə əlaqəsi olmadığını da o zamankı mühitin nüfuzu 

altında olaraq tamaşaçılara sezdirmək istəyir. “Şeyx Sənan”da 

Cavidə məxsus bir inqilabçılıq da görünür. Bu “inqilab”da həmin 

bir çoxlarının düşündüyü və indivudualist anarxistcəsinə meydanə 

atdığı “fikir inqilabı”dır. Bu nöqtədə zəmanənin təsiri görülməmiş 

deyildir.  

Ona görə də mövzuun haradan alındığı və nə kibi mühiti təs-

vir etdiyi nəzərə dutulmayaraq ümumiyyətlə  əsər sevilmişdi. 

Səbəb də bəllidir: pyes müəyyən təbəqənin zövqünü oxşayırdı. 

 


Yüklə 3,51 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   34




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin