Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cavabında “iskilet”in
- “PEYĞƏMBƏR”İN MƏZMUNU VƏ MƏHƏMMƏD
- ƏSƏRDƏN QAYƏ
- PEYĞƏMBƏRİN SƏCİYYƏSİ (XARAKTERİ)
|
… Çeynəyən həqli, çeynənən məyub Qəhrə alqış, qürurə səcdə, kərəm, Zəf, zillətlə daima toəm! Doğruluq dildə yox dodaqlarda! Xeyr ayaqlarda, şər qucaqlarda! Bir həqiqət, həqiqiəti-zəncir Bir bəlağət, bəlağəti-şəmşir! Həqq qəvinin, demək şəririndir Ən cəli hikmət – əzməyən əzilir. Adəm övladı bıkmamış ciddən Nə əzilmək, nə həqqi əzməkdən, Duymamış heç bir işdə yorğunluq Bir təşəkki, haman toqat, yumuruq Yumruq əl verməmiş, topuz vurmuş; “Haqq!” deyən ağzı daşla susdurmuş. O da kafi deyil, bu gün qarrələr Və dənizlər zəhərli qümbərələr Bomba, güllələr malamal ilax… Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 83
Sonra yenə də Peyğəmbərin iskiletə: – Sən nəsin? Söylə! Cavabında “iskilet”in: – Bənmi? Piri-nədim, Rəmzi-tarix, o filosofi-qədim Qucağım oldu hər dühayə beşik; ilax… Sözlərini gördükdən sonra bir dəfə Tofiq Fikrətin “Tarixi qədim”indəki:
Parçasını xatırladıqda qadidin–iskiletin bir rəmzi-tarix olduğu Fikrətdən bir daha şairanə surətdə öyrəniriz. Bunu təsdiq etdirmək için: ……………………………. onu gah Durdurub mənzərimdə, biikrah Soraram əski xatiratından… O bir az filosof, bir az zirtlaq. Və ilax.
Təsvirini də gördükdə: “Pəmzi-tarix o filosofi-qədim”in haradam gəldiyi tamamilə anlaşılmış olur. İştə bu parçalardan biri Fikrət dili və üslubu, bir Rza Tofiqin mütəsəvvifanə təkyeyi-ədəbiyyatı qoxsu gəlir. Fəqət Rza Tofiqin yazdığı əsərlərdə məqsəd onun ədəbiyyat xüsusundakı fəlsəfəsi- dir. O yalnız Anadolu göylisiinn ruhuna girmək istər; özü heç bir din tanımadığı halda yazdığı şeirlərin səmimiyyəti etibarilə ölməz nəfəsləri, şami-qəribanları yüzündən Anadollunun təhkiyəçiləri, Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 84
təsəvvüf salikləri onu “Mövlana Rza”, “Dərviş Rza” və ya “Rza baba” deyə tanırlar və mürşid sanarlar. Mütəsəvviflərcə eşqin cilvəsilə cahan yaranmış və sonra “Əh- səni-təqvim” üzrə insan dünyaya gəlmişdir. İnsanı yaratmaqdan məqsəd “hüsni-mütləq”ə öz mövcudiyyətini bildirmək və nəhayət məhbubu “Məhəmmədi” yaratmaqdı. Onlarca hər şey birər rəmz- dir. Eşq “eşqi-ilahi”, cənnət “didari-ilahi”, Məhəmməd isə “nuri- ilahın cilvəsi, eşqin nasiyeyi bəşərdə parlaması və görünməsidir”. Bundan meydana öylə çıxır ki, ancaq Məhəmməd yüzündə tanrını görmək olur. Onlarca mələk də bir rəmz – bir qüvvətdir. Rza Tofiqin qələndərisindəki bir parçası nümunə için alınsa sufilik ruhu bəlli olur.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 85
Sözləri yanında Mələyin cavabını oxuyalım: Onu dərk eyləmək qolay... ancaq Ver içindən gələn sədayə qulaq, Dinlə həp kainatı, seyr eylə, Hər günəş ondan iştə bir şölə... Hər ufaq zərrə, hər kiçik yarpaq. Sənə söylər bu rəmzi pək parlaq.
İştə Peyğəmbərə eyi diqqət edilsə, böylə bir sufi ruhunun nümunələrini orada görmək qolaydır. Zatən Cavidin keçmiş əsərlərinə də dərin baxılsa, onun Məhəmmədə daha mayil olduğu gözə çarpır. “Peyğəmbər”in doğmasından əvvəl onun Sənan, Uçurum sətirləri arxasında giz- ləndiyini seçmək o qədər də müşkül deyildir. Cavid Sənanı yazar- kən Ərəbistandan başlayıb Qafqaza doğru yol aldığına nə qədər şad olduqsa o qədər qafqaziyalı-azərbaycanlıların başına birər fəs qoymasından dilgir olmada idik. Bu isə Qafqaziyadan İstanbula, oradan da Ərəbistana keçməsinə açıq bir dəlil idi. Ona görə də Cavidin bir gün bir ərəb simasını Azərbaycan ədəbiyyatına soxa- cağına heç şübhə etməzdik. Bu da Cavidin yaşadığı mühitdən, keçirdiyi həyatdan pək uzaq, daima xülyalar içində sis və buludlar arasında yaşamaq istə- diyinə və bütün dünyayı titrədən inqilabdan belə bir şəmmə alma- yaraq özünəməxsus bir səmada uçmağına dəlalət etməzmi? Ümum şairlərimizin uğradığı ibtilayə uğramış Cavid dəxi tama- milə öz xəyal xanəsinə müraciət edərək qüvvətini, ilhamını oradan almayırmı? Yalnız bir “əvət”dən başqa nə qalır? Əcəba, Cavidin böylə yapmasına səbəb nədir? Bizcə möh- tərəm şairimiz həyata, həqiqətə yaxlaşmaq istəyor, oradakı tipləri tədqiq etmək üçün çalışdıqda onu sarmış olan mühit, qarşısındakı həqiqəti-hal ona dar və kiçik gəlir və ona görə də kəndi fantazi- sinə qüvvət vermək için bəzən tarixi simaları araşdırır, başqa mühitlərə qoşur və hər şeyi “uzaq ufüqlərdən” almaq istəyor. İştə bu nöqtədə Cavid romantik olub qalıyor.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 86
Peyğəmbərin özünü təsvir etdiyi parça Cavidə nə qədər gözl yaqşıyor. Guya ki, Cavid burada kəndi-kəndini anlatır:
Təsvir edəcəyi bir Peyğəmbəri tədqiq etdikdə Cavid bitərə- fanə araşdıramayır. O, adamı olduğu kibi təsvir edəməyor. Bəlkə onu bir suficəsinə sevdiyi için fikrində böyütür; lakin mülahizə- sindəki böyüklüyü qələmilə təsvirdən aciz qalır, Məhəmmədi kiçildir. Fikrimizi isbat için bir az da iləri gedəlim.
VƏ MƏHƏMMƏD
Uçurumlar, sarp enişlər, qorxunc qayalar içində oturan Pey- ğəmbər düşündüyü zaman füsünkar bir Mələk nəzərgahında cil- vələnməyə başlar, onun Peyğəmbər olduğunu ona xəbər verir; şa- şırmış Peyğəmbər təbliğ və təşviq için çağrılırkən içində tufanlar qopduğundan şikayət edir. Ərəbistanın bir cəhənnəmdən nümunə olduğuna darılır. Hankı bir möcüzlə xəlqi cəlb edəcəyini bi- lməyor.
Haqqı təbliğ için sənin ancaq Rəhbərin sənəti-kəlam olacaq.
Cavabını alır. Və başqa möcüzələrin həp saçma olduğuna təkrar təkidlər eşidir. Fəqət bu zamanda qarşısında rəmzi-tarix, “o heykəli-qədid” duruyor və yalnız kəlam ilə təbliğdən bir müsbət nəticə çıxmayacağını ona elan ilə:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 87
İnqilab istiyormusan, bana bax! İştə kəskin qılınc, kitabı burax! Deyir və fikrinə qüvvət vermək için: Parlayır durmadıqca əldə silah, Əzilərsən, qanın olur da mübah, Eyləməz yardım incə hikmətlər, Həm sönər busələr, məhəbbətlər, Əvət, ancaq qılıncdadır qüvvət! Bundadır haqq, şərəf və hürriyyət!
Böylə bir fikrin nə qədər doğru olub-olmadığına imdilik ca- vab vermiyoruz, fəqət böylə bir bəhsdən sonra Peyğəmbər dəvətə başlarkən sayğısız əhalinin qəhqəhələrinə məruz qaldığını görü- rüz; Peyğəmbər buna baxmayor, dəvətindən bir an belə geriyə durmayor. Həp eşqdən, məhəbbətdən, görünməz xaliqdən bəhs edərkən tam bir idealizm aləminə soxulur:
Bütün kainat təqdis edər onu.
Bu arada ərəblərin sənəmlərə tapınması, qızlarını basdırması, kölələrə hökmüranlıq etməsi, cəmiyyət içərisində tam bir ləhvü- ləəbin aşıb-daşmasına qarşı bəzən onları təbliq edir; bəzən də onları tanrının qəzəbilə qorxudur. Buna gülmək istəyənlərin çoxu Peyğəmbərin yavəri olan Əbu Talib oğlundan qorxarlar. Məhəbbətin ən zəif və cansız bir dövründə bir Şəmsa kibi ərəblərcə məşhur, zəngin, bakirə bir qız meydana atılır və Pey- ğəmbərə vurulduğu için ona elani-eşq edir. Peyğəmbər dəlicəsinə öz məfkurəsinə aşiq olduğunu göstərir, onu təbliğə girişir, fəqət bu qızı təbliq etmədən aciz görünür. Bunların mühavirlərindən Şəmsadakı məntiq və səlamət fikir Peyğəmbərinkindən qayət qüvvətli olduğu ortaya çıxıyor. Nədən isə qız bir dürlü məşuqindən vaz keçmədiyi için onun ən bəxim dəqiqələrində Peyğəmbərin qurtuluşunda böyük rol oy-
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 88
nayır. Hər kəs Peyğəmbərə alay etdiyi, çocuqlar onu daşa basdığı zaman ardınca bir xilaskar kibi qoşan yenə də Şəmsa ilə onun ar- xadaşı Nədimə olur. Bir qaç dəfə Peyğəmbəri ölüm ağzından qur- taran qız, sevdiyindən özünü sevindirən söz eşitmədiyi için peş- man olur. Peyğəmbərin təbliğatından qorxuya düşən kahinlər, başda Xəttab oğlu olmaq üzrə Peyğəmbəri öldürmək için arayorlar, Xəttabın qızı evində oxunan ayələrin “fəsahəti” Xəttab oğlunu məczub etdiyi için Peyğəmbərin dinini qəbul edər. Səkkiz yil daha sonra Məkkəyə nüsrətlə girən Peyğəmbər yenə də Baş Rəisin odasında Şəmsa ilə görüşür. Hər kəs Pey- ğəmbərə səcdə etdiyi halda, Şəmsa onu zəhərləmək istər. Fəqət zəhəri kəndisinə içirildikdə üfulə uğrayıb səhnədən çəkilir.
Buraya qədər mütaliə eylədiyimiz məzmun göstərdi ki, Cavid adlandırmaq istədiyi Peyğəmbər tanıdığımız, bildiyimiz Məhəm- məd ibn Əbdüllahdır. Öylə qısa bir surətdə onun tarixinə bir nəzər atalım: Qərbi Asiyanın şimal cəhətlərində əzəmətli dövlətlər yekdigə- rinin ardınca birər yıldız kibi çıxıb yenə də qayib olurkən, fürelər cahangiranə bir səltənət yaratırkən, nəhayət İsgəndəri-Kəbirin at- larının dırnaqlarından qopan yıldırımlarla İran yanıyor və Roma imperatorluğu Asyayi-suğra və Suriya üzərində qanad açarkən azədə bir çocuq misalı uyumuş Ərəbistan yarımadası tarix səhnə- sində görünməz idi. Yalnız atəşin günəş və dalğalanan qumsallıq onları cahangirlik hirsinə tabe dutmağa buraxmayırdı. Lakin ətraf- larını bitraqlı yerlərə malik olan ölkələr, sükunət sevən şəhərlər daima mütəhərrik çöllülərin axını altında qalmağa hər zaman im- kan verdi. Bir an için Çin şəhərlərinin türk və moqol axınlarına məruz qaldıqlarını xatırlamış olursaq ərəblərin qomşularına nis- bətən böylə dinc yaşamalarına təəssüb edən tarixçiləri həqli buluruz zənnindəyim. Bunların böylə davranmalarına ən qüvvətli səbəb onların məşğələ və təsərrüfat cəhətlərindən asılı olan macəra ilə dolu
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 89
həyatlarıdır. Onlar bədəviyyətdən böyük fütühatlarına varıncaya qədər nifaq, intiriqasız yaşayamamışlar. Yalnız üç heyvan ilə bir atına və tüfənginə malik olan bədəvi ərəb köçbə halında və rüzgar kibi azadə yaşar və rəncbər və mə- dəni ərəbə xor baxardı. Onun xış ucundan dutub çalışdığını gör- dükcə alay etməyə bilməzdi. Mədəni ərəb isə məlumatlı, çalışqan və varlı olmasilə qürurlanar və bədəvi ərəbə həqarətlər atardı.
Mədinə xəlqi yüz bulsun Cəngavər qüreyşin əsil Öladına qalib olsun.”
Əsl ərəb ilə ərəbləşmişlər (müstəriblər) arasındakı münasibət dəxi böylə idi. Kəbənin ətrafında toplanmış yarımbədəvi Məkkə xəlqi tam bir eyş və işrət içində bir ləhvü ləəb fırtınaları arasında yuvala- nırkən bəzən bir axını mədh və təsvir edər, bəzən düşmanlara həc- vamiz şeirlər yazarkən Məhəmməd meydana gəlmişdi. Məhəm- mədin keçirmiş olduğu həyatı başdan-ayağa bir siyasət oyunudur. Cavid Üçüncü Rəisin sözlərilə bunu daha gözəl təsvir ediyor:
Yaradıb anlı-şanlı bir ordu, Bizi təhdidə başlamaqdadır, o. Qapılır gah Ömər siyasətinə Güvəniz gah Əli şücaətinə.
Məkkəyi əlinə keçirmiş Məhəmməd üç gün qanlı bir bayram yapdığı, bir çox qadınları kəsdirdiyi halda Baş Rəisin (yəni Əbu Süfyanın) arvadı Həndəyə toxunmadığı, o qadından əmisi Həmzə- nin intiqamını almaq əvəzində hətta ona bir quzu bağışladığı Məhəmmədin siyasətinə bir nümunə ola bilər. Cavid dəxi bu nöq- tələri müvəffəqiyyətlə göstərə bilmişdir. Zatən Cavid Məhəm-
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 90
məddəki bir çox cilvəkarlığı şairanə bir surətdə göstərməsini bir çoxları obyektiv olaraq düşündüyündən dolayı meydana gəlmiş zənn edərlər. Fəqət öylə bir nöqtələrdə Məhəmməd bütün mühi- tinin ruhunu özünə cəlb etdiyi kibi Cavidin də ruhunu öylə cəlb etmişdir ki, pyesin gedişilə Məhəmmədin nöqsan cəhətləri mey- dana çıxmış olur. Məhəmmədin tarixdə (bilxassə Təbəridə 5 ) gös-
tərildiyi nöqsanlarını araşdırmaqla durmayacağız. Pyesə yaxın gə- ləlim. Peyğəmbər Xədicənin qulluğunda olduğu için onun tərəfin- dən tamamilə satın alındığını görüyoruz:
Sən də əsirimsin həmən Nasıl ki, altunla öncə Satın aldı qarın səni. Yaşı keçmiş dul Xədicə Söndürdü kəndi nəfsini. Heç öyünmə, əvət, altun Səni deyil, susdurur hətta Sənin heçdən uydurduğun O görünməz tanrıyı da.
Rəisənin böylə sərzənişinə Peyğəmbərin sarsılmaz bir mən- tiqli cavabı gözətləndiyi hakda həyəcanlı, fəqət qayət zəif söz- lərinə təsadüf ediriz:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 91
İştə böyük təsvir edilən “ağız”ın kiçik və çocukca sözləri “parlaq vicdanlar”, “böyük duyğular” diyə göstərdikdə Peyğəm- bər kəndini dəxi o zümrədən sayır və halbuki Üçüncü Rəis ona kəskin bir surətdə həddini göstərərək diyor:
Daha digərləri onu məsxərə və istehza ilə “həddəsni” sözlə- rində əlavə edirlər: Pək gözəl natiq imişsin, yahu! Bir masal söylə, beş-on ayət oxu.
Bu da yetməzsə ona “dəlidir, bəlkə də sərsəm şair...” deyə tərif etdikləri halda Peyğəmbər əvvəlcə özünün “parlaq vicdan- lar”dan olduğunu isbat etməli və sonra paraya satılmaz olduğunu, “böyük duyğular” pak və müqəddəs olacağını göstərə bilirdi. Bu isə məntiqdə qəbul edilməz bir məsələ olur. Peyğəmbərin Şəmsa- ya qarşı qullandığı sözlərə diqqət edilsə nə qədər zəif və soğuq saçan yerləri var... Halbuki o qönçə bikri Hər gün binlərcə göz əmər. İlax.
Yeri bir qadını bir qızdan daha yüksəklərə çıxarmaq heç də şairanə olmasa gərək. Şəmsə ilə olan müsahibəyə aşağıda bir az daha ciddi yaxlaşı- rız və Peyğəmbərin bütün zəifliklərini orada görəriz.
Cavid Peyğəmbər ilə öylə imanlı və qənaəti möhkəm bir tip yaratmaq istəmişdir ki, o adam öz fikrinə və idealına bütün vic- danilə inanmış və məqsuduna irmək için hər bir şeydən; məzmu- nu olan gözəllərdən, eşqdən-məhəbbətdən, eyş-işrətdən və hətta
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 92
əziz canından belə keçmiş, yalnız sarıldığı həqqi təbliğ etməkdə əzm və səbat göstərmiş olsun. Böylə bir tipi təsvir etməklə qalma- yır, bəlkə Cavidin fikri bir az da inkişaf edir. O göstəriyor ki, yal- nız böylə bir adam öz amalına vasil və nəticədə fəth və zəfərlərə nail ola bilir.
Son dərəcə dəqiq və məharətli bir surətdə Peyğəmbər mühiti təsvir edilə bildiyini təslim etmədən iləri getməyəcəyəm. Bu mühiti apaçıq “Peyğəmbər” pyesində görmək mümkündür. O zamankı bütpərəst ərəb dini və tanrı məsələsinə yalnız şəxsi mənfəət nöqteyi-nəzərindən yaxlaşırdı. Ona övlad vermiyən bütü təhqir etməkdə bir günah görməz. “Cibindən taxta bir bütü çıxarıb” yerə atan Topal birisi əvvəla büt yapanı:
Deyə danlar. Dinə olan laqeydlik Baş Rəisin sözlərində daha açıq görüliyor. O, Peyğəmbərə beyət və yəni dini qəbul etməyi bir vicdan məsələsi saymayır, ona görə də:
Və onu tənə edən qarısına küfr edərkən kəndi kəndinə dalğın bir surətdə diyor: Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 93
“Ah, siyasət bunu icab etmiş... Bən onun dininə uydumsa, demək Bunda bir başqa səbəb olsa gərək...
Böylə bir xəlqin içində vücuda gəlmiş Peyğəmbərin öhdəsinə düşmüş olan vəzifə iki tərəfdən çətinləşir. Birinci: yeni bir din gətirmiş olduğu için xəlqi əski dindən ayırıb yenisinə uydurmalı və ikinci: böylə dinə laqeyd olan bir xəlqdə onların təsəvvüratına uyğun olmayan yeni bir həyata onları alışdırmalı və dinə hörmət kibi bir duyğu oyatmalı. Böylə bir adam dəxi sərt və əsəbi olmaq- dan tamamilə uzaq, bəlkə bütün hərəkətlərində kəndini xəlqə sevdirmək kibi səviyyəyə malik olmalıdır. Əcəba Peyğəmbərdə əsəbilik varmıdı? Cavidin Peyğəmbərin- də helm və sükundan çox az əlamət vardır. Yalnız bir Şəmsaya qarşı və yaxud bir çox başqalarına qarşı əsəbilik göstərdiyi nöq- tələr alınsa onda helmdən bir nümunə belə görülməz. Çocuqların istehza və daş atdıqlarına qarşı laqeyd qaldığını göstərənlər Pey- ğəmbərin bu cəhətdən yalnız köməksiz olacağından dolayı iləri gələn bir halət olduğunu isbatdan başqa bir çarə bulmazlar. Pyesdəki qayədən bəhs edən Cavidin yaratdığı tip son dərəcə imanlı və öz gücünə güvənmiş olmalıdır dedik. Öylə səciyyəsi olmadıqda kimsə böyük bir inqilab dahisi olamaz. Lakin Şəmsaya qarşı Peyğəmbərin məfkurəçi olduğunu göstərmək istəyən Cavid onun Şəmsədan qaçdığını və qızın:
Vurğun könlüm, gözəlliyim.
Kibi eşqin son pərdəsini açdığına qarşı: Əvət gözəl!.. Yıldızların sevdasından yaradılmış bir çiçəksin Gözəlliyin mənasından daha dilbər bir mələksin Fəqət bir tanrı ki, sana böylə gözəllik vermiş Nədən xor baxırsan, ona neçin etməzsin pərəstiş? Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 94
Bütün bir kütləyə rəhbərlik iddiasında bulunan bir Peyğəm- bərin Şəmsa məntəqələrini qarşılaşdıralım: Peyğəmbərə vurulmuş qız, bir bəhanə bulub onun önünə keçir. O da qızdakı gözəlliyi təslim etməyə bilməz:
İfadəsilə başlanan eşq macərası müqəddəməsində ilk əvvəl Peyğəmbər şaşırmış və onda olan mənasız və deqadan təşbihlər ilə qızı mədh edər, fəqət birdən-birə özünün kim olduğu və nələr təlqin etdiyi xatirinə düşür, haman qızı tanrının varlığına inandır- maq istər. Bu parça fəqət məntiqi soğuq qaçar. Burada Cavid Peyğəmbəri öylə zəif göstərmək istəyor. Şair təsvir etdiyini idealizə edərək onun heç bir gözəlliyə uymadığını və öz idealından başqa heç bir şeyi tanımayan (müsbət mənasilə) mütəəsib görmək istəyor. Şəmsa guya anlamayormuş kibi:
1 Bu nöqtədə şeiriyyətin də zəfə uğradığını hətta bir bayağı müsihibədə olan incəlikdən ari olduğunu unutmayalım. – H.Z.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 95
Qızın üst parçadan ibarət hücumuna qarşı qüvvətli bir canlı bir cavab bulmaqdan aciz qalan Peyğəmbər nə diyor:
Bu cavabda bir tərəfdən şiddətli hiddət, bir tərəfdən zəfə və iczə əlamət görünməyormu? Burada Peyğəmbər sadə və açıq bir hücuma qarşı müdafiəkar qaldıqda rəmzi yardıma çağırır. Sakin idealından əmin birisi heç bir zaman bu dərəcəyə varmaz. Qızın eşqdən bəhs etdiyi bir anda həyatının mənasını və məf- kurəsini düşünmüş birisi dəxi mədrəsə və monastrlarda yaşayan din mütəəssibləri kibi güstax bir cavab verməz. Heç bir şey anla- mayanlar, öz məntiqlərinə inanmayan, fəlsəfədən nəsibi olmayan mənlə (molla)lar onlara hücum edənlərə qarşı təkfir ilə müdafiədə bulunarlar. Ha böylə Peyğəmbər də hiddətini saxlaya bilməyib:
“Rəf” ol da sus, ah, uğursuz! Mərmər köksdəki qəlbin Daş bütlər qədər şüursuz...
Deməklə məntiqsizliyin son dərəcəsinə varır. İştə zəfi-müt- ləq! İczi-mütləq! Əcəba Şəmsanın: Şimdi mələk derkən mana Bu təhqir bilməm ki neçin?
Deməsilə o böyük ağızdan qayət küçük çıxan sözlərin ən doğ- ru qiyməti anlaşılmayormu? Artıq Peyğəmbər dutmaq istədiyi mövqeini bir parça da qayib edir; “Şərəf xala” kibi hədyan söyləməyə başlayır:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 96
Çəkil, bu da azdır sana Çünki şeytan bir mələksin...
Nə qədər gülünc bir hiddət! Bu təşbihə bax, kinayəyə bax! Əcəba arxadaşı Nədimə ilə dərdlşən qızın yenə də eşqinə sa- diq qalması ilə: ...o gözlər daima Söndürür məndəki kini
Deməsi nə qədər alicənabanə, nə qədər yüksək bir sima ərz ediyor. İştə burada Şəmsa, əvvəldə söylədiyimiz kibi, Peyğəmbərdən qat-qat yüksək olaraq meydana çıxıyor. Şəmsanın özünə gəldikdə onun bəzi intiqamçılar kibi bir kur- tizanka saymaq olmaz. Şəmsaya sadə bir kurtizanka demək əsəri tamamilə anlamamaq deməkdir. Əcəba onun açıqca Peyğəmbərə elani-eşq etməsimi onu kurtizanka göstəriyor? Xayır! Şəmsanın təsvirində Cavid hiç də aldanmamış. Yaratmaq istədiyi bir ideal mütəəssibin qarşısında qadınlıqda olan bütün şəfqət, qısqanclıq və qəzəblə dolu bir qız olmalıydı. Əks halda əsər son dərəcə naqis çıxacaqdı. İştə bu nöqtədə Cavid müvəffəq olmuşdur. Şəmsanın dəfəatilə təhqir edilsə yenə də sevdiyi adama yar- dım etmək istədiyi onun şəfqət dərəcəsini göstərmiyormu? Şəm- sanın sevgisini anlamaq üçün şu parçayı oxuyalım:
Şəmsa ruhuna tamamilə uyan bir məşuq! Özü “Hicaz ölkə- sində nadir” bir çiçək, “həm şeir və həm də şair” olmaqla bərabər Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 97
məşuqini görmək istəyən yüksək ruhlu bir qız! Lakin onu bir şey incidir: Əfsus bütləri, Kəbəyi Həp rədd edər, iştə bəla!
Əcəba burası olmazsa idi nə qədər Şəmsanın könlünü sonsuz eşq həyəcanları dolduracaqdı. Bunu yenə də əfv etmək olur. Fəqət qadın için ondan da qorxunc bir cəhət meydana çıxıyor.
Şəmsa sevgilisini eyi tanıyor. Və ona etdiyi mərhəmət onun qanına susamış kahinlər və rəislərin önünü almaqda qız heç bir zaman ona xor baxmaq istəməyor. Onun için “Qorxub da savuş- muş... “Miskin!” dinildikdə qız rədd edir: “Yox o qorxaq deyil əs- la, yanlış...” deyir. Şəmsanın nüfuzu böyükdür. İşbu nüfuzu rəis- lər böylə hiss ediyorlar. İkinci Rəisin özü bunu inkar edəməyor:
Gəldi Şəmsa, o anda tutdu bəni Öncə pək qızdı, sonra yalvardı Onu pəncəmdən aldı, qurtardı.
Məlum ki, İkinci Rəis digərlərindən daha canşikar olmaq istə- yordu, fəqət Şəmsa kibi afətin qarşısında əyilməmək iqtidarında da olamazdı. Əcəba, onu sevən İkinci Rəisi intixab etməyən, zəmanının cəlalını artıra biləcəyi bir halda hamının nifrətinə səbəb olan bir şairi sevən qız rəislər qibtəsinə səbəb olmayacaqmı? Zatən İkinci Rəisin kinayə sözündən hər iki məna çıxıyor:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 98
Yuca göylərdə, baği-cənnətdə Bir mələk yox şu hüsni-surətdə...
Şəmsanın mədəni duyğuları da yox deyil. Bir çox insani fədakarlıqlar göstərib Peyğəmbəri qurtarmış, ona acımış olduğu için yarasını sarmış və bu gün nüsrət zamanı Peyğəmbər Şəm- sanın özünü deyil, bəlkə bütün elini və sevgili yurdunu çeynəmək və puç etmək istəyor. Bu zaman artıq qadınlıq, sevgi duyğularına yer yox. Ətrafını sarmış olan dəhşət onun da əsabını sarsıtmış, onu da Peyğəmbərə qarşı kin ocağına döndərmişdi. Bu zaman əski sevgi intiqam hissi, yurdunun namus duyğusu dolmuş. O, keçmişi yalnız təəssüflərlə xatırlayır:
İmdisə hər kəs Peyğəmbərin qarşısında boyun əyməkdə ikən, bütün Məkkə xəlqində tərəddüdlər, tədbirlər, çarə düşüncələri göründüyü ən ağır bir vəzifəyi, yəni hər kəsin fəlakəti səbəbini rəf etmək, yurdunu həqirlikdən qurtarmaq için vəd ediyor:
Yalnız bənim boynumadır. Heç təlaş etməyin, onu Bir qız öldürməyə qadir... İki gənc qardaşım, babam Onun əmrilə məhv oldu, Heç unutmam bir il tamam Anam saçlarını yoldu.
Əlavə ümumin sızlamaqda olduğu halına uyğun gəlmək, onlar ilə yekrəng olmaq için söylənmiş; ən doğru səbəblərdən birisi daha dərindir. Səbəb ictimai və kütləvi bir ədavətdir: Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 99
İnsafmı əkinçi, səfil Mədinə xəlqi yüz bulsun, Cəngavər qureyşin əsil Övladına qalib olsun Yox, bən istəməm yurdumda Üğursuz bayquşlar ötsün.
Lakin Şəmsayı əvvəlki məşuqinə yağı kəsdirən bu səbəb- lərdən daha müdhiş bir xəbər onun ruhunu alovlandırıyor. Onu sarsıtıyor. O nədir? Bu vaxta qədər azad, açıq, hər məclisdə er- kəklərlə bərabər böyük hörmətlərlə nail nüfuzlu bir qadının tərbiyəsinə müğayiq şeylər!!
Şəmsanın kini özü qədər yüksək, özü qədər böyükdür. Hər kəs Peyğəmbərin bugünkü halına heyrət, ona təzimə məcbur isə, Şəmsa əyilməz! Onda yaltaqlıq, təməllüq satmaq əlaməti görün- məz. O alçalmağa öyrənməmiş. Fəqət quru sərkeşlikdən də bir nəticə çıxmaz. İçindəkiləri bayıra dökmüş olursa məqsudun irmə- miş qalacaqdır. Öylə isə siyasətdən də qaçmalı. Ona binaən:
.............................................. Adəta qalmadı təzimə məcal. .............................................. Ah, deyil tanrına, hətta sana da Hazıram etməyə bu canı fəda.
Demək daha tədbirli hərəkətdə idi. Hətta əvvəldə təziminə heyrət edən rəislər belə Şəmsa qədər hiylə düzağını quramadılar. Yalnız sona yaxın anlamış oldular. Nə yapmalı ki, tədbiri qızın özünün zəhərlənməsilə nəticələndi. Fəqət o sözünün ardınca getdi.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 100
Və şərəflə, namusla öldü. Bu isə tarixdə az görülə bilən sayqılı qadınlardan birisi qədər dəyərlidir. İştə bu cəhətdən Cavidin “Peyğəmbər”indəki müvəffəqiyyəti təbrik etmək lazımdır. Filhəqiqə bu nöqtədə Cavid tam mənasilə Şəmsanın əhvali-ruhiyyəsini dartmış və sonra Peyğəmbərə qarşı qoymuşdur. Şəmsa kibi tiplərin meydana gəlməsi türk ədəbiyyatında bu vaxta qədər pək az görülmüşdür. Bu nöqtədə yalnız Əbdülhəq Hamidin bir neçə qadın tiplərini göstərmək olsa da, onlar yenə də bu qədər ülvi, bu qədər təmiz olmazlar. Onların ən dəyərlisi belə qadınlığın heyvani hissini insani mədəni hisslərinə tərcih etmə- sinə Şəmsa yanında sönük qalırlar. Fəqət onların tədqiqinə ayrı zaman dönəcəyimiz için şimdilik Peyğəmbərin üstə qayıdalım.
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|