Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- NƏTİCƏ
|
“PEYĞƏMBƏR” PYESİNİN YARANMASI
Biz əvvəldə bəzi ədəbiyyat mütəxəssisləri kibi meydana çıx- madıq və bu əsərdə hər şeydən əvvəl nəqisələri göstərməklə, ümumi görünüşün doğru olduğunu, əsrin həqiqi bir surətdə təsvir edildiyini, fəqət əsər romantik olmaqla bərabər realizmi ilə qarışmış olduğunu qeyd etdik. Bu əsərin romantik qələm ilə yazıldığını bir tərəfdən qəbul edənlər onda realizm ünsürləri olduğunu görməyirlər; onun romantizmi həyatın çərçivəsinə girməkdə, tiplərini natamam və xəyalpərvər yaratmaq istəməkdə isə, realizm də əsrin ruhunu büsbütün olduğu kibi meydana qoymaqdadır. Hətta romatik Cavid – bir “Şeyx Sənan” və “Uçurum” yaradıcısı olan Cavid gərək Peyğəmbərin, gərək Əbu Talib oğlunun, gərəksə də Baş Rəisin (Əbü Süfyanın) dodaqlarına tarixən müsəddiq sözləri verir. Və hətta Peyğəmbər həyatından təsvir edə bildiyi dairədə bir nöqtə belə buraxmaq itməməyir. İştə burada Cavidin fikirləri məğşuş, qarışıq və hətta romantizməmi və realizməmi süluk etmək lazım olduğunu bilməyir. Buna görə bu əsərə bir romantik əsəri kibi yaxlaşmaq doğru deyildir. Hətta bu əsərdə realizmi cəhəti nə qədər bariz bir surətdə cilvələnmişkən başqa bir müarizi bir əsərin tamamilə bir həqiqi
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 122
əsər və Peyğəmbərin də həyati tip olduğunu iddia ilə isbata qalxı- şır (mühavirələr təbiiliyi göstərildi. Bir ərəb vəhdətinin tamamilə burada nümayan olunmadığı və Peyğəmbərin onlara həyatdan bəhs etdiyi qeyd edilir). İştə bu iki müarizi qarşılaşdırdıqda bun- ların hankısı Cavidi yaxşı tanıdığını məclis özü təyin edər. Burada Hüseyn Cavid “daha yaxşı yaza bilərdi” fikrimizi qə- bul etməyənlər, deyirlər ki, yaza bilsə idi yazardı. Bizcə öylə de- yil, bir “Şeyx Sənan” kibi xalis romantik əsər yaza bilən, “İblis” kibi canlı və məharətli bir əsər meydana çıxaran istedad çalışsa və ilhamına tabe olsa bir az da qüvvətli bir sənət asarı yaradar. Bir Sənan, bir İblis ilham nəticəsində yazılmışsa bir Peyğəmbər tama- milə ilham ilə yazılmamış. Peyğəmbərin ilhamı çox olan yerləri vardır. Lakin əsərin bütünlüyündə ilham qayət azdır. İlhamın az olması əşxasın yerli yerində olmamasında və hiss etdiyi gözəlliyi istədiyi kibi ifadə edəməməsindədir. İlhamın çoxluğu isə ifadənin mükəmməlliyyətindədir. Üslubun, lisanın tamamilə gözəllik hüsn-duyğusilə mütənasib bir surətdə bulunmasındadır. Bu əsərin qüvvəti və qiyməti, onun içərisinə daxil olan əşxa- sın və əşyanın ədədi ilə deyil (Hamiddə olduğu kibi) tərtib və tənzimə daxil bulunan ənəsiri-hissiyyə ədədilə mütənasibdir. Bun- lar nə qədər zəngin olursa xaricən həyəcanı-bədii (Эмоция)yi o qədər ziyadə izhar edərlər. O zaman vəhdəti-hissiyə də yerində olur. Yəni qayə müşəxxəs olur. Vəhdəti-hissiyə isə sənətkar tərə- findən tamamilə hiss edilərək yaşanmış olmasilə mümkündür ki, bu da “Peyğəmbər”də əskikdir. Bu əskiklik isə nəqisədən sayıl- malıdır. Sənətdə təfəkkürat ilə bərabər hissiyyat dəxi həmahəng olma- lıdır. Yoxsa başı-damağı zorlamaq ilə iş yapmamışdır. Ona görə də bu əsər “İblis”dən qat-qat zəif çıxmışdır. Peyğəmbəri Cavidin gözündə böyüdən Məhəmmədi əfal şəx- siyyəsi isə “Peyğəmbər”i (yəni pyesi) bizim gözümüzdə kiçildən Cavidin ilhamsız və çarpaşıq yazmasıdır. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 123
NƏTİCƏ “Peyğəmbər”in dil və üslub cəhətlərini başqa bir yerdə geniş bir surətdə təhlil edəcəyimiz üçün burada yalnız bircə şey söyləyə biləriz. Cavidin yaratdığı dil və üslub haralardan alınırsa alınsın, nə kibi ilhamlardan doğur doğsun, Azərbaycandakı şair və ədiblə- rimiz içində ən müstəsna, ən zərif və narın bir dildir. Bu dilin gələcək nəslimizə təsiri olmamış olmaz. Və bu dil təsirilə yara- nacaq Azərbaycan türk ədəbiyyatı marksist görüşü və qayələrilə qüvvətləndikdən sonra, əmsalsız əsərlər meydana gətirə biləcək- dir. Bu da Cavidin Azərbaycan ədəbiyyatına ən böyük xidmətlə- rindən biri sayılacaqdır. Başqa cəhətlərdən özgə bir zamanda danışmaq olur. Bu dəfəlik “Peyğəmbər”i bitirəlim.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 124
Abdulla Şaiq Úàâèäèí “Èáëèñ” íàì ùàèëÿñè ùàããûíäà äóéüóëàðûì
avid ədəbi fəaliyyətə başladığı zaman bütün diqqətini yeni nəs- lin xəstəlik cəhətlərinə cəlb edərək bü- tün əsərlərində onu açıq və aydın surət- də göstərməyə və hər əsərində iş bu məsələyə bir nöqteyi-nəzərdən yanaşa- raq ətraflı və canlı olaraq tədqiq və tər- sim etməyə çalışmışdır. Cavidin “Afət”, “Maral”, “Uçurum”, “Şeyda” və digər əsərləri həyati və könlümüzə yaxın ol- maqla bərabər əsərlərdəki şəxslər kiçik sahələrdə, kiçik cəbhələrdə, kiçik maneələrdə çarpışmış, fərdi həyata ictimai həyatdan daha ziyadə əhəmiyyət vermiş tiplərdir. Cavidin “İblis” nam hailəsi isə tamaşaçılara, oxuculara olduq- ca geniş və yeni bir sahə açır. Cahan müharibəsini tərsim edən bu əsərində Şərq və Qərb həyatını, onların ictimai, ruhi və siyai əh- valını və yaşamaq çün çırpınan türk xalqının bəxtiyar olmasına əngəl olan bütün səbəbləri və maneələri həqiqi və canlı surətdə göstərməyə müvəffəq olmuşdur. Əsərdəki baş qəhrəmanlar Arif, İblis və Elxan həm həyat və həqiqətdən alınmış tiplərdir. Cavidin bütün əsərləri içində “İblis” qədər həyati və realist bir əsər yoxdur zənn edərəm. Arif istihalə dövrü (переходны период) keçirməkdə olan türk xalqının əhvali-ruhiyyəsini çox açıq və aydın göstərən tarixi bir tipdir. Hər millət həqiqətini buluncaya, kəndi iradəsinə malik olun- caya qədər müxtəlif təsirlərə qapılaraq, müxtəlif hallar keçirmək C
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 125
məcburiyyətində qalır. Hər fərdin həyatında çocuqluq, gənclik, kamal və ixtiyarlıq kimi dövrlə olduğu kimi, bütün bəşəriyyət, hətta hər millət də mühit, iqlim və zaman etibarı ilə bir-birindən fərqli olaraq bu dövrləri keçirmiş və keçirməkdədir. İstihalə dövrü hər millətdə gəncliklə kamal arasındakı fikri və ruhi inqilabı göstərən bir dövrdür. İstihalə dövrünü keçirməkdə olan millətlər fitri istedadını açmağa çalışır, əxlaqi prinsiplərə meyl göstərir ülvi duyğular, ümidlər, gözəl arzu və qayələr arxasınca qoşar və bütün istəklə- rinə qovuşmaqda kəndini aciz və gücsüz görüncə şübhə və tərəd- düdlər içində çırpınır və bu şübhə və tərəddüd onda iztirab, kədər, müşkülpəsəndlik və bədbinlik kimi hallar doğurur. İştə istihalə dövrünün başlıca övsafi-müməyyizəsi (xarakteristikası) bundan ibarətdir. Qərbdə XVII-XVIII əsrlər istihalə dövrüdür. XVIII əsrdə elm və fənn son dərəcə tərəqqi etmiş və yeni nəsil üzərində hakim olmağa başlamışdır. Insan dimağının olduqca böyük müvəffəqiy- yətlər göstərməsi, elm və fənnin div addımları ilə irəliləməsi yeni nəslin gözünü o qədər qamaşdırmış, onlarda ağla, fənnə elə sarsıl- maz bir iman doğurmuşdu ki, həyat və təbiətin bütün gizli sirlə- rini öyrənə biləcəklərini iddia edirdilər. Bir çox məsələlər qarşı- sında bulunan yeni nəsil bütün məsələlərə cavab verməyi və on- ları istədikləri kimi həll etməyi ağıl və fəndən tələb edirdilər. Lakin o məsələlərə ağıl və fənnin də cavab vermədiyini və bu ki- mi məsələlər qarşısında onların da aciz qaldığını görüncə tama- milə şaşırdılar; ağla və fənnə olan imanları qırıldı. Zatən ağlı hər şeyə hakim bilən rasionalizmlə bir çox dini məsələlər alt-üst olduğundan yeni nəsil dindən, allahdan şübhələndikləri kimi, ağıl və fənnin də zəif olduğunu və bir çox həqiqətləri kəşf eləmədiyini duyunca çıxılmaz bir mövqedə qaldılar. Ona istinad edəcək bir şey bulmalıdılar. Bu çətin vəziyyətdən, bu ruhi sıxıntıdan kəndilərini qurtar- maq üçün əskiliyə dönmək istədilərsə də, mümkün olmadı; zira ki, əski duyğular, əski ideyalar yeni cəmiyyətin ruhi tələblərini Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 126
təmin edəməyəcək dərəcədə uzaqlaşmış və əskimişdi. Ruhani tələblərini təmin etməyə heç bir çarə bulamayan və nə yapacağənə şaşırmış olan cəmiyyətdə yuxarıda göstərilən əhvali-ruhiyyənin doğması pək təbii idi. Məşhur Qərb şairlərindən Hötenin Faustu və Şeksprin Hamle- ti bu dövrün əhvali-ruhiyyəsini olduğu kimi bizə göstərən zamanının nümayəndəsi və tarixi simalarıdır. Qərbdə XVII-XVIII ərslər nə isə, bizim üçün XX əsr də odur. Qərb mədəniyyətini, yeni fənnlərin bol-bol içimizə girməsi ilə əskilik yıxılmış, əski ideyalar, fikirlər və duyğular yerinə yeni ideyalar, yeni duyğular, yeni fikirlər qaim olmağa başlamış, lakin hələ tamamilə qaim ola bilməmişdir. Əskiliyin döyüntüləri qəlbimizi bir qurd kimi gəmirən, ruhu- muzu zəhərləyən təsirləri bu gün belə yox deyildir. Cəmiyyətin hala əski adətlər, əski ideya və duyğulardan tamamilə uzaqlaş- madığı, yeni nəsl hala əski suçlarından silkinib ruhunu təmizlə- mədiyi bəllidir. Kimsənin ideal olan istiqbal haqqında müəyyən və qəti bir fikri olmadığından onu açıq və aydın surətdə təsəvvür edəməyor. Yeni fənnlər cəmiyyətin yeni quruluşu haqqında bir çox yeni nəzəriyyələr ortaya atmışsa da, hənuz ona alışmamış, onu olduğu kimi qavrayamamış və əməli olaraq uzun müddət mü- şahidə və təcrübələrdən keçirməmiş olan cəmiyyəti o nəzəriyyələr ürküdür. Cəmiyyət şübhə və tərəddüdlər içində çırpınır, əsəbiləşir və gələcəyə şübhəli, qorxaq və tərəddüdlü nəzərlərlə baxır. Əski- liyə ağır və kəskin zərbələr endirən, bizə bir çox yeniliklər gə- tirən 1905-ci il inqilabının yetişdirmiş olduğu hürriyyət və inqilab nəzməxanı Məhəmməd Hadi əsərlərində bu dövrün səciyyəsini nə qədər açıq, aydın və nə qədər canlı göstərir. İştə Hadidəki cahan kədəri, müşkülpəsəndlik, skeptiklik və bədbinlik inqilabın o istihalə dövrünün yaratmış olduğu əhvali- ruhiyyədir. Bu qısa izahatdan sonra “İblis” haqqında mülahizələrimi söyləyə bilərəm. İnsan maddi və mənəvi qüvvədən ibarətdir. Bə- şər həyata qədəm qoyduğu gündən etibarən bu iki qüvvə hər daim Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 127
bir-birilə çarpışır. Hənuz insanda mənəvi qüvvələr kamalınca in- kişaf edəmədiyindən maddi qüvvələr hər zaman mənəvi qüvvələrə qalib gəlmiş və gəlməkdədir. Əsərdə İblis maddi qüvvələrin, Mələk isə mənəvi qüvvələrin simvoludur. Əsərin ilk pərdəsində səhnə nəhayətindəki iki pəncərənin birində İblis, digərində Mələk olması və söylədikləri sözlər zatən bunu anladır. Hər insanda bu iki qüvvə mövcuddur. Mühit və zaman etibarilə insanların bir qismi eyi, bir qismi isə kötü qüvvələri kəndində inkişaf etdirir. İştə hailəni doğuran bu iki qüvvənin bir-birilə çarpışmasıdır. Əsər haqqında mülahizələrimi anlada bilmək üçün hailənin əsas şərt və qanunlarından bir qaç söz söyləməyi lazım bilirəm. Hailə dram tərzində yazılan bir əsərdir ki, baş qəhrəmanları (şəxsləri) ağıl, hiss və iradəcə digər şəxslərdən ayrılaraq ümumi şərt və qanunları parçalaya biləcək kəskin bir iradə və istedada malik olurlar. Bu kimi şəxslərin ruhunda təbii olaraq müəyyən şərtlər və təsirlər daxilində elə bir hal doğur ki, məslək və ideyasına qarşı olan şəxslər və şərtlərlə çarpışmağa məcbur olur. Hailə qəhrəmanları səciyyəcə dram (faciə) qəgrəmanlarından ayrıldıqları kimi bəslədikləri məfkurə etirbarilə də yüksək, kəskin iradə, sarsılmaz enerji və ülvi qayəyə malik xariqüladə şəxsiy- yətlərdir. Bu qəhrəmanlar fəaliyyətə başladıqları zaman kəndilə- rini o qədər şaşırır və düşüncəsiz hərəkətlərlə o qədər böyük xətalar törədir və kəndinə elə dərin və çıxılmaz uçurumlar hazır- layır ki, o çətin və qorxunc vəziyyətdən qurtulmaq ümidi qalmır. Kəndisi hiss etmədən onu təqib etməkdə olan bu fələkatləri biz seziriz və bütün bunlar bizdə heyrət və iztirab doğurur. Bu iztirab və hissi-heyrətə bir hiss daha artırır ki, o dəxi qəhrəmanın ülvi ruhu, yorulmaz enerjisi və sarsılmaz iradəsidir. Hailənin qət (развйaзка) cəhəti tamaşaçılarda əxlaqi hiss və maraq oyatmalıdır. Odur ki, qəhrəmanın öz məslək və qayəsi uğrunda ölməsi bizdə acı hiss və kədər oyadır; eyni zamanda biz kəndimizdə bir sevinc və yüngüllük hiss edirik. Zira ki, əxlaqın hakimliyini gözümüz önündə görür və ağır təsirlərdən qurtuluruq. Qəhrəman kəndi suçlarını kəndi qanı ilə təmizləyir. Uğrunda özü- nü fəda etdiyi idealın ölməyəcəyinə, yaxın zamanda içimizdə ha-
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 128
kim olacağına bizdə iman doğurur. Qəhrəman qalib gəldiyi təqdir- də belə biz onunla bərabər yüksəlir, teatrı daşğın sevinclər və duy- ğularla tərk edirik. Bizə bu kimi təsirləri verməyən, yalnız bizdə acı bir kədər doğuran hailələr sənətkaranə əsərlərdən sayılmaz. “İblis” əsərində dram nədən ibarətdir? Birinci, Arifin ideya və qayəsinə zidd olan şərtlər və şəxs- lərdi. O, mühiti ideya və qayəsinə müvafiq görmür, onu istədiyi kimi dəyişdirib, istədiyi kimi bir aləm yaratmaq iqtidarına da malik deyildir. İştə bu şərait onda acı bir hal oyadır. O öz hissiy- yatı və mühiti ilə çarpışır, hər şeyə üsyan və hər şeyi tənqid edir. İkinci, Rənanın eşqidir. O dəlicəsinə sevdiyi Rənasına qovuş- maq üçün iztirablar içinə yuvarlanır, ona mane olan əngəllərlə şiddətli surətdə çarpışır və heç bir fədakarlıqdan çəkinmir. Arifə ağlından ziyadə hissi hakimdir. Hər şeydən əvvəl o idealistdir. Kiçik ikən İstanbulda evi yanmış, nəsli məhv olmuş, yalnız kiçik qardaşı Vasiflə qurtularaq və nəhayət onu da qeyb etmiş olan Arifdə bu fəlakətlər həyat və kainata qarşı dərin bir nifrət doğurduğu kimi, yaşadığı mühit içindəki qüyudat və vəhşətlər iztirab və kədərini daha şölələndirmiş, bədbinliyini daha artırmış, mühitə və gələcəyə şübhəli və qara gözlüklə baxmağa məcbur olmuşdur. XX əsrin gətirmiş olduğu yeniliklər onun ruhundakı dərin çırpıntıları təskin edəməyir; biləks, şübhə və tərəddüdlərini artırıb onu daha ziyadə yaxır, iztirab içind üzür. O, fərdi arzusu ilə ictimai arzular arasında böyük bir ziddiyyət görür. Arif ya o çirkin həyata uymalı, onun bütün pislikləri və çamırlıqları içində sü- rünməli, yaxud o qeydləri, o ayrılıqları qırıb parçalayaraq mühiti istədiyi kimi dəyişdirməli və istədiyi şəklə salmalı idi. Bunların heç birini yapmaq iqtidarını kəndində görmədiyindən o mühitdən tamamilə uzaqlaşmaq, dərdlərini, əməllərini unutmaq məqsədilə təbiətin saf və sakit köksü üzərinə atılmaq, orada həyəcanlarını unutmaq məcburiyyətində qalır; hürriyyətini, idealını uduzacağını və xarici həyatla orada çarpışa biləcəyinə iman edir və kəndini təbiətin qucağına atır. Lakin o saf və səmimi çöl həyatı dəxi ansızın şölələnən cahan müharibəsi münasibtilə çalxalanır, bula- Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 129
nır. Çox nifrət etdiyi və ondan qaçdığı bəşəri vəhşətlər daha şid- dətli surətdə özünü göstərməyə başlar. Hərbi-ümuminin törətdiyi vəhşətlər, bəşəriyyətə açdığı dərin yaralar idealist Arifi daha çıldırır. Əskidən bəri Şərq ruhuna hakim olan sufiliyin yaxıcı təsiri ilə bu aləmdən uzaqlaşaraq “misal aləminə” atılmaq, orada ruhi-mütləqə qovuşmaq istəyir göylərə xitab edərək: Dünyaları yoxdan yaradan, ey ulu tanrı, Ey xaliqi-hikmət. Duyduqca, düşündükcə olur qəlbimə tarı, Min şübhəli illət. Duyduqca, əvət, pərdəli hikmətləri hər an, Min dürlü həqiqət, Min dürlü, müəmmalı həqiqət mənə xəndan, Həpsində də zülmət... Bülbüllərin əlhanı, çiçəklərdəki əlvan Ya şöleyi-əcram, Olmaş şu mənim çıldıracaq könlümə əlan Bir mənbəyi-ilham. Uydum da peyğəmbərlərə, qanuna, kitabə, Duydum yenə qəsvət, Başdan-başa həp qəhrü qəzəb, tövbə-inabə; Həp zəfə əlamət... Hər fəlsəfə bir vəlvələ, həp dadlı xəyalət, Yox rəhbəri-vicdan; Sənsiz doğamaz qəlbimə, vicdanıma, heyhat, Bir şöleyi-ürfan. En gəl mana, yaxud məni yüksəklərə qaldır, Gəzdir qonağında; Yerlərdə süründüm yetişir, göylərə qaldır, Dindir qucağında... Deyə söylədiyi sözlər Arifin səciyyəsini və əhvali-ruhiyyəsini bizə pək açıq göstərir. İdealist Arif bu aləmdən göylərə uçmağa can atır. Onu mühitdə heç bir şey təmin və təskin eləmir. Hətta qüvvətli imanla sarılmış olduğu dindən, allahdan, kitabdan da
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 130
şübhələnir. Onu inlədən, ürəyinin dərinliklərində qorxunc yaralar açan kəndi kədəri deyildir, cahan kədəri, iztirablarıdır: “Qaldır məni ta görməyim insandakı zülmü, bax yer üzü inlər” – deyə nə acı hayqırır və ruhuna gömülmüş sızıyı nə acıqlı anladır!.. Həyatın o dar, məhdud və sıxıcı çərçivəsi içindən çıxaraq şəxsiyyətini yüksəltmək istərkən o “atəşli müəmma” Şərqin şübhə və tərəddüdlər içində yana-yaxıla yuvarlanan bədbin, iradəsiz çocuğunun qarşısına dikilir; ətəklərinə onun həyat və həqiqətinə dumanlı baxan gözlərinə sürər, laqeyd qəhqəhələrlə çəkilib gedər. Dram hərəkət və əks hərəkətdən, iki qüvvənin bir-birilə çar- pışmasından ibarətdir. İblisin səhnədə görünərək fəaliyyətə başla- ması ilə rəbt (завйaзка) başlar və bir-birinə zidd olan bu iki qüv- vənin çarpışması və nəticədə hankı birinin qalib gəıləcəi hər kəsi maraqlandırır. İblis fənalıqların simvoludur. O, mənəviyyatı və eyilikləri inkar edən bir ruhdur. Vəzifəsi insanlardakı mənəvi qüvvələri söndürmək və maddi qüvvələri inkişaf etdirməkdir. Odur ki, Arifi iğva etmək və onun qəlbini təsxir edə bilmək üçün dürlü-dürlü planlar qürur və onu insani əxlaq və yüksək duyğulardan uzaqlaş- dırmağa, bataqlığa, adi və alçaq həyata sürükləməyə çalışır. İlk görüşdə sözlərini söylədikdən sonra görünmədən ridasının ətək- lərini onun göslərinə sürtərək çəkilir. İblis bu hərəkəti ilə Arifin gözü önündəki pərdələri parçalamaq, həyatı ona olduğu kimi göstərmək və onu göylərdən, xəyal aləmlərindən yerlərə düşür- mək, həyat və həqiqətin bütün çətinliklərini, pisliklərini ona duyurmaq və o həyata daxil etmək istər. İştə bu andan etibarən Arifin çılğınlığı daha artmış olduğun- dan əsəbi hallar keçirir. Şaşqın bir tövrlə saçlarını qarışdırır və içəri girməkdə olan ixtiyara həyəcanla:
Yar beynimi, aç qalbimi, eyvah açamazsan, Qaç məndən, uzaqlaş, xeyr, əsla qaçamazsan. Mən çılğınam artıq, mənə yaxlaşma. Kənar ol, Gəl, qaçma, xeyr, dərdimə lütf et də, dəva bul”: Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 131
- deyə ruhun dərinliklərindən fışqıran yaxıcı iztirablarını, əhvali- ruhiyyəsindəki inqilab və hicranı nə acıqlı və odlu bir lisanla anladır!.. İblis ona öz qiyafəsində dəfələrlə görünərək, çocuq kimi his- siyyata qapılmayaraq açıq gözlə həyata atılmasını təklif edir. İnsan qəlbi ilə deyil, ağıl və mühakiməsi ilə hərəkət edəcəyi lazım gəldiyini və hər şeyin həqiqətinə onunla nüfuz edə biləcəyini qüvvətli dəlillərlə isbata çalışır və ən nəhayət sevgili Rənasına qovuşmaq üçün yeganə vasitə ola biləcək altun ilə pevolveri ona verir. Bununla Arifə anlatmaq istəyir ki, öz arzu və təmayüllərinə yetişə bilmək üçün həyata girməli, zamanla hesablaşmalı və onun silahına qurşanmalıdır. Bunu yapmayanlar heç bir zaman arzu və məfkurələrinə yetişməzlər. Hissiyyata qapılmış ağlından ziyadə qəlbinə məğlub olan Arif bu həqiqətləri düşünmədiyindən İblisi dəfələrlə qovur. İblis ilk pərdədə ilk dəfə olaraq ona görünür və kim olduğunu “ruhunu qeydi-əsarət əzdiyi və min dürlü xəyal səni məhv etdiyi üçün sənə hüriyyət və qəlbinə nuri-həqiqət ver- məyə gəldim” – deyə anladırkən Arif ona:
deyə sözlərini rədd edir. İblis zülmət deyil, sərapa atəş olduğunu isbata çalışır. Arif isə atəşə də ehtiyacı olmayıb, yalnız nura qalib olduğunu anladır. Arif həqiqətən nura talibdir. Zira ki, o yalnız incə, parlaq və zəngin duyğu və xəyal ilə yaşar. O, günəşin həra- rətindən ziyadə, ayın məhtabına məftundur. Onu ağıl və mühaki- məsinin fəaliyyətindən ziyadə, qəlbinin çırpıntıları maraqlandırır. İblis qüvvətli dəlillərlə nur atəşsiz qaim olmadığını və bütün mövcudatın atəşlə yaşadığını isbata çalışır. Əvət, “Atəş, günəş atəş” olduğu kimi, sərapa atəş olan ağıl və fənnin yaşamaq üçün tələb etdiyi maddi ehtirasat da atəş deyilmi? Bəşəri yakan, yıxan, nəfsini tələbatı olan həp şu maddi ehtirasat deyil də nədir? Odur ki, İblis mövhumatpərəst Arifə maddi ehtirasatı qüvvətləndirmək
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 132
və o vasitə ilə iğva etmək üçün öz qiyafəsində deyil, müxtəlif insan qiyafələrində görünür və onun qəlbini təsxir üçün plan qu- rur. İnsanları həyatın bütün pisliklərinə alışdıran və öz ehtira- satıdır. İştə ikinci pərdədə İblis tərəfindən Arifə içirilən şərab maddi ehtirasatın iksiridir. O artıq tanıdığımız Arif deyildir. Ehtirasatı artıq onu həyata atılmağa və qaşısındakı maneələrlə çarpışmağa məcbur etmişdir. Zatən insanlar üçün həyatdan böyük məktəb olmaz! İnsan həyata yaxınlaşdıqca, onun bütün acılıqlarını islah edir; qarşısında ülkər kimi parlayan şiddətli arzu və təmayüllərinə qovuşmaq üçün xətti-hərəkətini və nöqteyi-nəzərini dəyişdirməyə məcbur olur. Arif artıq ilk pərdədə gördüyümüz Şərqin əski, çürük inqazını daşıyan, səf və icz göstərən, şübhə və tərəddüdün başdondurucu dumanları içinə yuvarlanan bir çocuq deyildir; kən- dini düşünən, kəndi ehtirasatı arxasında qoşan, yaşamaq üçün hər fədakarlığa qatlanan bir şəxsiyyətdir. O artıq arzu və təmayüllə- rinə mane olan əngəlləri ortadan qaldırmaq üçün çırpınır. Həyatın ehtiyac və tələbləri arxasınca qoşur: şərab içir, revolver daşıyır, altuna pərəstiş edir. Ormanda haydutlar tərəfindən atılan qurşundan qorxmuş olan Rənaya:
- deyə qürur göstərir. Rəna “Altun sənə nerədən?” deyə sorunca: Bir arkadaşımdan oldu qismət. Yoldaşdı mənimlə bir yəhudi, Pəncəmdə həlak olub boğuldi, - - deyə həm xırsız, həm də qatil olduğu ilə iftixar edir. Hələ Rəna ona:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 133
Vəhşət deyil, iştə bir cəsarət, Lakin o da səndən, ah, səndən! – - deyə köksünü qabardır və onun uğrunda hər fədakarlığa hazır olduğunu qürurla anladır. İblis Arifin girmiş olduğu bu çirkin və adi həyatdan peşman olaraq çəkiləcəyindən qorxur. Onu həyatın ağır zəncirləri ilə bağlamaq, bir daha kəndi ideal aləminə dönməmək üçün böyük cinayətlər yapdırmağa, həyatın dərin, çıxılmaz çirkabları içində sürüklədərək onun bütün fənalıqlarına bulaşdırmağa hazırlanır. Sevdiyi Rənanı əldə etməyə mane olan Xavəri, daha sonra sənə- lərdən bəri üzünə həsrət qalmış olduğu qardaşı Vasifi öldürür. Arif idealistliklə realistlik arasında hənuz əksikliklərdən ta- mamilə uzaqlaşmamış və yenilikləri də olduğu kimi qəbul etmə- miş bir tipdir. O tam mənası ilə realist olmamış, qüvveyi-əqliyyəti kamınca inkişaf edəməmiş, hərəkətlərində çaşqınlıq, əsəbilik var, fəaliyyətində xeyirdən ziyadə zərər verir. Rənanı əldə edə bilmək üçün altun və revolver, onlar olmazsa könlünü istəyən İblisə: “Vermişəm könlümü yalnız ona bən” – deməsi, Vasifi və Xavəri öldürdükdən sonra bütün yapdıqlarından peşman olaraq o cinayətləri kəndi qanı ilə təmizləmək istəməsi və əsərin son pərdəsində İblis yenə kəndi qiyafəsində ona görünür- kən “Eyvah, budur İblis!” – deyə qorxub şaşırması Arifin İblisə məğlub olmadığını və hala insani duyğularla yaşadığını göstərir. O, həyat və zaman iblislərindən qorxmur, əsatiri və məvhum iblisdən qorxur. Son pərdədə abid qiyafəsində görünürkən Arif: “Bir mürşüd o, sahibi-kəramət” – deyə İblisin əlini öpür, daha sonra öz qiyafəsinə girincə “Eyvah, ona yaxınlaşmayın, əsla, odur İblis!” – deyə əsəbi hallar keçirir. O hala əsatirə inanır, hala ruhu- muzu gəmirən əski təsirlərdən kəndini alamıyor. İctimai nöqteyi-nəzərdən dram bir inqilabdan ibarətdir. Şübhəsiz, əvvəlkinə nisbətən Arif pək irəliləmiş, həyatın bir çox yeniliklərini qəbul etmiş; bununla bərabər o, həyatla müvəffəqiy- yətlə çarpışmaqda qüvvətli təcrübələr əldə edəməmiş, qarşısında Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 134
duran yeni məsələləri həll edərkən nerədən, nasıl başlayıb, nasıl bitirmənin yollarını bilmir, onda şüurlu fəaliyyət doğmamışdır. O düşünür, mühitindəkilərə xeyir vermək və yardım etməyə çalışır. Bu yolda bir çox enerji sərf edir, yenə də kəndi idealı ilə mühiti arasında bir uyğunluq vücuda gətirəmiyor. Arif XIX və qismən XX əsrin yetişdirmiş olduğu türk xal- qının nümayəndəsi və tarixi tipidir. İblis isə Qərb mədəniyyətinin yetişdirmiş olduğu, tam mənası ilə realist bir tipdir. O bütün qüvvətini və hərarətini ağıl və mühakiməsindən alır. İblis həyatın bütün dərinliklərinə girmiş, onu təbiətində hər şeyi çapıq təbəd- dülata uğradığından sabit bir ideal, əbədi bir səadət olmadığına inanmış bədbin bir simadır. O, tikici deyil, yaxıcı və yıxıcıdır. İnsani duyğuları, əxlaqı, marağı inkar edir. Alicənablığa qarşı çox duyğusuzdur. Başqalarının səadət və fəlakəti ilə əylənir; onun dünyada sevdiyi və inandığı heç bir şey yoxdur. Ona görə də hər şeydə nifaq və təzad arar və hər şeyə qara gözlüklə baxar. Aldat- maq, yalan söyləmək onun naturuna pək müvafiq gəlir və bundan bir zövq alır. Vuruşmaq, söyüşmək, yaxmaq, yıxmaq onun qulaq- larında bir musiqi ahəngi doğurur. İblis kəskin ağla və sarsılmaz iradəyə malikdir. Dodaqlarından uçan hər söz məntiqli, hər bir hərəkət və fəaliyyət ağıl və mühakiməyə uyğundur. Həyatdakı ahəng və intizamı pozmaq üçün plan qurmaqda, məqsədinə iriş- mək üçün vasitələr və səbəblər hazırlamaqda pək mahirdir. İsbata çalışdığı həqiqətləri müxatibinə o qədər böyük bir məharətlə anla- dır və elə füsunkar bir təsir ilə nüfuz edir ki, qarşısındakının məğlub olmaması imkan xaricindədir. O ağlın inkişafını da yalnız fəda yolda sərf etmək, o uğurda fəaliyyət göstərmək və o sayədə insanlığı heyvanlığa sürükləmək üçün sevir. O, allah, din, fəlsəfə və sufilik kimi şeylərlə əylənir, acı, istehzalı qəhqəhələri, təriz, və kinayəli sözləri ilə şiddətli surətdə tənqid edir. O amansız bir münəqqiddir. Bu cəhətdən də realizmin müəssisidir. Ariflə İblisi müqayisə edəcək olsaq, İblis ona görə pək irəliləmiş, onun nöqteyi-nəzərləri yenidir.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 135
Cavidin İblisi bildiyimiz əsatiri iblis deyildir. O “atəşli müəmma” insanlara hər fənalığı yapdıran, vəhşətlərə sürükləyən, “ağıl və fənnin” simvoludur. Kəskin ağıl və iradə sahibi olması, həyat və həqiqətə açıqgözlə baxması ilə Qərb millətlərini təmsil edir. İnsanları, millətləri bir-biri ilə vuruşduraraq ondan istifadə edə bilməsi, bəşəriyyəti, bilxassə Şərq millətlərini kəndi zövq, kəndi arzu və səadətinə fəda edə biləcək qədər şəxsiyyətpərəst olması ilə İngiltərə millətinin nümayəndəsidir. Sufilərlə hissiyyun məsləki tərəfdarları hissi hər şeyə hakim bilir və ağlı inkar edərək həyat və təbiətin ən incə nöqtələrinə, ağlın nüfuz edəmədiyi cəhətlərə yalnız hiss nüfuz edər deyirlərdi. Rasionalistlərlə ensiklopedistlər yalnız ağlın hakimliyini tanıya- raq, onu kəndilərində inkişafa çalışıraq, hissin və əxlaqın mara- qını tanımaq istəmədikləri kimi, sufilər və hissiyyun dəxi ağlın və fənnin maraqını inkar edirdilər. Ağıl və hiss hər ikisi fitrətin insanlara vermiş olduğu ən böyük nemətdir; birini qəbul edərək, digərini rədd və inkar etmək və kəndində görməyərək məhvinə çalışmaq haqsız bir üsyandır. Bu gün xariqələr yaradan o böyük füsunkar ağlı inkar etmək nankorluq olduğu kimi, insanlığı ülviy- yətə, əxlaqi maraqa sövq edən səmimi hisslərdən uzaqlaşmaq da vəhşiliyə doğru getmək deməkdir: “həyatın yer üzündən qalxdığı gün qiyamət qopmuşdur” – deyənlər bu nöqteyi-nəzərə istinad edirlər. Ağlın kontrolu altında bulunan həqiqi və səmimi duyğular insanlığın ülvi idealına doğru yürüyə bilmək üçün ən mühüm bir vasitədir. Cavid bu qiymətli əsərində Ariflə İblisi, bir-birinə zidd olan bu iki tipi tərsim edir və onların eyi və kötü cəhətlərini bizə göstərir. İnsani duyğuları, əxlaqi təmayülləri kəndində gömmüş: quru, soyuqqanlı, bədbin, duyğusuz, şəxsi arzu və maddi ehtiras- larına hər kəsi fəda edən İblisdə bugünkü gözqamaşdırıcı elm və fənni doğuran ağıl, Arifdə isə insanlığı ülviyyətə, əxlaqa meyl etdirən hiss qüvvətlidir. Cavidcə insanların səadəti ağıl ilə qəlb arasında olan ahəng və uyğunluqdadır. O, qəlbsiz insanları bəşə- riyyət üçün pək zərərli görür. O, bu iki qüvvəti müsavi olaraq Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 136
kəndində inkişaf etdirmiş insanlar görməyi arzu edir. Bu cəhətdən iştə Elxan qəlbi ilə, ağlı ilə yaşayan, tam Cavidin sevdiyi və idealizə etdiyi bir simadır. O, Arif kimi zəif, şaşqın və əsəbi deyil- dir. Nə yapacağını bilən, düşünərək yapan, kəskin ağıl və iradəyə malik olduğu kimi, alicənablığa, əxlaqi təmayüllərə qarşı da duyğusuz deyildir. O, Şərq və Qərbin bütün gözəl övsafını kən- dində toplayaraq, yetişməkdə olan türk xalqının nümayəndəsidir. Əsərin baş qəhrəmanlarından olan Arifin rolunu son pərdədə yeni bir qəhrəmana – Elxana vermək hailənin əsas qanunlarına ziddir zənn edirəm; zira ki, ilk pərdədən böyük iztirabla kəndi ideya və məfkurəsi uğrunda çarpışan və böhranlı hallar keçirən Arifin müqəddəratı hər kəsi məşğul edir; hər kəs əsərin sonunda o çarpışmanın nəticəsini bəklər dururkən, birdən-birə onun fəaliy- yətini qırmaq və aktiv olaraq əsərin sonuna qədər iştirak etməmək hailənin əsl qayəsinə və tamaşaçılara qüvvətli təsir etməyə mane olur. Halbuki, buna zəmin də hazırlanmış. Elxanın rolunu Arif oynamaqda heç bir maneə yox! Zatən ictimai nöqteyi-nəzərdən dram bir inqilabdan ibarətdir demişdik. Get-gedə idealistlikdən uzaqlaşaraq realistliyə yaxınlaşmaqda olan Arif o rolu kamalınca ifa edə bilərdi. Məncə Cavid həyat və həqiqətə sadiq qalmaq istəmiş. Bu gün türk xalqı nümayəndələri içində Ariflər pək çox olduğu halda Elxanlar yetişməmişdir. Arif yalnız kəndi idealı, şəxsi arzu və ehtirasatı arxasında qoşuyor. Onun keçirməkdə olduğu fəci hallar həyatda ictimai quruluşun mükəmməl olmamasındadır. Hər fərdin səadət və fəlakəti məmləkət daxilindəki ictimai həyat quruluşuna bağlıdır. Arif həyata atılaraq ictimai məsələləri həll etməyə hənuz hazır deyildir. Cavidcə o ictimai quruluşu bu gün əskilikdən pək uzaqlaşmış, bir çox qorxunc vaqiələr, acı təcrübələr görmüş, həyata açıqgözlə baxan yeni nəslin nümayəndələri yarada biləcək. Cavid bu həqiqəti, bu qayəni göstərmək üçün hailə çərçivəsini qıraraq onun xaricinə çıxmaq məcburiyyətində qalmış. Əsərdə qadın tipləri olduqca incə və sənətli fırçalarla canland- rılmışdır. Xavər, Rəna – hər ikisi türk qadınlığını təmsil edən se- Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 137
vimli tipdir. Hər ikisinin naturu aydın və müəyyəndir. Nöqteyi- nəzərlərində ziddiyyət yox. Heç birinin ağıl ilə qəlbi, hiss ilə dü- şüncəsi, idrak ilə arzusu arasında ayrılıq görünmür. Hər ikisi və- zifəsinin qəhrəmanıdır, hər ikisi bəşəri və milli qayə daşıyır. Xa- vər Rənaya nisbətən daha səmimi, daha idealistdir. Büllur ruhu həyatın çirkabları ilə bulanmamış, dağ çeşmələri qədər saf və şəf- faf bir qəlbə malikdir. “Həp cinayət qadın cinayətidir” – deyən Cavidi qadınlıq düşməni kimi tələqqi edənlər bu qadın tiplərini, hələ Xavəri gördükdən sonra yenədəmi fikirlərində israr edəcəklər? Məni bir şey maraqlandırır, əcəba, Cavidin “İblis” əsərindən başqa əsərləri yoxmudur? “Afət”, “Maral”, “Şeyda” və “Uçurum”u həp mövzuları həyatdan götürülmüş əsərlər deyilmi? O halda neçün bunların haqqında bu qədər gurultu və patırtı olmur? Bunun başlıca səbəbini nədə aramalıyız? “İblis” əsərinin daha həyati, daha canlı və sənətkaranə yazılmış olmasında və bir çox həqiqətləri bizə gizli-gizli duyura bilməsində deyilmi? “Əsərdə şairin qayəsi və tiplər aydın deyildir”, - deyirlər. Cavidcə həyat yaşamaq və yaşatmaqdan ibarətdir. İblis əsərin ilk və son pərdəsinin nəhayətində xalq içində məruf olan əsatiri iblis olaraq göstərilirsə də, Cavidcə İblis kəndi nəfsinə məğlub olan və yalnız kəndini yaşatmaq üçün bəşəriyyəti və onun bir ailəsi olan millətləri zəhərləyən, hürriyyətinə, yaşamasına əngəl olan xain, xudbin adamcıqlar və millətlərdir. Elxanlar bu kimi iblisləri: xaxamları, papasları, şeyxləri və İbn Yəminləri, hətta ya- şamaq və yaşatmağa ləyaqət kəsb etməmiş xəstə çocuq və qa- dınları ortadan qaldıra bilsə də, insanlardakı nəfsi-şumu heç bir zaman qoparıb atmağa qadir olmayacaq. Fəna mühitdə yaşamış, fəna qüvvələri kəndində məhv etməmiş insanlar yaşadıqca insan- lar rifah və səadətə çıxmaz. Səadət istənilirsə, hər kəs Elxan olma- lıdır. Cavid də Jan Jak Russo 6 kimi demək istəyir ki, “kainatda hər şey gözəl yaranmış, hər şeyi fənalaşdıran insanlar və onların kirli əlləridir”. Tiplərə gəlincə, doğrudur, İblisin sözlərində bir çox təzad var. İblis mürəkkəb bir tipdir. İştə İblisi çanlandıran, ona qüvvət, rəng və ziya verən sözlərindəki təzaddır.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 138
Hənəfi Zeynallı “Øåéõ Ñÿíàí” ùàããûíäà ìöëàùèçÿëÿðèì
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|