Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “ŞEYX SƏNAN”IN MÜVƏFFƏQİYYƏTİNƏ SƏBƏBLƏR
- ƏSƏRİN MƏNŞƏYİ VƏ DOĞMASINA TƏSİR EDƏN SƏBƏBLƏR
|
“ŞEYX SƏNAN”IN DOĞUŞU
arlıq Rusiyasının ən zorlu bir zamanında bütün Avropa ədə- biyyatının həftəlik jurnalları vasitəsilə - ümumi bir ahəngə uyaraq hərbuluq nəğ- mələri saçdığı bir çağda, Ənvər Paşalar Türkiyənin cahan imperialist müharibə- sinə sürüklənməsinə İstambul türk ədə- biyyatında dəxi Məhəmməd Qərbə doğ- ru köks gərərək son dərəcə milliyyət və məğruriyyət ibraz etdikləri bir vaxtda, ümumqafqaziya ilə bərabər Azərbaycan ziyalılarının dəxi millətçilik damarlarının qabarmış olduğu bir dövrdə yəni: min doqquz yüz on beşinci il sonralarilə min doqquz yüz on altıncı il başında qəzetə sütunlarında təfriqə olaraq yeni bir əsər görünməyə başladı. Bu əsər “Şeyx Sənan” trajedisi idi. Ümumi kəşməkeş içində Hüseyn Cavidin bu əsəri büsbütün mühitindən ayrı ətrafı qaplamış barıt qoxusundan uzaq və atışma dumanlarından dişarı bir növzad kibi meydana atılmışdı. Yorğun damağlara yeni bir qida verməkləmi, trajedinin içindəki sənətləmi və yaxud Cavidin yaratmış olduğu lisanlamı, mövcud əsər yeni ədəbiyyta maraqlılarını çanlandırmağa başlamış kibi görünürdü. 1
1 Qeyd. Ənqa – əfsanəvi quş. Qaf dağında yaşadığı ehtimal edilir. Mənası: Adı var, cismi yoxdur. Sufizmdə sufi əqidəsi, ilahi mərifət və eşq rəmzi kimi işlədilir. Ənqa – gözə görünməyən – İ.O. ×
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 139
Müəllifin bundan əvvəl yazılmış şerlər məcmuəsi, “Ana” və “Maral” dəxi təb edilmiş və oxunmuş olsa belə kimsənin fikrini cəlb etməmiş, kimsədə o qədər maraq oyatmamışdı. Bu əsərin müvəffəqiyyəti nədə idi? Bu suala cavab vermək üçün o zamankı səhnəmizə diqqət buyrulmalı, əllərdə gəzən ədəbi əsərlərimizi xatırlamalıdır. O çağdakı səhnədə oynanılan başlıca pyeslərin çoxu Hacıbəyov qadraşlarının “Leyli və Məcnun”, “Əsli və Kərəm”, “O olmasın, bu olsun”, “Arşın mal alan” və ilaxır... kibi opera və operetləri idi. Bu pyesləri ilə Hacıbəyovlar Azərbaycan türk səhnəsinin mərkəzinin inhisar altına almış və bütün komedi və bilxassə dram əsərlərə nəfəs belə aldırmayırdı. Bəzən də operet yazanlar öylə dərəcəyə varırlardı ki, “Ər-arvad” kibi əsərləri ilə ziyalılarda bir ikrah dəxi oyatmaqda idilər. Opera – operet yazmaq son dərəcə moda düşmüş, hər vaxtı olan bir parça səhnə yüzü görmüş və çızmaqara bilənlər mövzu arayır, “tyatro” (ən doğrusu “opera - operet”) yazmaq istəyirdi. Daha burada sənət, fəsahət və bəlağət gözətlənməz; dünya ədəbiy- yatı cəhənnəm, heç ümumtürk ədəbiyyatından məlumat edinmək, türk dili və qəvaidini bilmək və səhnə yolu ilə azəri türk ədəbiy- yatına xidmət etmək fikri kimsənin uyqusuna belə girməyirdi. Hər çayxanada, hər kabinədə, hər bucaqda “tyatro”ya mövzu aradı- lırdı. Mövzu üçün “Xırdavat alan” (“Arşın mal alan”a müqabil olaraq), “Molla Cəbi” və nəhayət “Vaxtın var?”, “Lotu Cabbar” kibi nə mövzu, nə quruluş, də dil, nə başqa cəhətlərdən heç bir bədii-ədəbi dəyəri olmayan “Quba meydanı” alverçiləri üçün ha- zırlanmış və yalnız, yenə də yalnız boynuyoğun məşədi və kərbə- layıların “ruhuna qaşav” çəkmək üçün meydana atılan əsərlər idi. Azərbaycan cəmiyyətində iki dürlü tamaşaçı meydana gəl- mişdi. Onlardan bir qismi ərz etdiyimiz kibi ədəbiyyat və bədiy- yatdan anlamaz, səhnə ilə toyxana arasında fərq bilməz, “artist” ilə “arsız”ın bir mənada olduğunu iddir edir və hətta toyxanada bəyəndiyi və əlinə keçirə bildikləri kibi bir çox şeylərə də burada nail olmaq təmənnasında olar. Ona görə harada “dram-drum” var- sa oraya gedər, manat yerinə beş manat da sərf etməkdən çəkin- Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 140
məz və opera – operet kibi pyeslərə beldə tapanca, yanında “adamı” və yaxud “adamları” ilə glir. Ona görə də bu kibi adam- ların ruhunu oxşayan opera – operet tamaşaları zorlu “pul qırma- ğa” çan atarlar. Böylə adamların “səfayi-batinindən” Azərbaycan səhnəsi bir zaman opera – operetlərin inhisarında bulunur. Opera- da iştirak edən aktyorlar səslərinə və “canan çəkmə”lərinə diqqət edər. “Kor atın kor nalbəndi olar”. Fəhvasınca öylə tamaşaçının heç səhnəyə, oyununa, əsərdəki “psixolojiyaya” diqqət etməyən, aktyorları meydana gəlirdi. Hər şey axar, hər şey yürüyər, bəzən qız yerinə oğlan da o qədər əhəmiyyət almaz; yalnız oturanların qulaqları, başları sallanmaqla haram ilikləri qızması “bədii həyə- canı” oyadaraq mətləbi tamam edər. Ona görə də aktyorlarımız içində dramçılara deyil, opera aktyorlarına da böyük paralar ve- rilir; opera yazanlara dəxi çoxlu məbləğlər yetişməkdə bu aləmin müştaqı təbiətilə çoxalmaqda davam edər. Hətta, mətləb oraya çatar ki, bəzi qəzetə mühərrirləri tyatroya getmədən oynanılan əsərlər haqqında qəzetələrində tənqidlər yazardı. Səbəbi də məlum idi hankı aktyor necə oynayacağı bəlli olmaqla bərabər, tyatroya gələn tipləri görmək özü bir ikrah oyadardı. Tamaşa- çılarımızın ikinci qisminə gəldikdə binlat əksəriyyətlə ziyalı təbəqədən ibarət küçük, zəif və yarıyoxsul, yarı orta hal, bir ordu təşkil edəırdi ki, böylə kütlə ara-sıra opera – operetlərə getməkdən çəkinməməklə gərək mətbuatda, gərəksə xüsusi məclislərdə, xeyriyyə yerlərində operaçılıq əlindən dad çəkdikləri, “Bizə dram, bizə komedi kibi, pyeslər lazım!” deyə bar-bar bağrmaları məlum ki, dənizdə gurlayan bir səs kibi havada müəlləq qalacaqdı. Bu təbəqə münəvvər olduqca səhnədən daha ədəbi, daha bədii əsər istədikcə, səhnəyə bir məktəbə baxarcasına baxdıqca, səhnəyə qoyulan dram və komediyalara gələnlər çox az olurdu. Hətta türk tyatrosuna gələn ziyalılarımız da münəvvər təbəqəmizin hamısı deyil, ancaq türk xəlqilə maraqlanan, türk məktəbi halını düşünən, nəhayət, türk dilini bilən və ya bilmək istəyənlərdi. Ona görə də dram kibi pyeslər qoymaq tyatrro müdiriyyətinə heç bir zaman əlverişli olmayırdı. Ziyalı təbəqəsi mübariz bir vəziyyət alaraq hər Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 141
dəfə hücuma keçərsə də tyatroyu tənqid edirsə para düşkünləri Quba meydanında olması dolayısilə alverçilər güruhu “müzəffər” çıxır və səhnələrimizdə səksən faiz opera – operetlər oynanılırdı. Dramçılar isə xərcləri ödəmək yolunda hər bir fədakarlığa gedirdilər; hətta bir çox müəllimlər, bir çox başqa sənətdə olanlar da parasız aktyorluğa atılırdı ki, bəlkə bu surətlə səhnəmizə olan həvəsi şüurlu bir surətdə olmaq şərtilə ətrafda gücləşsinlər. Ona görədir ki, bir zaman həvəskarlıq içi bizim səhnədə son dərəcədə qüvvətlənmiş oldu. Bu həvəskarlıq nə doğurdu? Fədakarlığa gedənlərin düz-doğ- ru düşünmüş və başlanmış hərəkətləri bir çox ehtikarçıların diqqə- tini cəlb etdi. Səhnəyi ikinci bir gəlir (mədaxil) qaynağı sandılar. Hər baqqal, hər qəssab aktyor olmağa, yəni günüzlər küçələr- də şahbalıd qovurmağ və axşamlar isə tyatroda “oynamaq” həvə- sinə düşdü. Səhnə nə imiş, zövq və həyəcani-bədii necə olarmış? Dünyada sənət naminə incə və anlaşılması çətin bir işin mənası nə imiş kibi məsələlər ilə uğraşan bu anda məlum ki, çox az və bəlkə nadir idi. Aydındır ki, böylə bir zamanda müəllifin əsərinə də qiymət verəcək kəslər qayət az olmaqla bərabər eyni zamanda son dərəcə qısqanc adamlar olacaqdı. Bu zaman, səhnəmizin yaradılmış dövrü sayılsa səzadır. İştə böylə bir qarışılıq zamanında, böylə bir “həvəskarlıq” ça- ğında münəvvər təbəqə ilə alverçi guruhunun çəkişməsi vaxtında, səhnənin, tamaşanın toyxanadan fərqi olmadığı bir anında incə- sənətin və ədəbiyyatın əksəriyyət yanında bir cındır parça qədər dəyəri olmadığı bir dövrdə “Şeyx Sənan” doğdu və doğmasilə bir yenilik gətirmiş oldu.
Bu əsərin yeni olması ilə bərabər müvəffəqiyyət qazanmasına da səbəblər yox deyildi. Əvvəlcə yenə də əsərin ümumi şəklini Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 142
alalım. Əsər bir tərəfdən dram olmaqla münəvvər təbəqənin tamamilə ruhuna uyacaq və onun istədiyi kibi tamaşaçılarda bir intibah oyadacaqdı. Daha o zamanacan oynanılmaqda olan Mirzə Fətəli Axundovdan, N.Vəzirovdan, Ə.Haqverdiyevin əsərlərindən sonra ortada heç bir orijinal əsər görünməyir və görünə bilənlər də büsbütün ruscadan bacarıqsız tərcümə və yaxud ondan daha fəna bir surətdə iqtibas edilmiş dram və komediyalar idi. Bunların əksərisi xarici dillərdəki əsərlərdən mülhim olduqları üçün qayət solğun bir aypara kibi ədəbi üfüqümüzdə gah batar, gah çıxar bir vəziyyətdə idilər. Ümumin ruhuna heç bir qida verməz, iki dəfə oynandıqdan sonra hər kəsin tərəfindən tanınmış, əskimiz və iprənmiş bir halda qalırdılar. Digər tərəfindən bu əsərlərdəki dil fars, rus dilləri mücahidələri tərəfindən qurulan bir dil idi. Tərkibləri, təşbihləri, tərifləri tamamilə rus süzgəcindən keçmiş, fars dili ilə qoxumuş, elin və ölkənin məzaqinə uymaz, ruhunu oxşamaz bir şəkildə idi. Bir kəlmə ilə demək lazım gəlsə: bu əsər- lər nə mövzu, nə fikir cərəyanı, nə də dil tərəfindən əsrinə müva- fiq deyildilər. Bu əsərlər artıq boyat qalmış idilər. İctimai həyat dəyişir, ictimai qüvvələr əlaqələri yeni-yeni şəkillərə girir, cəmiy- yət içində təbəqələşmə artdıqca mülahizələr də başqalaşmağa başladığı üçün səhnəyə də başqa-başqa tələblər verilirdi. Əski bəy və mülkədarlar ilə kəndlilər əlaqəsi get-gedə şəhərli tacir həyatına çevrilir, əski ailə həyatı, dörd divar arasında, qaranlıq çadra altında yaşayan qadınlıq da dəyişir; qızlarımız oxuyur, oxumuş analar meydana gəlirdi. Məlum ki, Azərbaycan türkləri həyatında böyük bir təbəddülat vardı. Daha qabaqkı kibi yalnız “Füzuliyanə” qəzəllər ilə eşqdən bəhs etmək zamanı deyildi. Və hətta eşqin içinə də Leyli və Məcnunda (hətta pyesdə belə) olduğu kibi başqa bir məna qoymaq lazım gəlməyirdi. İmdi artıq həyati eşqdən-sevgidən bəhs etmək istənilirdi. Buna da türk müsəlman ailəsində təsadüf etmək gərəkdi. Ora-burada tək-tük böylə hallar vardısa ümumi bir hadisə şəklini almadığı üçün təsvir edilən müaişəqələr sırf Azərbaycan, sırf türk hətatından deyildi. Ya oğlan və qız başqa ellərdən alınır və yaxud oğlan türk olsa da, qız Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 143
qeyri-türk olurdu. Böylə bir mənzərə yaşayışın özündə görünmə- yirmidi? Sansızca! Ona görədir ki, xəlqin ruhunda yaşanmış, xəl- qin duyğularıyla bəslənmiş “Şeyx Sənan” da böylə bir lövhənin güzgüsü kibi ortaya çıxmışdı. Bir kəlmə ilə demək lazım gəlsə: Digər pyeslərdəki yapma məzmun burada yoxdu. Əsər ümumxalqın,bəlkə ümumşərqin dilində dastan olaraq anlatılmaq- da idi. Hətta Şeyxin Tiflis ətrafında kömüldüyü mövzu bir az da elimizə yaxınlaşdırmaqda idi. Daha bu əsərdə yabançılıq yoxdu. Müəllifin əcnəbi dildə deyil, əvvəlcə Azərbaycan və sonra İstam- bulda təhsil görməsi dil və ifadə cəhətdən əski pyeslərdən qat-qat canlı, qat-qat təbii, səlis və səmimi idi. Pyes uzaqlardan (Məkkə və Mədinədən) başlasa da Qafqaziyada parlamaqla səhnələrin Qafqaz mənzərələrinə mütabiq olması lazım gəlirdi. Orada türklər ilə qayət yaxın bir surətdə keçinən gürcülərin də eyş-işrətləri tamaşası ilə əski həyata vurulacaq tikmələrdən ən canlısı idi. Təbii ki, böylə nöqtələr pyesin müvəffəqiyyətli səbəblərindən sayıla bilirdi. Bunlar ilə bərabər tyatrolarımızı qapamış olan opera – operetlərin dram-drum məsələsi də “Şeyx Sənan”da (az da olsa) yox deyildi. Böylə ki, zurna, qaval həvəsində olanlara bu əsərdə bir parça “ruh qaşavı” bulunurdu. Bundan əlavə gülmək və şənlənmək həvəsində olan alverçi xəlqinə Serqo kibi bir kinto büsbütün kifayətli idi. Onu da qeyd edəlim ki, aktyorlarımızın böylə ruhlardakı şarjları həmən yuxarıda işarəsində bulunduğu- muz “kiseyi-həmyanın” üçün idi, alverçilərin xoşuna gəlməsi ilə həm səhnəni, həm artist adını çeynəməkdən başqa bir şey deyildi. Bu zaman artıq alverçilik dövrünün ən gözə çarpan xassələrindən birisi kef çəkmək olur. Bu zamanda səhnədə sənətkar mənasına alınmış artist də, antreprenyora da, müəllif də var qüvvəsilə öz zövqünü bazardan gələn “tyatro müştərisinin” təbiətinə tabe dutur və onun çaldığı kibi oynayır. Sənət naminə heç bir əsər yazılma- yır. Sənət naminə heç bir aktyor oynamayır 1 . Lakin orada-burada səslənən, çığıran münəvvər təbəqə müxtəlif sınıflardan yaranaraq
1 Bir gül ilə bahar olmaz: müstəsna əsər və şəxslər kütlə təşkil etməzlər. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 144
meydana çıxdığı üçün böylə “satılqanlıq” təmayülilə razılaşa bilməyirdi. Səhnəyə də, aktyora da, müəllifə də etiraz edir, hökmfərma ədəb-əxlaqi tənqid edir və sənət naminə bir əsər istədiyi halda qarşısına çıxan “Şeyx Sənan”ın bütün göstərilən məziyyətlərilə bərabər quruluşundakı vəhdət, üslubdakı sadəliyə və narınlığa, şeriyyətdə musiqiyə, musiqidə şeriyyətə, hər ikisin- dəki oynaqlığa bir sözlə ümumi ahəng nümunəsinə təsadüf edir. Bütün bu cizgilər bir araya toplandıqda məzkur əsəri hər kəsə məcburən sevdirəcəkdi. Ona görə idi ki, başda ərz edilən ümumi vəziyyət içində bir tənafür (dissenans) kibi də olsa yenə də pyesi bəyəniləcək bir yucalığa çıxarır idi.
TƏSİR EDƏN SƏBƏBLƏR
“Şeyx Sənan”ın doğmasından əvvəl ona təsir edən şəraiti aşağı-yuxarı qısa bir surətdə göstərdik. O cümlədən müstəsna olmaq üzrə nə üçün Cavid ancaq Şeyx Sənan möczusunu seçmiş olduğu da nəzərimizdən qaçmazdı. Burasını bir az aşağıda göstə- rəcəyiz. İmdi isə əsərin doğmasına təsir edən səbəbləri araşdırmaq lazımdır. Burada yenə də Hüseyn Cavidin öz mühitini bir tərəf- dən, türk ədəbi həyatını digər tərəfdən, anlamamaq imkan xaricindədir. Hüseyn Cavidə təsir edə bilən ailəvi mühitindən nə ala bilə- riz? Babası, ömrünün ilk yarısını əkinçi və ötə yarısını da həl- laclıqla keçirən məzəli və ədəbi parçaları sevən bir şəxs, atasının isə musiqi və muğamata bələd, gözəl səsli bir rövzəxan olduğu və Cavidi dəxi molla etmək fikrinə düşdüyü məlumdur. Əvvəlcə mollaxanada oxumuş Hüseyn Cavid bir az sonra Təbrizə gedib, “böyük qardaşı Şeyx Məhəmməddən ərəb və fars ədəbiyyatı oxumuşdur”. On dörd yaşında “Gülçin” təxəllüsilə yazmaqda olduğu sinəzənlər o qədər məscid və təkyə xadimlərinə xoş gə- libmiş ki, “Racini buraxaraq Hüseyn Cavidin mərsiyə və sinəzənlərinin istərlərmiş”. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 145
İyirmi üç yaşlarında, yəni 1905-ci ildə Cavid, filosof Rza Tofiqin yanında türk ədəbiyyatı ilə məşğul olur. Gərək Naxçı- vanda, gərəksə İstambulda bulunarkən Hüseyn Cavid mənzum şeir yazmaqdan vaz keçməyir və bir il * İstambul Darülfünun və kitabxanalarında çalışdıqdan sonra Tiflisə dönür. Burada Şeyx Kəbirin dililə Şeyx Sənanın tərcümyi-halını anlatmaq istəyən Cavidin səbki bir az Şekspircəsinə olur. O da guya özünün gəzmiş olduğu yerləri bəzi təğyir ilə Sənana isnad edir:
Bu parçada yalnız Ərəbistan yerinə İstambul deyilsə idi tama- milə Cavidin gəzmiş olduğu yerlər olacaqdı. “Gənc ikən kəsbi- iştihar etdin” cümləsini alıb da yuxarıda göstərdiyimiz “Racini 7
yanaşdırdıqda bur parçada Cavidin tərcümeyi-halından bir nəbzə görməmək qabil deyil. Deməli, Cavid məsələn molla, rövzəxan oğlu, şeyxin kiçik qardaşı, sufiyanə, xəlq ruhunda şeirlər söyləyən filosof Rza Tofiq şagirdi və İstambul kimi o zamankı dindar bir darülfünün dəsti- pərvərdəsi olaraq Tiflisə gəlir və 1910-cu ildə Gəncə məktəbi ruhanisində dərs deməyə başlayır. Deməli, Cavidi bu dövrün, onu büsbütün təzyiqi altına alan bir ruhani, dindar, sufiyanə mühit və digər tərəfdən müvəqqəti də olsa belə ticarət mühiti Cavidi gəzdirə-gəzdirə Qafqazın ən gözəl bir şəhərində Şeyx Sənan dağı qarşısında saxlayır.
* Dörd il – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 146
Bu zamanda Cavidin ruhani aləmində olan mübarizlərə tuş gəlməmək, onları sezməmək, bəsirətsizlik deməkdir. On illər ilə ruhani ailəsində yaşayan bir gənc göz xəstəliyi dolayisilə mühitin- dən qoparılıb əvvəla ticarət aləminə, sonra Rza Tofiq kibi dinsiz bir sufi şairin əfsununa düşən bir gənc içində nə mübarizələr ola bilməz? Əslindən bir tanrıya inanmış, bütün mühitilə “lailahə illəllah” deyə şəhadət etmiş, mərsiyə və sinəzən şairi olduqda bir az şöhrət qazanaraq “imam Hüseyn nökəri” olanlar sırasına girmiş və hətta aşura günü heyvərələnmiş dəstəbaşıların:
Fəlməsəl bədri səhab pünhan etmisən 3 . Dövri-rüxsarında qanlı tellərin halə salıb Kim səni, söylə görüm, zülmilə bu halə salıb? Qanlı zülfintək bənim də könlümü qan etmisən” – deyə, sinə vurmaları hələ çocuq Gülçin Hüseyndə başqa-başqa dini vəcdlər oyatmış olduğundan sonra birdən-birə axirət, cənnət, cəhənnəm, huri, qılman hamısı tarmar olıur. Cavidin içində şüb- hələr oyanmağa başlayır. Ona görə də “Bahar şəbnəmləri”ndə:
bəndinə təsadüf edilir. Bu zamanda şairin içindəki şübhələr qaba və yonulmamış bir şəkildə deyildir. Bu şübhələr bir filosof-şair məntiqilə, bir yeni mütəliələr görgüsü ilə oyanmış və Sənan məqamında olan Cavid üçün Rza Tofiq və yaxud Tofiq Fikrət- lərin hər biri bir Şeyx Kəbir mövqeyində bulunacaqdır. Bunların nüfuzuna düşən şair özü-özünə:
Şübhədir əhli-hikmətin babası. Şübhə etməkdə haqlıdır insan, – Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 147
cavabını verməkdən başqa əlacı olmayacaqdı. Digər tərəfdən isə südü ilə bərabər iliyinə qədər işləmiş təsəvvüratın dağılmasını gördükdə təəssüf etməyə bilməzdi. Ona görə də:
Bir şeiri-zövq içində yaşardın... Fəqət bu gün. Bax, ziştbin olub da nə buldun? Bir az düşün! –
deyəcəkdi. Əlbəttə bütün heçdən ibarət olan imanlı şairin xül- yaları parçalandıqda təbiətilə içində bir boşluq duyacaqdı. Bütün köhnə bir nəfi qaplamış bir qorxu, bir imansızlıq qorxusu şairi də qaplayacaqdı. Odur ki:
Bir aldanış demək bütün alayişi-cahan. –
deyə münfəil olacaqdı və bunda da haqlı idi. Çünki iman və etiqad əlindən alınan hər bir kəsə müəyyən bir əvəz verilməlidir. Böylə bir əvəz də bilgidən və kainatı olduğu kimi tanımaq el- mindən başqa nə ola bilər? Bütün dünyadakı mövcud din və məzhəblərin əsaslarını araş- dırdıqda ya Hind ilə Çin və yaxud yunan ilə İtaliya əsatirindən doğduğunu görəcəyimiz halda, bütün təriqət, ibadətlərin hamısı- nın aldanmaq üçün birər əfsanə, birər fantaziya olduğunu biləcə- yimiz halda, bütün cənnət və cəhənnəmlərin, səmaların yalnız könlümüzü xoş keçirmək üçün düşünüldüyünü təsvir etdiyimiz halda bütün kainata bir dialektik görgü ilə mücəhhəz olmasaq ölmək, dirilmək, yaşama və puç olmanın tamamilə bir maddə halındakı təhəvvülatdan ibarət olduğunu bilməsək düşdüyümüz uçurumdan çıxmayacağımız və şair ilə bərabər hər şeyi puç sayacağız və təkcə aldanmağa və bununla da öz-özümüzə təsəlli və qəlbimizə bir sükunət verməyə çapalayacağız. Ona görə də:
Guya sərabi-müğfil imiş həp yaxın, uzaq; Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 148
Lakin yetər, şu halı burak, istəsəm, burak! Əsla təhəmmül etməyə yox məndə iqtidar. Aldan bir az, yazıq sana!.. Qəhr olduğun yetər, Bax, aldanıb da çırpınaraq zümreyi-bəşər. Daim qoşar ümidi-səadətlə bixəbər, Daim xəyal içində yaşar, həm də bəxtiyar... –
deməmək qabil deyildir. Deməli, mövhumat əvəzində sağlam və dürüst məlumat əldə etməklə əsrlər boyu bəşəriyyətin qafasını çatlatmış olan metafizik məsələlərdən bilmərrə qurtulmaq imkanı olacaqdır. Şairimizin bulunduğu İstambulun o zamankı idealist məktəbi nə yapırdı? Bir tərəfdə rind-məşrəb nikbin və heç bir din tanımayan, fəqət sufiyanə qələndəri ilə o, nəfəslər yarmaqla bütün sufilik tərəfdarlarındakı həyəcanı canlandırmağa səbəb olan filosoflar daima şübhələr və müəmmalar içində çırpınacaq:
Həp sirri bən sana açamam, xocam. Qeyri-axirətlə düşməm möhnətə Bən burda mamurim şimdi xidmətə, Heyvan otlatırkən gedib cənnətə Sana həllə tonu bənzəməm, xocam! Meracı anlatma, eşək deyilim! Bildiyin qadar da mələk deyilim! Günahkar insanam, ördək deyilim! Bu ağır gövdəylə uçamam, xocam. – kibi şeirləri deyir. Bütün yalançı təsəvvürləri bərbad edirsə, ya- lanın ən böyüyü olan tanrı məsələsini yenə saxlayır. Suficə olsa:
Cilvələr göstərib əyanə gəldim. Feyzi-eşqi izhar edən gözəldə Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 149
Kəlami-sirr idim, bəyanə gəldim 1 . – deyir. Yox bir filosofcasına olsa: ...Yoxluq uqulə rəhzən, varlıq nədir? Bilinməz, Bir şübhə var ki, rövşən bilməklə heç silinməz... Əvvəl nə, aqibət nə? Bilməz yetim insan! Bir dəm vüqufi-nəşə, bir dəm həyat, qüvvət... Ən sonra zill hiçi... matəm, sükut, nisyan!.. – deyəcək və nəhayət: ...“filosof” Rzayim, dinsiz anlama!” –
sözü ilə yenə də idealist olmaq etibarı ilə bir heçliyə tapınmaq istəyəcək. Digər tərəfdən “Vəhdətu-vücud”u yazan Fərid kimi sufi müdərrislər darülfünun kürsülərindən xitabətə davam etməklə neoplatonizmin Şərqdəki şəklinə rəvac verəcəklər. Təbiidir ki, böylə bir mühit içində yetişən bir gənc öz müəllimi ilə bərabər:
deməli idi. İmdi rövzəxan və şeyxlər ailəsində böyümüş, fars və ərəb dillərilə aşina olmuş sufilik ilə qarışıq bir idealist fəlsəfə ruhu almış, daima şübhələr və müəmmalar ilə bərabər tamamilə dindən ayrılmamış bir adam Tiflisə gəlib avam camaatın ziyarətgahı olan bir türbə qarşısında durub:
Qiyamətdir, qiyamət!... Qalx, oyan, zövq al bu fürsətdən Mələklər göydən enmiş, feyz alırlar xaki-pakindən, Seçilməz imdi əsla məqbərin gülzari-cənnətdən. Donmamış hər tərəf pürşölə yıldızlarla... caizdir, Ki Tiflis ərşi-pürəxtətlə dəm vursun rəqabətdən 1 . –
1 Türk ədəbiyyatı tarixi, İsmayıl Hikmət. Səhifə 821-822. 2 “Şeyx Sənan”, səhifə 16. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 150
deyə Şeyx Sənana bir qəzəl ithaf etməyə bilməzdi və nəhayət, şairin gözündə qayət möhtəşəm görünən bu zatın tarixini araşdır- mağa, onun haradan gəldiyini öyrənməyə qoşulacaqdı. Olsun ki, xırda bəlirsiz pyeslər yazan Cavid birdən-birə “Şeyx Sənan” kimi qüvvətli bir əsər yaza bilməsin. Üzərində uğraşmağa nə var? Zatən hər bir sənət əsəri müəyyən bir bədii həyəcandan doğarsa da sonradan əmək sərfilə kəmalə irmiş olur. Yetər ki, bu sənət əsəri ideya cəhətdən düşünülmüş və sevə-sevə işlənmiş olsun. Cavid isə “Şeyx Sənan” pyesinin üzərində çalışıb çabalayacaqdı. Səbəbi? Sənan ruhu ilə Cavid ruhunda araşdırmaqda olduğumuz müddətdə bir eyniyyət vardı. Daha doğrusu, bir mahiyyətdə idi. Hər ikisində əvvəlcə dindarlıq, sonra şübhələr fırtınası və nəhayət, məhəbbət və eşq yolunda “dini-imanı satmaq” kimi bir fədakarlığa cəsarət etməkdi. “Bahar şəbnəmləri”ndəki Şeyx Sənan türbəsi önündə” qəzəli “Şeyx Sənan” pyesindən əvvəl yazıldığına şübhə olmaz. Çünki şəkil, üslub və lisan etibarilə qəzəl pyesdən əski olacaqdır. Qəzəldə olan vəzn, qafiyə, tərkiblər düzülüşü tamamilə Namiq Kamalın:
mətləli qəsidəsini andırır və qəsidədəki təmtaraq tamamilə Cavid dilində görünür, bu nöqteyi-nəzərdən hətta bunu Sənana ithaf edilmiş bir qəsidə kimi saymaq olurdu, fəqət qəsidədə lazım olan ünsürlər burada yoxdur. Pyesdə olan dil isə büsbütün başqadır. İşlənmiş və ədəbi süzgəcdən keçmiş, bişmiş bir dildir. Lakin bu qəzəldə Cavid yalnız şəkildə bir qədər Kamala yaxın əskilik ilə qorxursa bir parçada farscanın
1 “Bahar şəbnəmləri”, səhifə 14. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 151
Şeyx iman dadu tərsan kozid, Aqibət befruxt rüsvai xərid 1 . təsiri olaraq: Uyub sən bir mələksimayə, satdın, dini, imanı, Atıb ehkamı-quranı, uzaqlaşdın təriqətdən, –
desə də, içində olan mübarizədə yenilik qələbə çalır və şair özü- özünü təshih edərcəsinə:
Cahan durduqda parlar, yüksəlir, düşməz təravətdən Ziyarətgahını gülbusələr, təzyin edən hər an, Sən əhli-eşq için bir Kəbə yapdırdın məhəbbətdən.
Burada şairin son ümidi, dini və imanı gözəllik və sevgi olacağını təyin edir:
Görüb qüdsiyyəti-Sənanı, lal olsun xəcalətdən. –
və həyatın bütün mənasını yalnız eşq və məhəbbətdə görür: Məhəbbətsiz bütün mənayi-xilqət şübhəsiz heçdir: Məhəbbətdir əvət, məqsəd şu pürəfsanə xilqətdən.
Məlumdur ki, böylə mülahizənin yanlış olduğu üzərində imdilik durmaq zamanı deyildir. Ona görə də mövzumuzun ikinci qismini təşkil edən ədəbi təsirlərə keçmək lazımdır. Buraya qədər “Şeyx Sənan” pyesinin psixoloji və mühiti hazırlıqlarını göstərdikdə, o cümlədən Cavidin farsca və ərəbcə
1 Qızın sevgisi onun canını qarət etdi, Onun imanına zülfünün küfrünü tökdü, Şeyx imanını verib tərsalığı qəbul etdi, Aqibti satıb, rüsvayçılıq aldı. – H.Z.
|