Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ƏSƏRİN QURULUŞU
Bu cəhətdən də şair az bacarıq göstərməmişdi. Əvvəla bütün pyes bir şəxsiyyət (Ş.Sənan) ətrafında qurulmuşdur. Bu cəhətdən inkişafında ilk nöqtədən son nöqtəyə varıncaya qədər heç bir nöq- san görülməyir. Məzmun açıldıqca, səhnələr dəyişdikcə meydan- da Şeyx Sənan hazır və nazirdir. Özü də meydanda olmasa kölgə- si görülür, səsi duyulur. Ayrı-ayrı olaraq şəxsiyyətlər ya öz sözlə- rilə, yaxud başqa birisinin sözilə xarakterizə edildiyi kibi hərəkət və fəaliyyət ilə də hər kəsin mahiyyəti anlaşılmış olur. Pyesdə melodram təəssüratı (effekti) də yox deyildir: bir yerdə Sənan bayılır, ikinci səhnədə Sənan ardınca gələn Zəhra Əzranın qolları arasına düşür, başqa bir yerdə Sənan ilə keşişin çəkişməsi baş- layır, Sənan üzərinə sui-qəsdlər hazırlanırkən onun xilas olması və yaxud yurdu yanarkən özünün bəri yandan salamat görünməsi və bu kimi nöqtələr... Bunlar hamısı tamaşaçının xələcan və həyə-
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 164
can içində pyesi təqib etməsinə səbəb olan nöqtələrdir. Əsərdəki dialoq gərgin və şiddətlidir. Şəxsiyyətlər arasında mənalı, kinayəli rişxənd, istehza, təlaş və heyrətlər şimşək misalı simalarda oyna- yır. Dialoqlar ilə bərabər, monoloqların yeri az deyildir. Fəqət hər bir monoloq təbii olaraq ya müəyyən emosiya, zövq nəticəsində və yaxud bir həyəcan dolayisilə meydanə gəlir ki, bu da Qafqazı təsxir etmək ya ümumin qarşısında (Şeyx Hadi, səhifə 30) bir məqsədi anlatmaq və yaxud başlarından keçmiş bir qəzayi nəql etmək məqamlarında irad olunan nitqlərdir. Əsəri diqqətlə nəzərdən keçirdikdə iki “böyük” qüvvənin çar- pışmasını əsas mövzu kibi görmək olur. Burada şair dram kam- ponsionunu incədən-incəyə anlamış və bunu da sona qədər mü- vəffəqiyyətlə sürə bilmişdir. Müəllif bu iki “böyük” qüvvəni dü- şünməmiş deyildir. O, bunlara son dərəcə əhəmiyyət vermədiyi üçün başqa nöqtələrdə, yəni adi yaşayış, mübahisə, təsvirat kibi yerlərdə şiddəti azaldır. Əsas saydığı nöqtələrə gəldikdə bütün dramatik gücünü, bütün üslub və lisan, psixolojilik boyalarını onların ətrafında artırmağa çalışır. Bu qüvvələr hankılardır? Hələ birinci pərdə açıldıqda Şeyx Əbuzərin niyazilə Sənan eşqindən çıldırmış, Zəhranın içəri girər-girməz öz sevgilisini sor- ması keyfiyyətli, ilk addımda müəllifcə ən yüksək sayılan bu iki müqəddəs və böyük duyğunun bir-birilə çarpışdığını və bununla da ümum əsərin ruhunu təyin etmiş olur. Şair burada emosiya və dinamik sözləri mümkün mərtəbə qüvvətləndirmiş. Baxınız: – Şeyx, ya Şeyx! – Şeyx! – Ya allah! – Bana bax... – La ilahə illəllah! – Şeyx Əbuzər! – Nədir qızım? – Əlan. Bir xəbər yoxmu Şeyx Sənandan? – İki-üç dəfə getdim evlərinə... Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 165
– Əcəba xəstələnməmiş ki yenə? Nə olur? Bir də get, rica edirəm.
Bu parçadakı konsepsiyon son dərəcə qüvvətlidir. Burada toqquşan qüvvələrdən birisi din, ikincisi isə eşq-sevgi qüvvətlidir. İştə bu iki qüvvətin döyüşməsi şairin qələmində şimşək kibi bilaixtiyar oynayır və bununla da yalnız “İblis” istisna olunmaq şərtilə bütün digər əsərlərini kölgədə buraxmış olur... Dindarlıq ilə eşq!.. Şeyx Əbuzər ilə gənc Zəhra... Birinci get- gedə sönməkdə: daima xof və rica dalğaları içində yuvarlan- maqda... İkincilər isə içərisindəki təbii potensial qüvvələr sayəsin- də hər təmənna və qorxudan azadə... Dəqiqədə bir cilvə, bir təcəl- la ilə dimağları qaynatmaqda... Əlbəttə ki, fövrən də başlamış gənc eşqin ixtiyar qəlbindəki “üluhiyyət” duyğusundan daha qüvvətli, daha saf olacağı inkaredilməz olduğunu müəllif yeri gəl- dikcə göstərməyə çalışır. Bu cəhətdən bir az da filosof olmaq bir az da oxuculara “mənayi-xilqəti” anlatmaq istəyor. Yəni hər bir şey “rəqs edir”; hətta qayət təbii sandığımız qüvvə də, əşq də belə dəyişməyə məcburdur. Bir zaman Zəhranı mələk ədd edən Sənan daima yüksəlmək istəyir. Bu da insan için qayət təbii bir keyfiy- yətdir. Lakin fikir yüksəldikcə emosiya da, zövq və hüsn mücəs- səməsi də yüksəlməlidir. Zəhra isə yüksəlməyordu. Ona görə də həmin “afət” yerini başqa birsinə buraxmağa məcbur idi. Əski eşq sarsılmış yerində başqa xülyalar doğmuşdu. Sənan içərisində bir mübarizə doğmuşdu. Özü için yaratmış olduğu eylə bir hüsn məfkurəsi arayırdı ki, ona:
Məlum ki, müəllif əsas saydığı cizgini nəhayətə vardırmağa çalışdığı üçündür ki, ümdə bir şeyi unutmuş. O da dramanın poe- tikasında olan xüsusiyyətdir. Bu xüsusiyyət tələb edir ki, səciyyə (xarakter) də vəhdət, yəni bütünlük, yığcamlıq olmaqla səhnələrin
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 166
inkişafındakı qənaət hasil edilmiş olsun. Yəni dramın özünəməx- sus qayda ilə az-çox mühüm rol oynayanların xarakteri aydınlaşa bilsin. Bu cəhətdən isə “Şeyx Sənan” axsaqdır. Məsələn, baş rollardan birini oynayan Xumarın səciyyəsini çıxarmaq çox güc- dür. Habelə uzun monoloqlar saçan Ş.Hadi “naqqallıq”dan başqa bir şey yapmayır. Onun fəaliyyətindən heç bir xarakteristik nəticə çıxarmaq olmaz. Məzmunun inkişafı – personajın münasibətin- dən, onların qonuşmasından, hərəkətlərindən, fəaliyyətlərindən ibarət olmaqla – mövzuun əsasi və xarakterlərinin inkişafilə onla- rın yaşayış və psixoloji məqamlara tabe olaraq düzəlmiş olduğunu göstərməlidi. Buna görə “Ş.Sənan” pyesinə potensiya halında bulunan bir bədii dram demək olur. Quruluş cəhətdən bir şey də dəxi qalmışdır ki, onu da söylə- yəlim! O da mümkün mərtəbə romantik ruhunda yazılan “Ş.S.” pyesində naturalistik səhnələr də vardır. Bu da Gürcüstandakı (çalğıçılar ilə bərabər süslənmiş gürcü qızları əlvan geyimli ço- cuqlar və dəliqanlılar) çıxaraq şərqi oxumalarıdır. Burada şair bütün-bütün bir an için şeyxləri buraxıb təbii hissiyatına yol açır və qayət şan-şətir bir üsluba keçir:
Əsər nəsimi-dilguşa, Çəmən, çiçək, günəş, hava, Cahanı xüldzar edər. D ə l i q a n l ı l a r – Səfalıdır çəmən, çiçək, Fəqət nə çarə eyləmək Ki hər baxışda bir mələk. Könülləri şikar edər. Q ı z l a r v ə ç o c u q l a r – Məhəbbət əhli daima Olur bəlaya aşina Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 167
Cəfayə etməz etina. Nigarə can nisar edər.
Dəliqanlılar çalır, oynayırlar: Hüseyn Cavid təbii hissiyyatına yol verdiyinə haman peşiman olarcasına yenə də təsəvvüf, yenə də rümuzə dalmağa çalışır. Onu təqib edən kinayəli fəlsəfəyə, İstambuldan dumanlı bir surət götürmüş olduğu fəlsəfəyə keç- məyə çalışır. Dəli Dərvişi ortaya çıxarır. Burada simvolist olmaq istəyir. Lakin gürcülərin saf və təmiz bir surətdə göz önündə açılmış yaşayışı, Tiflis kintoları Cavidi məcbur edir ki, yenə də naturalistik sadə məişətdən alınma səhifələr yaratsın. Ona görə də Serqo, Anton-Simonlar ilə bir parça məşğul olmağa razı olur. Fəqət Serqonun heç də ağzına yaraşmayan bir türki ona söylətir:
Bu parça Gürcüstanda yaşayan, bir kintoya necə də yaraş- dığını bir dürlü kəsdirmək qabil deyildir. Bəlkə Serqo da Xumara aşiqdir. Öylə isə onda bir psixolojik keyfiyyət görünə idi, o da yoxdur. Demək, yuxarıda gördüyümüz çocuq və qızların oxuması, Serqonun türkü çağırması tamam-tamamına Şeyx Sənan ruhunun ətrafına saçılması və hər kəsdə Sənan təhəssüsatı görülməsi üçündür. Guya bütün aləm məhəbbət əsiridir. Bu isə bizcə bir azca da qələmi zorlamaqdır.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 168
Əli Sultanlı Ùöñåéí Úàâèäèí ôàúèÿëÿðè
əsrdə Azərbaycan ədəbiy- yatında iki böyük romantik mütəfəkkir şair yaşamışdır: Məhəmməd Hadi və Hüseyn Cavid. H.Cavid ədəbi yaradıcılığına lirik şair kimi başlamışdır. Tamam toplanma- mış şeirləri nəzərə alınmazsa, o, iki şeir məcmuəsinin (“Keçmiş günlər” 1913 “Bahar şəbnəmləri” 1917) müəllifidir. Şeirlərin bir qismi təbiət təsvirləri, ikin- ci qismi həyatdan küskün, narazı motiv- lərlə dolu isə, üçüncü qismi kapital və zəhmət məsələlərini neft sənayesi aləmini, aclıq və səfaləti, şairin təəssüf və şikayətlərini təsvir edir. Hər üç qism şeirdə şair, içində yaşadığı ictimai mühi- tin insana qorxunc bir boyunduruq olduğunu iddia edir və keçmi- şə deyil, gələcəyə baxır. Lakin uzaqlarda parlayan gələcəyi və ona gedən yolları aydın görə bilmədiyi üçün bəzən həyat haqqında bədbin nəticələrə gəlib çıxır. Bəzən gələcəyə ümid bağlasa da, onu aydın təsəvvür edə bilmir. “Bakıda” adlı şeirinin sonunda Şə- fiqənin gözünü açan, onun son suallarına cavab verən Məsud deyir:
Bu, anlaşılmayacaq bir suali-müşküldür Ki, həll edilməsi zənnimcə qeyri-qabildir. Bu fikrə qarşı nə mazi cavab verdi, nə hal; Sənin bu fikrini kəşf eylər ancaq istiqbal...
Cəmiyyətin ən mühüm məsələsini həll edərkən H.Cavid ona nə keçmişdə, nə müasir dövrdə cavab tapa bilmir. Onun xəyalı həyat həqiqətlərini qabaqlayıb ötür, işıqlı gələcəyə çevrilir. XX
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 169
H.Cavidə görə, keçmiş bir heçlik, hal-hazır qorxunc, gələcək isə konkret və aydın deyildi. H.Cavid cəmiyyətin inkişaf qanunları ilə tanış olmadığı üçün ziddiyyətlərdən canını qurtara bilmirdi. O, mütəfəkkir şair olduğundan, həyat hadisələrinə bəsit, üzdən yana- şa bilmirdi. Eybəcər, ədalətsiz ictimai səhnələrin dərinliyinə nəzər ataraq, “nə üçün?” sualı qarşısında H.Cavid fikrə dalır, bəzən Hamlet kimi:
Ki onun intihası yox, dibi yox, –
deyirdi. Bilik, anlamaq, təfəkkür məsələsində H.Cavid poeziya- mızın Hamleti idi. Eyni məsələlər onun dram əsərlərində qoyulur və həll edilər- kən fəlsəfi düşüncələr meydana atılır. Həyat həqiqəti ilə arzu və xəyal arasındakı ziddiyyət onun dram əsəslərinin hərəkətverici qüvvəsidir. Buna görə də H.Cavid müstəsna hadisə, müstəsna hərəkətlər, müstəsna xarakter və müs- təsna fabulalar yaradır. “Ana” əsərində Səlma, “Maral” əsərində Maral, “Şeyx Sənan”da Şeyx Sənan, Dərviş və bu əsərlərdə verilən hadisə, hərəkət və fabulalar, arzu olunan alicənab insanlar insan əsəblərini gərginləşdirən hadisələr və fabulalardır. Buna uyğun olaraq H.Cavid hadisələrin məntiqi gedişini izləməkdən ziyadə, fikrə dalır, həyat, ölüm, eşq, din, istismar, zəhmət, azad- lıq, ədalət haqqında onun qəhrəmanları dilə gəlib bədii ifadə ilə aforizmə başlayırlar. Bəzən də dramaturq qəhrəmanların söhbə- tinə müdaxilə edərək öz fəlsəfi görüşlərini gizlətmir. Bu cəhəti də nəzərdə tutmaq lazımdır ki, H.Cavidin vahid bir sistemə malik fəlsəfi konsepsiyası yox idi. Ona görə də təbii olaraq, mütəfəkkir sıx-sıx ziddiyyətlərə düşürdü. Bu ziddiyyətlər isə şəxsən H.Cavi- din deyil, bəlkə dövrün ziddiyyətləri idi. Ruhən çox həssas olan şair-dramaturq feodal-patriarxal münasibətlər mühitində tərbiyə almışdı, kapitalizm əlaqələrinin hakim olduğu şəraitdə qorxunc şəkil alan istismar dünyasında yaşayırdı; o bu dünyaya yabançı, Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 170
laqeyd baxa bilmirdi. Gah ideal aləm görür, gah da rəzalət bataq- lığı qarşısında çaşıb qalır, çıxış yolu tapa bilmirdi. O, realist yazı- çılar kimi xəstə cəmiyyətin əsas yaralarını açmaqdan uzaq idisə, bu yaraları görür, öz şikayət və etirazlarını pafoslu aforizmlərlə ifadə edirdi. Bəzən də yazıçı realist səhnələri yaradırdı. 1920-ci ilə qədər onun bir sıra əsərlərində romantizm ilə realizm birləşir. Dramaturq bəzən romantizmdən realizmə keçirdi. H.Cavidin ziddiyyətlərindən danışarkən bir həqiqəti unutmaq olmaz ki, onun qəlbi həmişə xalqının nəfəsi ilə çırpınmış, ruhu xalqın dərdi ilə iztirab çəkmiş, heç bir zaman müxtəlif görüşlü redaktorlardan, milyonerlərdən asılı olmamış, millətçi, təəssübkeş şovinistlərə və müsavatçılara aldanmamış, tam mənasında müstə- qil olmuş, öz sərbəstliyini kimsəyə satmamışdır. Sərbəst düşünüb, sərbəst yaratmışdır. H.Cavid orijinal təbiətə malik bi şair idi. Onun bir misrasını silmək, başqa bir misra ilə əvəz etmək mümkün deyildi, hətta dilinin imlasını dəyişdirmək belə böyük cəsarət tələb edirdi. Bü- tün bunlar H.Cavidin sənətkar ilə yaradıcılıq haqqında olan görüş- lərindən irəli gəlmişdi.
Rasizadələr ailəsi iş axtarmaq üçün Şaxtaxtı kəndindən Nax- çıvana köçmüş, Cavidin atası molla Abdulla mədrəsədə təhsil almış, gözəl və lətif səsə malik olduğu üçün mərsiyəxanlığa başlamış, az bir zaman içərisində Bakıda, Şamaxıda, Gəncədə və başqa şəhərlərdə şöhrət qazanmışdır. Hüseyn Cavid 1882-ci ildə anadan olmuşdur. Onun böyük qardaşı Məhəmməd Rasizadə mükəmməl təhsil görmüş bir vaiz idi. Vaizlikdən ziyadə müəllimlik və mühərrirliklə məşğul idi. O, Naxçıvanda Sovet hakimiyyəti yarandıqdan sonra Naxçıvan peda- qoji məktəbinin dil və ədəbiyyat müəllimi olmuşdur. H.Cavid ilk təhsilini mədrəsədə almışdır 1 . Sonralar atası onu təhsilini təkmilləşdirmək üçün Təbrizə göndərir. Təbriz mədrəsə-
1 İlk təhsilini mollaxanada, sonra Sidqinin məktəbində almışdır. – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 171
lərində 1 verilən təhsil gənc Cavidi cəlb etmədiyi üçün, oradan narazı qayıdır. 1905-ci ildə ticarət bəhanəsi ilə İstambula gedir. H.Cavid İstambul universitetində oxunan mühazirələrə azad dinləyici kimi davam etməyə başlayır. Onu ən çox maraqlandıran türk filosofu Rza Tofiqin mühazirələri idi. H.Cavid Bakıya döndükdən sonra Bakı pedaqoji məktəbində dil və ədəbiyyat müəllimi işləyir. N.Nərimanov onun istedadını çox qiymətləndirdiyi üçün Cavidlə tez-tez görüşərmiş. Tələbələr ona və müasiri, dostu Abdulla Şaiqə böyük hörmət bəsləyirdilər. H.Cavidə olan məhəbbətin səbəblərindən birincisi bu idi ki, başqa ədəbiyyat müəllimlərindən fərqli olaraq, o, böyük şair idi; ikin- cisi, H.Cavid tələbələrdə dünya ədəbiyyatı klassiklərinə maraq oyadırdı; üçüncüsü, sərbəst yazı dərslərində istedadlı tələbələrə istiqamət verirdi.
H.Cavid həm lirik şair, həm də dramaturqdurq. Onun ilk şeiri “Füyuzat” məcmuəsində çıxmışdır. Bundan sonra şair “Keçmiş günlər” (1913), daha sonralar “Bahar şəbnəmləri” (1917) adlı şeir məcmuələrini çap etdirmişdir. Bu məcmuələrə şairin 1906-cı ildən 1917-ci il qədər yazmış olduğu şeirlər daxildir. H.Cavid ilk dram əsəri olan “Uçurum” 2 pyesinin ardınca başqa əsərlərini yazır: “Uçurum” (1905) 3 , “Ana” (1910), “Maral” (1912), “Şeyx Sənan” (1913-1914), “Şeyda” (1917), “İblis” (1918), Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra isə “Afət” (1922), “Peyğəmbər” (1923), “Topal Teymur” (1925), “Knyaz” (1929), “Telli saz” (1930), “Səyavuş” (1934), “Şəhla” (1935), “Xəyyam” (1935), “İblisin intiqamı” (1936). Bundan əlavə iki min misradan çox olan “Azər” (1920-1937) poemasını yazmışdır.
1 Talibiyyə mədrəsəsində. – Tərtibçi. 2 Müəllif yanılır. H.Cavidin ilk dram əsəri 1910-cu ildə yazdığı “Ana” pyesidir. – Tərtibçi. 3 “Uçurum” 1905-ci ildə deyil, 1917-ci ildə yazılmışdır. Red. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 172
O, Türkiyədə istibdadın hökm sürdüyü ən ağır illərdə “Füyuzat”da çap etdirdiyi şeirində deyirdi:
İstambul ədəbi mühitindən aldığı təəssürlər əsasında H.Cavid ilk dram əsəri olan “Uçurum”u yazmışdır. “Uçurum”un məzmunu Türkiyə həyatından alınmışdır. Gənc dramaturqun bu ilk əsəri nə Türkiyədə, nə də Azərbaycanda səhnə üzü görməmişdir, çünki is- tibdadla əlbəyaxa mübarizə illərində əsər türk gənclərinin diqqə- tini cəlb edə bilmədiyi kimi, ümumiyyətlə Azərbaycan tamaşaçı- ları üçün də maraqlı olmamışdır 1 .
Cəlaldır. Cəlalın ailə həyatı, onun incəsənət haqqındakı təsəv- vürləri, bir rəssam kimi yaradıcılığı dramın məzmununu təşkil edir. Hər iki aləm üzvi vəhdətdə olub, pərdələrarası növbələşir. Cəlal sevdiyi Göyərçinlə evlnib, xoşbəxt ailə qurmuşdur. Çəkdiyi tablolar hamının diqqətini cəlb etmişdir. O, böyük ümidlər verən istedaddır, ancaq onun istedadı daha geniş üfüqlər tələb etdiyi Parisə getmək, özünü tanıtmaq, ümumdünya sərgisində özünə guşə əldə etmək Cəlalı müvəqqəti olaraq ailəsindən, vətənindən ayrılmağa məcbur edir. Cəlal tələbə qaynı İldırımla Parisə yola düşür. Bu vaxt Avropa mədəniyyətinin, eləcə də incəsənətinin böhran keçirdiyi dövr idi. Ədəbiyyatda olduğu kimi, rəssamlıqda da estetçilik, impressionçuluq, bir sözlə, antirealistlik cərəyanlar hakim idi. Cəlalın istedadı bu təsirlər altında böhran keçirməyə başlayır. Üstəlik, aşiq olduğu hərcayi Anjel onu öz sevgili qadını
1 Pyes 1922-1923-cü il teatr mövsümündə Azərbaycan dram teatrında tamaşaya qoyulmuşdur. Red. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 173
Göyərçini unutmağa məcbur edir. Sonralar Anjel onu nəinki ailə həyatından, hətta əsl sənətindən də ayırır. Dramda iki öyüdçü surət var. Onlardan biri Göyərçini həqiqi məhəbbətlə sevən, eyni zamanda, onun xöşbəxtliyini arzulayan Əkrəm, ikincisi isə Göyərçinin atası Uluq bəydir. Əkrəm səyyah, mütəfəkkir, kitab aşiqi, mütaliəçi bir şəxsdir. Uluq bəy isə qızının bədbəxtliyini görən, ürək yanğısı ilə fikirlərini söyləyən bir qo- cadır. Hər iki öyüdçü Paris mühitini tənqid, russoizmi təbliğ edir. Onlar Cəlalın öz vətənində, ərəb və türk-tatar ölkələrində rəssam üçün zəngin mövzular olduğundan söhbət açırlar. Hər iki öyüdçü- nün Paris mühiti və ümumiyyətlə kapitalizmin istedadları öldür- mək təbiəti haqqında irəli sürdüyü fikirlər, şübhəsiz, həqiqətdir. “Füyuzat” məcmuəsinin mühərrirləri İstambul mühitini tərif- lərkən, oradan vətənə dönən gənc dramaturq İstambula öldürücü satira yazır. Əslində, o, Paris mühitinin təsiri altına düşmüş İstam- bul həyatını, gənclərin əxlaqını, pozğunluğunu realist cizgilərlə vermişdir. Bu təsirlər H.Cavidin ürək sözlərini ifadə edir. Lakin bu mühitə qarşı qoyulmuş patriarxal mühit H.Cavidin görüşlə- rində ani bir hal idi ki, sonralar dramaturq feodal-patriarxal mühiti kəskin tənqid edərək, ictimai tərəqqini başqa yerdə axtarır. Əkrəm ilə Uluq bəyin düşüncələrində qorxulu cəhətlər vardır. Misal üçün, Əkrəm Cəlala məsləhət görür ki, Ərəbistana gedib gənclik illərində:
Bir halda ki, göydən enən bir mələk Qarşısında gülümsər nur sərpərək –
vəziyyətində rəsm etsin və yaxud Krım yaylalarını, Edil boylarını, Qafqaz dağlarının gözəl tablolarını çəksin. Uluq bəy də bunları təsdiq edir. Bu fikirlərdən panislamist, pantürkist iyi gəlir. Ancaq dramaturqu Əkrəm və Uluq bəylə eyniləşdirmək olarmı? Bəlkə də H.Cavid bu iki surətini təfəkküründə həmin illərdə “Həyat” və “Füyuzat”da, eləcə də müəyyən türk mürtəcelərinin düşüncələrin-
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 174
də özünü göstərən panislamist və pantürkist ideyaların timsalını vermişdir. Dramda da onların fikirləri quru bir arzu olaraq qalır. Əsərin baş qəhrəmanı Cəlal romantik, estet bir rəssamdır. Bu barədə İldırımın verdiyi qiymət və onun Paris həyatı hökmümüzü sübut edir. İldırıma deyir ki: Cəlal həqiqətdən ziyadə bəncə Xəyal düşkünüdür. Onun zənnincə Xəyaldan doğarmış bütün böyüklük, Həqiqi lövhələr onca pək sönük.
Cəlalın üslubunu bəyənib təsdiq edən Əkrəmlə İldırım razıl deyil. O deyir: Hərra-mələk həp birər əfsanə... biz Şimdi artıq həqiqət dövründəyiz.
Bu fikri ilə İldırım üslub haqqında mülahizələrə yekun vurur. Demək olar ki, yekun dramaturqun şəxsi düşüncələrinin məğzidir. Estetçilik Cəlalı həm yaradıcılıq böhranına, həm də ailə dra- mına gətirib çıxarır. O, Parisdə arzularına çata bilmir və özü ilə yeni, diqqəti cəlb edən tablo gətirmir. Şairə görə, bu müvəffəqiy- yətsizliyin əsas səbəbi Cəlanın pozğun bir qadın olan Anjelə uy- masıdır. Doğrudur, əsərdə belə göstərilir, lakin daha dərinə get- dikdə, görürük ki, bunun səbəbi burjua mədəniyyətinin, eləcə də burjua incəsənətinin daxildən çürüməsidir. İstambula dönən Cəlal Anjeli də özü ilə bərabər gətirir. Heş şey əyan olur. İldırım bacısı Göyərçini bu fələkətdən qurtarmaq üçün, yalandan Anjelə öz eşqini elan edir. Hərcayi Anjel bu sözlərə uyur və İldırımla evdən gedir. Bunu görən Cəlal balkona çıxır. Anjeli çağırır, Göyərçin isə, qucağında uşağı Cəlala yal- varmaq istərkən Cəlal onu itələyir. Uşaq Göyərçinin əlindən qopub yerə düşür. Əsərin III pərdəsi belə dramatik səhnə ilə bitir. Fiziki dramın arxasınca ruhi dram başlayır. Uşaq qatili olan Cəlalın keçirdiyi iztirab, Göyərçinin yası beşinci pərdənin böyük
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 175
bir hissəsini əhatə edir. İldırım da qurduğu planla istəyinə çatmışdır. Lakin Cəlalın bir qatil kimi çəkdiyi əzab o qədər böyükdür ki, sənəti də yaddan çıxarır, Anjeli də. O, Anjelə nifrət bəsləyir. Dəliləşmiş Cəlal son monoloqun deyir:
Cəlal özünü uçuruma atır. Bütün varlığı uçurum bilən Cəlalı dramaturq ilə eyniləşdirmək olarmı? Cəlalın yolu, işləri məntiqi olaraq onu uçurum qarşısına gətirir və məhv edir. Məsələnin baş- qa cür həlli şübhəsiz, H.Cavidi süniliyə, saxtalığa gətirib çıxarırdı. H.Cavid, mürtəce romantiklərdən fərqli olaraq İstambul və İstambul mühitini, Parisin öldürücü təsiri ilə pozğunlaşmış türk gəncliyini ideallaşdırmır, əksinə, onu ifşa edir. Dramaturqun ya- ratdığı İldırım kimi müsbət obraz əsərdə tamamilə açılmamışdır. Dramaturq köhnəlmiş qanun-qaydalara tabe olmadan hadisə- ləri gah Türkiyədə, gah da Parisdə verir. Şeirin vəznini məzmunu- na görə dəyişir. Surətlər adi vətəndaşlardırlar; onların da həyatın- da belə dramatik hadisələr baş verə bilər. Bu hadisələr fantastik olmaqdam ziyadə realist cizgilərlə verilmişdir. Lakin əsas səhnə- lər, konflikt romantikcəsinə həll olunur. “Ana” əsəri bir pərdəli dramdır. Mövzusu müasir Dağıstan həyatından alınmışdır. Uzun bir müddət burjua mədəniyyətinin zəhərləyici təmasından kənarda qalmış mərd, alicənab, sadiq dağıstanlılar H.Cavidin diqqət mərkəzində dayanır. “Ana”da iki ailə qarşı-qarşıya qoyulmuşdur. Onlardan birin- cisi varlı, kəndin hampasının ailəsidir ki, əsas nümayəndəsi Or- xandır. İkinci, kəndin yoxsul bir ailəsidir ki, başda ana - Səlma Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 176
dayanır. Orxan vaxtını özü kimi dəliqanlı əhli-keflərlə keçirir. Onun həyatından bəllidir ki, zəhməti sevməyən gənc hampa oğlu kənd qızlarını bir-bir izləyir. O, bu fikirdədir ki, yoxsulda namus hissi, alicənab sevgi ola bilməz. Ona görə də Səlmanın oğlu gənc Qanpoladın nişanlısı İsməti ələ keçirmək istəyir. Qanpolad isə ailəsini dolandırmaq, toya pul yığmaq üçün şəhərə getmiş, bir ildən artıqdır hələ də qayıtmamışdır. Beləliklə, güzəran və xarakter etibarilə iki gənci təsəvvürdə müqayisə etmə- dən əsərin ideya məzmununu müəyyənləşdirmək çətin olur. “Ana”da iki mühüm səhnə diqqət mərkəzində dayanır: birin- cisi, ananın oğlu haqqında nigarançılığı və İsmətin öz sevgilisi Qanpolada bəslədiyi pak eşqin ifadəsi, ikincisi isə Səlmanın, çox sevdiyi oğlunun qatilinə bilmədən sığınacaq verməsi, bildikdən sonra da əhd-peymana sədaqət göstərib onu qoruması və azad etməsidir. Birinci ikinci üçün əsas psixoloji zəmin yaradır. Birinci səhnədə anaya xas olan nigarançılıq hissi aşıb-daş- maqdadır. Üç aydır ki, Qanpoladdan məktub yoxdur. Vəfalı Qan- poladın susması yəqin ki, bir fəlakətin üz verdiyini göstərir. Məktub ananı sevindirir. Onu düşündürən oğlunun toyudur. Çərkəz qızı İsmətin nişanlısına bəslədiyi eşq isə, Orxanın ona öz puç eşqini elan etməsi ilə öz ifadəsini tapır. İkinci mühüm səhnə, dram tarixində misli görünməyən bir hadisəyə həsr edilmişdir. Ana öz istəkli oğlunun qatilinə bilmədən sığınacaq verir, bildikdən sonra da onu qoruyub azad edir. Bu səhnə, romantiklərə xas müstəsnalıq kimi görülə bilər. Lakin bir cəhəti unutmaq olmaz ki, Səlma dağıstanlıdır. Dağlı xalqlar ara- sında belə adət vardır. Adət adətdir. O, yazılmamış qanundur. H.Cavid belə bir adəti romantikcəsinə həll edir. Ana ləzgi Muradın oğlu Qanpoladın qatili olduğunu bildikdən sonra dərin psixoloji hallar keçirir. Düşmənə aman verdiyi üçün şikayətlənən Səlma bir anlığa peşman olub vədini pozmaq istəyir. O deyir.
Sağ buraxmam... Mənim pəncəmdə hala! Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 177
Onun həddini bildirir bu əllər! Qəlbinə yerləşsin gərək bur xəncər! ........................................................ ........................................................ Xayır, əfv etməli!.. Getsin də miskin Xəcalətdən yerlərə keçsin! (Onu yola salarkən): ...Qonaq qardaş, dur! Təlaş etmə sən; Qorxma, bir zərər gəlməz sana məndən. Amandasın; heç qorxma, heç sıxılma! Çünki mən əvvəldən söz verdim sana. Sən bir qonaqsan, qatil olsan belə, Səlma həlak olur da, verməz ələ. (Qatil Muradı yola saldıqdan sonra) Get, çəkil get! Dinsiz, allahsız xain! Murdar izin bu torpaqdan silinsin.
Bu əsərdəki ana, dramaturqun olmasını arzu etduyi geniş qəlbli, saf ruhlu, əhdinə sadiq bir anadır. Ədibin idillik bir aləm yaratdığını düşünənlər varsa, onlar bil- məlidir ki, ədibin fikrincə, bu aləmdə xoşbəxt yaşamaq mümkün deyil. Demək ki, H.Cavid bu əsərində idillik aləmi ifşa etmişdir. Hətta şair belə bir qənaətə gəlir ki, Russonun xoşbəxt həyat plan- larını buraya da tətbiq etmək mümkün deyil. Bir ildən artıq zəh- mət çəkib pul yığan Qanpolad sağ və salamaty evlərinə dönərkən xain gülləsi ilə ağır yaralanıb məhv olur. Halbuki o işlədiyi şəhər- də, yəni sənaye mərkəzində belə xəyanət qurbanı olmamışdı. Da- ğıstanın uzaq, dağbaşı kəndində ən böyük cinayətlər olur: Qan- polad ölür, İsmət ölür, Səlma ölür. O biri tərəfdən Orxan və dost- ları məhv olur. Əsərin sonluğu qəbirstanlıq mənzərəsini xatırladır. “Ana” əsəri mövzusu etibarilə orijinal bir əsər kimi H.Cavidin dramaturgiysına daxil olur. Dörd pərdəli “Maral” (1912) pyesində romantik H.Cavid real həyatın bir necə mühüm məsələsinə toxunaraq, oxucusunda Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 178
feodal-patriarxal və eyni zamanda, kapitalist münasibətlərin do- ğurduğu eybəcər hadisələrə hiddət və nifrət hissi oyadır. Turxan bəyin ailəsində özünü göstərən ailə dramının aynasında müasir həyatın baş məsələləri görünməkdədir. Turxan bəy puluna, adına güvənərək on altı yaşlı yetim qız Maralı almışdır. Halbuki onun iyirmi yeddi yaşlı, ali məktəb bitirmiş oğlu var. Maral gözəl ol- maqla bərabər, düşünür, mühakiməlidir. Maral anasını təqsirlən- dirmir, bilir ki, xüsusilə yetim qızların, ümumiyyətlə bir çox qız- ların taleyi belədir. Göyərçin kimi azad yaşayan Maral qəflətən yetim qalır. Turxan bəy bəla ildırımı kimi, ailənin başının üstünü alır. Hamı susur. Turxan bəy arzusuna nail olur. Maral, içində yaşadığı zəngin həyatdan belə nəticə çıxarır: “Uff, bəxtiyarlıq içində öl- mək, kədərlər, üzüntülər içində yaşamaqdan min qat xeyirli imiş...” Turxan bəy tutduğu işdən peşman deyil. O, bu fikirdədir ki, hər şeyi pul ilə almaq mümkündür. O deyir: “– Hadir! Nadir! Heç bir hiss, heç bir qüvvət, heç bir yer yox- dur ki, orada altun, gümüş rol oynamasın. Əmin olunuz ki, dün- yanın bütün izzəti, bütün səadəti ancaq para ilə əldə edilə bilir. Nadir bəy – (yerindən qalxaraq). Əvət, hər şey para ilə əldə edilir; illa fəzilət və insaniyyət! Turxan bəy – Xayır, xayır... Fəzilət də paradır, insaniyyət də...”
Əlbət ki, Turxan bəy insan dedikdə “insan paltarına girmiş çulsuz-noxtasız uzunqulaqları, yalnız altundan yapılmış bir palan- ları əskik olanları” nəzərdə tutur. Bu yalnız Turxan bəyin öz ba- şından çıxardığı “fəlsəfə” deyil, bəlkə müasir burjua cəmiyyətinin obyektiv qanunudur. Turxan bəylər həmin qanunun vasitəsi, marallar isə onun qurbanıdırlar. Ağalar... Nə buldular İsgəndərlər, Çingizlər?! Qanlar töküb, canlar yıxıb getdilər!.. Cahanı titrədib alt-üst etdilər, Qanlı bir iz buraxdılar ellərdə... Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 179
Zabit Çingiz bəy bu bəndin ideyasına düşmən olduğu üçün aşığı qovur. Bu ətrafda başlayan mübahisələrdə hüquqşünas Nadir bəy H.Cavidin müharibə və sülh haqqında fikirlərini ifadə edərək deyir:
“Hər kəs eyi bilir ki, mən əsla qan tökülməsini sevməm. De- yil ki, məxluqatın ən şərəflisi olan insanların, hətta zəif, aciz bir qarıncanın belə qanına girmək, məncə əfv edilməz bir cinayət- dir...”
H.Cavidin birinci dünya müharibəsi ərəfəsində dediyi bu sözlər onun öz ürək sözləri idi. Keçmişdə burjua cəmiyyətində mətbuatın satqınlığından çox yazılmışdır. Tək bir “O olmasın, bu olsun” komediyasında qəzetçi Rza bəyin iş və hərəkətlərində bu tənqidin tutarlı nümunəsini görmək olar. H.Cavid də “Maral” dramında bu tənqidi başqa bir şəkildə vermişdir. Humay Cəmil bəyə qəzet oxumağı təklif etdiyi vaxt, Cəmil bəy deyir:
Cəmil bəyin fikrincə, qəzetlər saçma, yəni yalan yazmaqla bərabər, insanlığın başına gətirilən eyni fəlakəti təkrar edirlər. Bu fəlakət isə hər yerdə haqq adına haqsızlıq şəklində davam edir. H.Cavidin istər poeziyasında, istərsə də dramaturgiyasında haqqın, insan hüququnun hər tərəfdə pozulduğu mühüm bir motiv kimi etiraz şəklində səslənir. Ruhən humanist olan həssas şairin insan oğlunun başı üstündə gəzən qara buludları gösrməsi və bu fəlakətin qarşısını almaq üçün qüdrətinin çatmamasını etiraf etmə- si nə qədər acı və nə qədər tragik idi! Üstəlik, şairin faciəsi bir də onda idi ki, tarixdə bu fəlakəti yox edə biləcək proletariatın qüdrətini görə bilmirdi. Dövrün ən mühüm məsələlərindən biri də örtünmək, yaşın- maq məsələsi idi. Cəmil bəylə Humay evləndikdən sonra küçədə açıq gəzirlər. Ona görə də Cəmil bəyin atası Turxan bəy nə küçə-
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 180
yə çıxa bilir, nə bazara. Hər yerdə onların sözünü danışırlar. Bu ətrafda başlayan mübahisədə Nadir bəy qadın azadlığı haqqında fikirlərini söylərkən bilavasitə qadınların örtünmək məsələsinə də toxunur: “...Xalqı təhlükəli uçurumlara yuvarlayan bir qanun isə pək çürük və mənasız bir əfsanə deməkdir”. Bir az aşağıda: “Sağlıam bir tərbiyəyə, sarsılmaz bir əxlaqa malik olan xanımların açıq gəzməsində heç bir məhzur görmiyorum...” Nadir bəy inanır ki, gələcəkdə bütün qızlar, qadınlar Humaya arqadaş olacaqlar. Nadir bəy ilə Turxan bəyin mübahisəsi getdik- cə qızışır. Bu vaxt Qazı dini ehkamın, cəhalətin qara qüvvələrin dotələb bir pəhləvanı kimi içəri girir. O, Humayın xristian qızla- rından fərqlənmədiyini göstərir. Əgər “müsəlmanlıq belə gedərsə, çox sürməz ki, ev-eşiyimiz Lut şəhəri kimi yerin dibinə keçir” deyir. Nadir bəyin etirazına Qazı təhqirli ifadələrlə cavab verər- kən, Nadir bəy onu “ağzıpozuq səfil” və “tərbiyəsiz” cahil adlan- dırır. Mübahisə dueli xatırladır. Turxan bəy isə Qazının qorxusun- dan oğlu Cəmil bəyi evindən qovmalı olur. Bu əsərdə ruhaniliyin ifşası “Ölülər” səviyyəsinə yüksələ bilməsə də, Qazının romantik bir şair tərəfindən ölümcül yaralan- ması diqqətəlayiq idi. Diqqətəlayiq idi ona görə ki, atası ruhani, qardaşı şeyx olan, ruhani məktəbdə təhsil alan şair irticaya qarşı, mütərəqqi yol seçmişdi. Öz xalqı qarşısında vicdani sözünü söy- ləməklə bərabər, ona mütərəqqi, mədəni həyat yolunu göstərirdi. Göründüyü kimi, dramaturq bir ailə dramı fonunda müasir dövrün bəzi mühüm ictimai məsələlərini qoyub müsbət mənada həll edir. Bu nöqteyi-nəzərdən əsərin iki surəti diqqətəlayiqdir. Onlardan birincisi hüquqşünas Nadir bəydir. Cəmil bəyin dostu- dur. H.Cavid onu müsbət surət kimi vermək istəmişdir. O, drama- turqun həll etmək istədiyi məsələlərin hamısında iştirak edib, öz sözünü söyləyir. Onun fikirləri aydın və konkret olub, əsas etibarilə müəllifin öz sözləridir.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 181
İkinci surət Cəmil bəydir. O bir çox məsələlərdə mütərəqqi görüşlü bir gənc olsa da, melodramatik surətdir. Eşqindən xəstə olmuş Cəmil bəyin sərsəmləmələri müasir oxucuda gülüş oyadır. Bəzən o, tolstoyçu kimi görünərək, quşlara atılan gülləyə də etira- zını bildirir. Lakin onun sevgisi, qurduğu xöşbəxt ailə həyatı atası Turxan bəyin iyrənc ailə həyatına qarşı qoyulmuşdur. Belə çıxır ki, atalar elədir, oğullar isə belə olmaq istəmirlər. H.Cavidin buna böyuk ümidi var. “Maral” əsəri H.Cavidin nəsr ilə yazdığı ilk dramıdır. Onun kompoziyası da sadə və konkretdir. “Şeyx Sənan” dramını H.Cavid birinci cahan müharibəsi ərə- fəsində yazmağa başlamış, müharibənin ən şiddətli vaxtında bitirmişdir. İmperialist müharibəsinin məqsəd və mahiyyətini gizlətməyə çalışan dövlət başçıları ortalığa “vətəni qorumaq”, “dini cahad” və sair kimi şüarlar ataraq ümumi səfərbərlik elan edirdilər. Bu boş şüarlara aldanmış gənclər vətən üçün canlarını qurban verməyə getdiklərini iddia etdikləri halda, əslində sənaye sahibləri üçün ölürdülər. Müharibənin gətirdiyi aclıq və səfalət dünyanın hər bucağında hiss olunurdu. Azərbaycanlılardan əsgər alınmasa belə, ümumi səfalət Azərbaycanı da bürüyürdü. Belə şəraitdə yazılan “Şeyx Sənan” dramı H.Cavidin ruhi halı üçün çox tipik idi. O bu mövzunu dərinləşdirir və romantizm nöqteyi-nəzərindən həll edir. “Şeyx Sənan” xalq əfsanəsidir. İndi də Tbilisidə Kür kənarın- da “Şey Sənan dağı” adlı dağ var. Lakin əfsanənin xalq içərisində indi də yaşadığını sübut edəcək bir əlamət yoxdur. Bu mövzuda Ü.Hacıbəyov “Şeyx Sənan” (1908) adlı opera, Mehdi bəy Hacınski isə rus dilində “Şeyx Sənan əfsanəsi” adlı bir risalə yaz- mışdır. Bu mənbələrin ən qədimi isə Şeyx Fəridəddin Əttarın (1118-1229) “Məcalisi-üşşaq” və “Məntiq-qüt-teyr” əsərləridir. Əlimizdə olan “Məntiq-üt-teyr” əsərində Şeyx Sənana aid olan mənzum hissənin nəsr ilə qısa məzmunu belədir:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 182
“Şeyx Sənan əlli illik ömrünü Məkkədə, Kəbə ətrafında iba- dətdə keçirmişdir. Onun dörd yüzə qədər fazil müridləri şeyxin kəramətindən və kainat sirlərini bilməsindən ilham almaq məq- sədilə bir dəqiqə də olsun ondan ayrılmazdılar. Məkkənin şil və korları Şeyxin müqəddəs nəfəsinin təsirindən şəfa tapırdılar. Bir gecə Şeyx Sənan yuxuda özünün Rum ölkəsində bir gözəl sənəmə səcdə etdiyini görür. Yuxudan ayılan Şeyx, sənəmə aşiq olur. Kəbəyə getmir, müridlərlə məşğul olmaqdan imtina edir. Şeyxin bu halından təəccüblənən müridlər ondan bunun səbəbini soruşar- kən, Şeyx özünün artıq Rum ölkəsində ruhən seyr etdiyi “sənəmi- tərsazadəyə” məftun olduğunu, artıq iman və axirəti buraxıb eşqi intixab etdiyini onlara söyləyir. O, Kəbədən uzaqlaşıb Rum ölkəsinə səfər edəcəyini və “tərsa” ilə qovuşacağını bildirir. Mü- ridlər Şeyxə yalvarırlar ki, o bu yoldan qayıtsın. Şeyx cavabında, behiştdə onlarla (müridlərlə) yaşamaqdansa, cəhənnəmdə məftun olduğu məşuqə ilə yaşamağın daha ləzzətli olduğunu söyləyir. Nəhayət, səylərinin nəticəsini səmərəsiz görən müridlər Şeyxlə bir yerdə Ruma getməyi qərara alırlar. Şeyx müridlər ilə Ruma gəlir, hər yeri axtarırlar, nəhayət tərsa sənəmi gözəl bir seyrangahda tapırlar və burada Şeyxə çoxlu macəra üz verir. “Allahın qüdrətini yüz əlamətlərlə tanıtdıran bu ruhanisifət məşuqə” Sənanı görcək üzündən örtüyü götürür. Məşuqənin açıq camalını görən Sənan özünü itirir. Onun bədənini mənəvi və ru- hani bir hərarət istila edir. O, bir müddət danışmağa qadir olmur. Şeyxin bu halından heyran olan müridlər eşqin nə olduğunu yavaş-yavaş anlamağa başlayırlar. Onlar Şeyxi zəif halda qaldırıb bir damaya gətirirlər. Şeyx o gecəni min cür əzablarla keçirir, səhərə qədər yatmır. Sabah Şeyxin xəstəlik yatağına düşdüyünü görən müridlər çox iztirab keçirirlər. Şeyx onlardan xahiş edir ki, onu “sənəmi-tərsa”nın yaşadığı məhəlləyə aparsınlar. Müridlər Şeyxin yatağını məşuqənin evinin qarşısında salırlar. Şeyxin naləsini eşidən “sənəmi-tərsa” əcəm libasında onun yanına gəlib, yasdığının kənarında oturur. Onu yanında görən Şeyx yataqdan
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 183
qalxıb oturur: “Sənəmi-tərsa” onun nədən bu hala düşdüyünü xəbər alır. Şeyx ona belə cavab verir: “Məni bu hala salan, ürəyimi oğurlayıb zülf zəncirlərilə bağ- layan yalnız sənsən. Ya ürəyimi özümə qaytarmaqla bu əsarətdən məni xilas et, ya da naz və məğrurluq etmədən, mənim qoca və qərib bir şeyx olduğumu nəzərə alaraq, qəlbimin yarasını öz qəlbinin qanı ilə sağalt, qoy hər iki ürək bir qandan qidalansın”. “Sənəmi-tərsa” Şeyxin bu qədər ona məftun olduğunu hiss edərək deyir ki, sən gəl mənim vüsalıma yetişmək fikrindən uzaqlaş, əgər bu sənin üçün mümkün deyilsə, o zaman aşağıda söyləcəyim dörd şərtə razı ol. 1. Bütə səcdə etməlisən. 2. Quranı yandırmalısan. 3. Şərab içməlisən. 4. Gözünü imandan şəkməlisən. Şeyx bu şərtlərdən yalnız birinə, şərab içməyə razı olur, qalan üç şərtin heç birini qəbul etməyəcəyini bildirir. “Sənəmi-tərsa” Şeyxə deyir ki, eybi yoxdur, sən hələ əvvəlcə Piri-muğanın yanı- na gedib şərabı içməklə məst ol, sonra məstlik sənu cuşə gətirər, o zaman qalan şərtləri də yerinə yetirərsən. Şeyxi Sənəmlə birlikdə Piri-muğanın məclisinə gətirirlər. Bu məclisdə Piri-muğanın səmimi halları Şeyxi heyran edir. O, məşuqənin məhəbbətinin şərabilə məst olmaq istədiyi üçün Piri-muğandan bir cam mey alıb ona verməyi sənəmdən xahiş edir. “Sənəmi-tərsa” bir cam şərab doldurub Şeyxə təqdim edir. Şeyx camı ondan alıb birbaşa içir. Sənəm Şeyxin əlindən camı alıb Piri-muğana verərək bir mə- nalı və zərif təbəssümlə ona baxır. Bu baxımdan Şeyxin ona olan məhəbbəti yüz qat artır. Şeyx ikinci camı tələb edir. İkinci cam- dan sonra onun huşu və bütün bilikləri əlindən gedir. Bu zaman məşuqə ona kafir olmağı, yəni Quranı yandırmağı əmr edir. Şeyx belə cavab verir: “Mən nə qədər ki, ayıq idim, heç bir vaxt bütpə- rəst olmağı istməzdim, indi ki, məhəbbət şərabilə məst olmuşam, bütün qarşısında məstlik halında Quranı yandıraram”. Məşuqə onu saçları ilə oxşayır və deyir ki: Şeyxim, indi səni sevirəm, sən mənimsən, artıq məndən əmin ola bilərsən. Bu xəbər tərsalar məbədinə çatır. Bir müsəlman Şeyxinin tərsalara meyl etdiyini Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 184
eşidənlər onu məst halda məbədə aparıb, keşişə təqdim edirlər. Keşiş ona boynuna xaç salıb, əbasını yandırmasını tələb edir. Şeyx xaçı alıb boynuna saldıqdan sonra əba-qəbanı yandırır, Kəbəni və şeyxliyi həmişəlik unudur. Sənəm Şeyxlə məbəddən çıxarkən Şeyx ona deyir ki, mən sənin bütün şərtlərini yerinə yetirdim, daha nə əmrin vardır, buyur, mən icra edim. Sənəm Şeyxə belə cavab verir: “Mənim kəbinim çox bahadır. Səndə o qədər qızıl tapılmaz, lakin bircə çarən var, əgər qəbul etsən, biz bir yerdə yaşamağa nail ola bilərik. O da budur ki, sən gərək bir il bizim üçün donuz otarasan”. Şeyx donuz çobanı da olur. Şeyxin müridləri artıq bu işlərə tablaşa bilməyib onunla vidalaşır, Mək- kəyə qayıdırlar. Bir neçə aydan sonra müridlər yenə Ruma gəlib qırx gün gizli bir yerdə qalaraq, Şeyxə dua edirlər. Bir gecə Məhəmməd peyğəmbər onlardan birinin yuxusuna girir. Mürid ona yalvarır ki, Şeyxi bu bənddən xilas etsin. Məhəmməd pey- ğəmbər ona söz verir ki, Şeyxi bu qaranlıq girdabdan qurtaracaq- dır. Onun xilas olması üçün bir dəfə tövbə etmək kifayətdir. Sabah olan kimi həmin mürid şadlığından ağlaya-ağlaya o biri müridlərin yanına qaçıb gecəki yuxusunu danışır. Müridlər hamısı bir yerdə Şeyxin donuz otardığı yerə gəlirlər. Onları görən Şeyx xəcalətdən başını aşağı salır, çünki onda artıq müsəlmanlıqdan bir əsər qalmamışdı. Müridlər ona yaxınlaşırlar, utana-utana onun əlini öpmək istəyirlər. O isə buna mane olur. Müridlər Məhəm- məd peyğəmbərin onu nifrət qaranlığından işıqlı yola çıxaracağını bildirirlər. Şeyx müridlərin sözünü təsdiq edərək paltarını soyu- nub qüsl edir. Yenidən köhnə xirqəsini (şeyxlik paltarını) geyinir və müridlərlə bir yerdə Məkkəyə tərəf yola düşür. Yalnız tövbə duası oxuyaraq, eşqi-məcaizdən eşqi-həqiqiyə qayıdır. Həmin gecə “Sənəmi-tərsa” yuxuda bir günəşin ona yaxınlaşdığını görüb təəccüb edir. Günəş dilə gəlib ona belə deyir: “Sən bundan sonra Şeyxin yolu ilə getməlisən. Elə bu saat onu axtarıb tapmalısan. Sən onu küfr kəsafətilə bulaşdırdığın kimi, eləcə də onu pak etməlisən. O eşqi-məcazi sənə pərəstiş edirdi, sən artıq həqiqətlə onu sevməlisən”. Sənəm bu sözləri eşidən kimi hövlnak yuxudan Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 185
ayılır, dəli kimi paltarını cırıb tökür və təmiz paltar geyib ağlaya- ağlaya Şeyxin arxasınca yola düşür. Tərsa sənəmin arxadan gəl- diyini müridlər Şeyxə xəbər verirlər. Şeyx bunu eşidən kimi hey- rətlə geriyə dönür. Müridlər onun yenidən sənəmə tərəf döndü- yünü və tövbəsini sındırdığını güman etdiklərinə görə qayıdırlar, “sənəmi-tərsanı” rəngi saralmış halda yol üstü oturmuş görürlər. Sənəm Şeyxi görən kimi ağlamağa başlayır, onun eşqilə giryan olduğunu bildirir və xahiş edir ki, eşq aləminin bu əsrarlı prdəsini aradan qaldırsın və onun qaralmış qəlbini islam günəşinin şüası ilə işıqlandırsın. Şeyx ona islam mənəviyyatını təlqin edib qur- taran kimi sənəm fəryad edib deyir: “Şeyxim, mən iman zövqünü dadmadığım üçün sənə çox zülmlər edirdim. İndi ki, iman zövqü ilə həqiqi eşqə qapılmışam, daha mənim hicran dərdinə taqətim yoxdur. Sizinlə o biri aləmdə görüşəcəyəm, əlvida, ey Şeyxi- aləm, əlvida”. Bunu deyərək sənəm canını cananına fəda edir. Şeyx onun ölümündn mütəəssir olub ağlar gözü ilə müridləri nəzərdən keçirərək deyir: “Dostlar, siz eşqin həm başlanğıcını, həm də aqibətini öz göslərinizlə gördünüz. O, dünya qəfəsində məhbus olan həqiqi eşqin quşu idi. O özünü qəfəsdən qurtara bildi. Mən də onsuz yaşaya bilmədiyim üçün onun yanına uçma- lıyam”. Bu sözdən sonra Şeyx də sənəmin yanında canını tapşırır. Müridlər onları yan-yana dəfn edirlər. Qəbirləri üzərində isə iki qübbə qoyurlar. Bu qəbirlər Kəbə ilə Rum arasında olan xalqın ziyarətgahı olur” 1 .
Şeyx Sənan kimsəsiz, yoxsul bir turanlıdır. Otuz yaşı var. Gür- cüstana gəlir. Bu yaşı müəllif eşq üçün ən həyəcanlı sayır. Onun gürcü qızına eşqi, din ayrılığı üzündən, tragik şəkildə bitir. Belə ki, Şeyx Sənan tövbə etmədən Xumarla birlikdə özünü uçuruma atır. Hər iki aşiq məhv olur. Xumarın atası, gözü yaşlı, keşişə lənətlər oxuyur. Müridlər mürşüdsüz Kəbəyə dönürlər.
1 Fəridəddin Əttar “Məntiq-üt-teyr”, Daşkənd, Arifcanov mətbəəsi, səh. 74- 100. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 186
Mövzunu H.Cavid yerli əfsanəyə uyğun bir şəkildə alıb, ona can və fəlsəfi məzmun vermişdir. Dini irticanın artdığı bir dövrdə H.Cavid əfsanəni dini aspektdə işləməli idi. Onun “Ölülər” kimi bir əsər yazmağa iqtidarı yox idi. Belə bir əsərin yazılışını ancaq Cəlil Məmmədquluzadədən gözləmək olardı. H.Cavid isə din və cəhalət əleyhinə “Şeyx Sənan” üslubunda romantik bir əsər yaza bilərdi. Belə görünür ki, bu mövzu H.Cavidi çoxdan məşğul edirmiş. “Bahar şəbnəmləri” şeir məcmuəsində “Şeyx Sənan” adlı bir şeir var. Şair Tiflisi təsvir etdikdən sonra yazır:
Demək, mərifət sahibi mürşid Şeyx Sənan bir mələksimaya uyur, dini, imanı məhəbbətə satır, ehkami-Quranı atıb, təriqətdən uzaqlaşır. Xoş bir təriqət qoyub gedir ki, o da “məhəbbət” təri- qətidir. Bizim klassik şairlərimiz öz şeirlərində məscidmi, meyxanə- mi sualını ortalığa atmışlar və özlərinə, oxucularına məsciddən meyxanəyə getməyi məsləhət görmüşlər. Məscidmi, meyxanəmi məsələsi şeirimizdə dərin fəlsəfi məzmun daşıdığı üçün şairlərin bir qismi bunu mistik, ikinci qismi materializm nöqteyi-nəzərin- dən mənalandırmağa çalışmışdır. H.Cavid isə bu ziddiyyəti başqa məfhumlarla, dinmi və ya eşqmi şəklində verərək, konflikt işində konflikt yaratmışdır. H.Cavid, surətləri din ehkamlarına korcasına bağlı olanlar və bu ehkamlara şəkk-şübhə ilə yanaşıb saf-çürük etmək istəyənlər
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 187
deyə iki qismə ayırmışdır. Birinci qismə Şeyx Mərvan, Şeyx Nəim, Şeyx Əbülləhyə, Şeyx Cəfər ikinci qismə isə başda qoca mürşid Şeyx Kəbir olmaqla Şeyx Sənan, Şeyx Hadi, Şeyx Sədra və başqaları daxildir. Dramaturq, sonuncuları da inkişafda verdiyi üçün, Şeyx Sənanı daha irəliyə aparır. Belə ki, qəlbi və insani duyğuları Şeyx Sənanı ibadətmi, məhəbbətmi məsələsini həll et- məyə çağırır. İbadət adamı öz insani təbiətinin tələblərinə qarşı çıxmağa aparırsa, məhəbbət həmin tələblərə cavab verir. İnsan öz təbiəti əleyhinə çıxa bilməz, əgər çıxsa, onda bir sıra qeyri-insani, rəzil sifətlər doğar. Beləliklə, H.Cavid konflikt içində konflikt yaradır. Əsərin birinci pərdəsi Mədinədə, ikincisi Tiflis kənarında, üçüncü pərdə yenə Tiflisdə donuzluğun qapısı ağzında, dördüncü pərdə yenə Tiflis kənarında vaqe olur. Hər iki konflikt pərdə- pərdə inkişaf edib dərinləşir və əsas qəhrəmanı feodal-patriarxal əhatəsi şəraitində fəlakətə gətirib çıxarır. Faciənin ekspozisiyasından məlum olur ki, mürşid Şeyx Kəbirin qızı Zəhra Şeyx Sənanı sevir. O, Şeyx Sənanın əsil- nəsəbsiz bir adam olduğunu bildiyi halda, “hətta quldan da alçaq olsa”, onu özündən şərəfli sayır. Əsl hadisələr o yerdən başlayır ki, Xumarın teyfi bir də Şeyx Sənana görünür. Azərbaycan əfsanəsində sənəmin də teyfi Aşıq Qəribin yuxusuna girir. Gözünə görünür. “Şeyx Sənan” əsərində bu məsələ psixoloji mənaya malikdir. Əsl hadisələr o yerdən başlanır ki, yuxuda Xumarın teyfi Şeyx Sənanın gözünə görünür. Yuxu o qədər təsirli olur ki, Şeyx Sənan Xumarı ayıq ikən də görür. Keçmiş dramaturgiyada hadisələri, xarakterləri inkişaf etdirmək üçün yuxu – teyf mühüm bir vasitə idi. H.Cavid bu cəhəti unutmayaraq, ona psixoloji məna da vermişdir. Yuxuda və ya ayıq ikən gördüyü Xumar, ona daima:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 188
Oxunur gözlərində nuri-dəha, Yüksəl, ey Şeyx! Gəl, düşünmə daha! – deyir.
Məhəbbətin rəmzi olan Xumar onu ibadət, yəni din və cəhalət aləmində qalmayıb, eşq və azad fikir, azad duyğu aləminə yüksəlməyə çağırır. Onsuz da Şeyx Sənan şübhə və tərəddüd halı keçirirdi. Onun şübhələri ortodoks islam görüşlü, hər bir dini ehkama səcdə edən şeyxlərə günah kimi göründüyü üçün onu dinsizlikdə təqsir- ləndirirlər. Şeyx Mərvan onun meraca, yəni peyğəmbərin göylərə qalxmasına şübhə etdiyini göstərir. O, Mürşid Şeyx Kəbirə deyir:
Şeyx Nəim isə Şeyx Mərvanın fikirlərini qüvvətləndirərək deyir: Sadə meracı etmiyor inkar, Hələ tohid üçün də şübhəsi var. Söyliyor: “Görməyincə xaliqi mən İctinab eylərim pərəstişdən”.
Şeyx Kəbirin insan şübhəsi haqqında fikirləri bütün bu avam iftiralara fəlsəfi bir yekun vurur:
Şübhədir əhli-hikmətin babası. Şübhə etməkdə həqlidir insan, ............................................... Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 189
Şübhə artarsa, həm yəqin artar, Mərifət nuri şübhədən parlar.
Bu sətirlərdən bəlli olur ki, Şeyx Sənan dində cahil və əqli- səlimin qəbul etmədiyi uydurmalara, möcüzələrə və dini ehkam- lara şübhə edirsə, haqlıdır. Çünki şübhə hər həqiqətin anası, əhli- hikmətin babasıdır. O biri tərəfdən, şübhələr Şeyx Sənan xarakte- rinin inkişaf və dəyişməsinə bir zəminədir. Şeyx Kəbir onun tər- cümeyi-halını, gələcəyini söyləyir, Şeyx Sənan isə ehtirasata düşmən olur, otuz illik həyatını zahidvari keçirdiyini iddia edir. Halbuki Şeyx Kəbirin mürşidlik yerini tutduqdan on il sonra, o, Məkkəni tərk edərək Xumarı axtarmaq üçün Gürcüstana yola düşür. Daha doğruqu, ibadət çuxurunda qalmayaraq, məhəbbət aləminə yüksəlmək istəyir. Birinci pərdənin ikinci səhnəsində korun oxuduğu nəğmənin sonu olduqca maraqlıdır. Şeyx Sənandan şəfa almağa gəlmiş kor öz sözlərini belə bitirir:
Bu zülmə qarşı nolur bir də ədalət olaydı. Tükəndi taqəti-səbrim, ədalət! Ah ədalət! Nə öncə öylə səadət, nə böylə zillət olaydı. Korların məramını bilən Şeyx Sənan onlara deyir: Bir qulım mən də pək həqir, aciz, Bu yalan iftiraya uymayınız. Nəyi görmək dilərsiniz, bilməm? Yanıyor zülm içində həp aləm! Görməməkçin bu çirkin işləri siz Yalvarıb həqqə, həmdü şükr ediniz.
Şeyx Sənanın bu fikirlərindən Hamletin “Olum, ya ölüm” monoloqunun iyi gəlir. Hamlet deyir ki, insan düşünməyə başla- dığı vaxt iradəsi sönür, hər şey məhv olur. Əsərdə görmək konkret olaraq düşünmək mənasına gəlir. Şeyx Sənan demək istəyir ki,
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 190
görməmək bir səadətdir. Görməmək üçün insan gərək şükür etsin ki, zülm yağan aləmdən xəbərdar deyil. Demək ki, aləm bir qütb- dən tutmuş başqa qütbünə qədər zülm içində yanmaqdadır. Bu mühakimələr H.Cavidin öz qəlbindən doğan mühakimələridir ki, mənasız bədbinlik deyil, bəlkə böyük bir həqiqətin etirafıdır. Birinci cahan müharibəsinin atəşləri içində kapitalizmin hökmran olduğu aləm haqqında romantik şairin bu etirafları hətta mütərəq- qi məzmun daşıyır, əsərə mühüm ictimai motiv aşılayır. Şeyx Sənan adi bir eşq məfhumu deyil. Dünya işlərini, ictimai münasi- bətləri ayır gözlə müşahidə edib, ədalətsizliyi, zülmü ümumiləş- dirməyə qabil bir düşüncənin zühuru Şeyx Sənan obrazının və hadisələrin irəliyə doğru inkişafına təkan olur. Bu təkan onu birbaşa Xumarın qarşısına gətirib çıxarır. Şeyx Sənandan əvvəl Xumara Anton və Simon elani-eşq etmişlər. Xumar anasının vəsiyyətinə əməl edərək, hər ikisinə rədd cavabı vermişdir. Bu məqamda dalğın Şeyx Sənan zahir olur və buradan da faciə başla- yır. Şeyx Sənan onu izləyən müridləri qovur, keşişin şərtlərinə müntəzir olur. Axı Şeyx Sənan bu fikirdədir ki:
Bu zaman keşiş ona şərab içməyi təklif edir. Şeyx içir. Keşişin islam dininə zidd olan bütün təkliflərini Şeyx Sənan qəbul edir. Şeyx Sənan tam bir il donuz otarmalıdır. Bu şərtə Sənan razılıq verir. Bu söhbətlər bir tərəfi (şeyxləri) dəhşətə gətirir, ikinci tərəfi heyrətə salır. Bundan sonrakı səhnələrdə donuz çobanı Sənanın gün-gün- dən Xumara daha da bağlandığı, eşqi hər şeydən yüksək tutduğu üçün insanları bir-birindən ayıran dinlərə nifrət etdiyi təsvir olunur. Sənan təəssübkeş şeyxlərdən başqa hamının rəğbətini qazanmışdır. Xüsusilə Özdəmirlə Oğuz kimi xalq nümayəndə-
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 191
lərinin hər həftə ona xurcun dolusu yemək gətirmələri, onu gürcü dəlinqanlılarının sui-qəsdindən qorumaları diqqəti cəlb edir. Bəzən ağır dəqiqələrdə Sənan allaha da etiraz edir. O deyir:
Yoxmudur səndə mərhəmət?! Yarəb!.. Gəliyor həp bu hiylələr səndən, Məni, bilməm, neçin yaratdın sən?
Bütün şərtləri yerinə yetirdikdən sonra verilən vəd mərdi- mərdanə pozulduğu vaxt Sənan intihar qərarına gəlir. O, bir də rəzalət aləminə enməmək qərarına gəlmişdir. Qaya başında rastlaşdığı Dərvişə Sənan deyir ki:
Dərviş isə onun fikirlərini belə yekunlaşdırır: İştə gördünmü din nələr doğurur? Nə bəlalar, nə fitnələr doğurur? Din bir olsaydı yer üzündə əgər, Daha məsud olurdu cinsi-bəşər.
Dərvişin bir sıra mistik izahatına üsyan edən Şeyx Sənan onu qovur. Xumar onu atmır. Şeyx Sənan müridlərinə qəti cavabını verir:
Yüksələn məhv olur, fəqət enməz! Nuri-həqq daima yanar, sönməz, –
və sonra Xumarla birlikdə özünü uçuruma atır. 1920-ci ilə qədər yaratdığı surətlər içərisində H.Cavidin hu- manist ideallarına ən yaxını Şeyx Sənan ilə gürcü qızı Xumardır. Bu surətlərlə dramaturq həyatda hakim olan mövhumata, cəhalətə, insanları bir-birindən ayıran dinə, məzhəbə, irqi fərqə, rəzalət dünyasına üsyan edir. Bu surətlərin romantik boyalarla ideallaş- dırılması dramaturqun son qayəsini mücərrədləşdirmir, əksinə, Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 192
onlara həyat nəfəsi verir. Şeyx Sənan H.Cavidin ruhunda doğan intibah hisslərini daha da aydınlaşdırır. Onun dini ehkamlara qarşı insan azadlığını, insanın zehni, hissi azadlığını, dini və mistik görüşlərə qarşı ümumbəşəri qardaşlıq münasibətlərini tərənnüm etməsi surətləri və faciəni həyatiləşdirir, müasirləşdirir. Şeyx Sənan yaltaqlara, ikiüzlülərə və cəhalət əsirlərinə məxsus olan rəzalət aləmində qalmır, məhəbbət aləminə yüksəlir və inanır ki: “Nuri-həqq daima yanar, sönməz”. Belə bir nikbin inamla ölümün ağuşuna atılan Şeyx Sənanın və Xumarın sevgisi rəzalət dünyasının ictimai eybəcərliklərinə qarşı çevrilmişdir. H.Cavid onların intiharını, başqa romantiklər kimi, səbəbsiz vermir, bəlkə əsaslandırır. Şeyx Sənanın, yüksək- liyində dayandığı qayanın üç tərəfi uçurum idi. Qayaya gedən yolu mistik görüşlü Dərviş kəsmişdi. Sənan onu qovur. Dərvişdən sonra həmin yerdə müridlər dəstəsi görünür. Onların arxasınca yolu papas tutur, gürcü dəliqanlıları ilə Şeyx Sənana hücuma hazırlaşır. Belə məqamda Şeyx Sənanın əfsanədə olduğu kimi geri qayıtması mümkün deyildi. Əfsanədəki Şeyx Sənan geri qayıdır, Rum eli ilə Kəbə arasında ölür. H.Cavid isə Şeyx Sənanı başqa ruhda yaratmışdı. Şeyx Sənanın şüurlu olaraq rəzalər dün- yası hesab etdiyi ibadət aləminə, ya mistik bir səfsətə girdabına, ya da zorakılıq, patriarxal-feodal şəraitinə dönməsi imkan xari- cində idi. O dönük xarakter deyildi. Ona görə də Şeyx Sənan, ağuşunda Xumar, ölümün ağuşuna atılıb papaslar, şeyx mərvanlar və dərvişlər aləminə qarşı nifrət oyadır. “Şeyx Sənan”, mənzum bir faciə kimi, poetik əsərdir. Surətlər canlıdır, müasir dövrlə səsləşir. Xumarın kölgəsi əfsanə ilə bağlı olduğu üçün, əsərin bu cəhətini süstləşdirmir. Hadisələr də dramatik cəhətdən düzgün qurulmuşdur. Şeyx Sənanın səhnəyə çıxmasına qədər olan hissəsi əsərin ekspozisiya- sıdır. Şeyx Sənan səhnəyə çıxır, Xumarın kölgəsi görünür. Faciə- nin konflikti başlayır. Əsərdə daimi bir dəyişmə, canlılıq, rənga- rənglik diqqəti cəlb edir. Azərbaycan ədəbiyyatında yaradılmış tragik surətlər içərisində Şeyx Sənan ən qüvvətli, mənəvi cəhət- Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 193
dən ən zəkalı bir mütəfəkkir obrazıdır ki, dönüklük, əzmində tərəddüd ona yaraşmır. “Şeyx Sənan” faciəsinin zəngin səhnə taleyi əsərin qiymətini müəyyən edir. Bu faciə indiyə qədər Azərbaycan dram teatrlarının repertuarından düşməmişdir. Yalnız bu fakt göstərir ki, “Şeyx Sənan” H.Cavidin yaratdığı əsərlərin incilərindəndir. Beşpərdəli “Şeyda” faciəsini H.Cavid fevral inqilabı ərəfə- sində yazmağa başlamış, inqilab günlərində bitirmişdir. Əsərin mövzusu müasir həyatdan alınmış, bilavasitə inqilab hərəkatı ilə bağlıdır. “Şeyda” əsərində o, inqilab hərəkatının böyük bir sahəsini deyil, bəlkə kiçicik bir guşəsini təsvir edir. İstismarçı burjua olan Məcid əfəndinin nəşriyyat idarəsi əslində istismar aləminin real bir guşəsidir. Burada çoxlu mürəttib və bir neçə mühərrir var. Bunların içində sahibkar Məcid əfəndinin ədalətsiz işlərindən razı qalan yoxdur. Şeyda əsərin qəhrəmanı olduğu üçün, ön planda da o veril- mişdir. Şeydanın fəaliyyət dairəsi əsərdə iki mərhələdə gözə çar- pır. Birinci mərhələdə Şeyda inqilabi hərəkatla bağlıdır, öz şüuru, öz qələmi ilə inqilabi hərəkatın alovlanmasına kömək edir. Hələ ilk səhnədən bəlli olur ki, həyatdakı boşluq və mənasızlıq onu boğur. Mürəttiblər Məcid əfəndinin yırtıcılığından şikayət edir- kən, Şeyda onlardan soruşur ki, günah kimdədir? Məcid əfəndidə, ya ki ondan insaf, mərhəmət gözləyən sadədillərdə? Özü əlavə edir ki: bu dünya çəkişib-çarpışmaq dünyasıdır. Təbii, Məcid əfəndi sizin qanınızı sorub-sümürmək istər; fəqət sizdə də himmət olmalı, əldən gəldiyi qədər özünüzü müdafiə etməlisiniz, yoxsa insaf, mərhəmət xülyalarilə sürünəcək olsanız, nəticədə zillət və səfalətdən başqa bir şeyə nail ola bilməzsiniz. Şeyda bu mühakimələrilə cəmiyyətdə sinfi mübarizə oldu- ğunu etiraf edir və əgər fəhlələr birləşib öz haqlarını özləri mü- dafiə etməzlərsə, aclıq və səfalət içində yaşarlar, deyir. Şeyda öz sözünü bir qədər də qüvvətləndirərək bütün dünya fəhlələrinin birləşməsindən danışır. O qeyd edir ki, yer üzünü sarmış fəhlələr, Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 194
bütün “füqərayi-kasibə” mürəttibləri kimi düşünsələr, acizlik gös- tərsələr, bəşəriyyət bir çox əsrlər daha ayaqlar altında əzilməyə məhkum olar. Halbuki bütün orduları silahlandıran, bütün sərma- yədarları – bütün sahibkarları sərsəmlədən bu aciz sanılan fəhlə- lər, o qabarlı əllərdir. Bu gün yer üzünün bütün səadət və fəlakəti yalnız əllərə baxır. Əgər bu əllər bir gün işləməsə, bütün dünya hərəkətsiz qalır. Şeyda müəllifin özü kimi düşünür, öz müşahidə və mühaki- mələrinin nəticəsini söyləyir. Fikirlər düzdür, mürəttiblər arasında fəhlə heysiyyətinin qüvvətlənməsinə, inqilabi fikrin möhkəm- lənməsinə kömək edir. Şeydanın sözləri inqilabi təbliğat idi. O, öz qələmi ilə də inqilabi hərəkatın alovlanmasına kömək edir. Fəh- lələr arasında yayılmış şeirləri, fəhlələrin ən ağır vaxtında marş şəklində oxunur: Yaş zindanlar yuvamız, Fəlakət aşinamız. Ordular yıxan qurşun Olmuş bizim qidamız. Arqadaş, göz aç, aman, Qalx ölüm yuxusundan. Zülmə çox əydin boyun, Çox əzildin, qalx, oyan.
Marş mətbəədə elə bir vəlvələ salır ki, Məcid əfəndi dəhşətə gəlib, qəzəblənir, şeirin müəllifi Şeydanı nəşriyyatdan qovur və deyir: “Bura mətbəəmi, yoxsa inqilab ocağımı?” Ən nəhayət Şeyda öz fikirlərini belə yekunlaşdırır: “Fironu qərq edən Musa bir çobandan başqa bir şey deyildi. Lakin sarsılmaz bir ruh ilə meydana atıldı. Öylə sarsılmaz bir imperatora qalib gəldi. Zöhhakı məhv edən Gavə yoxsul, arxasız bir dəmirçi idi. Fəqət atəşli bir qəlblə inqilaba başladı, öylə xunxar, məğrur bir hökmdarın taxtını başına çevirdi. Məcid əfəndi kimdir? Yalnız Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 195
o deyil, hətta onu qudurdan qocaman rus çarlığıl elə bu gün, yarın yerin dibinə batar”. Bu sətirlərdə Musanın terrorçuluğuna bəraət qazandırılsa da, son cümlələr göstərir ki, Şeyda çarlığın bu gün-sabah yıxılacağına möhkəm inanır. İkinci mərhələdə Şeyda siyasi-ictimai mübarizədən əl çəkə- rək, rəssam Maks Müllerin qızı Rozaya Məcnun kimi aşiqdir. Onun eşqi romantikcəsinə həll olunur. Şeyda Rozanı Əşrəfə qısqanır, qısqanclıq onu əsəbi xəstə halına gətirib çıxarır. İşsizlik- dən ac-yalavac vəziyyətə düşən Şeydanın Roza da, onun anası da bəyənmir. Bundan Şeyda ağlını itirir. Şeyda ilə Musanın vəziyyəti bir-birinə oxşayır. Yalnız Şeydanı çıldıran eşq, Musanı çılğın- laşdıran isə aclıqdan qardaşı vərəmli Yusifin, uşaqlarının ölümü- dür. Dramaturq hər iki surətin taleyini romantik rənglərlə boyayır. Fəhlələr çarın yıxılması ilə əlaqədar olaraq Marselyoza oxuduq- ları vaxt Şeyda həbsxanada ölür. Musa isə düşməni Məcid əfən- didən intiqam aldıqdan sonra həbsxanaya düşür; inqilab gün- lərində həbsxanadan çıxır. H.Cavid belə düşünürdü ki, romantik macərasız bədii əsər oxucuya, tamaşaçıya müəllifin istədiyi təsiri buraxa bilməz. Ona görə də sırf ictimai problemlər üzərində qurulmuş bir faciəyə dramaturq romantik macəra əlavə etmişdir. Bu macəranın əsərin əsl qayəsi ilə əlaqəsi yox deyil. Burjua Məcid əfəndi vərəmli Yusifi və onun qardaşı, təkəlli Musanı işdən qovursa, oğlu Əşrəf və Şeydanın sevgisini əlindən alır. Demək olar ki, nə Şeydanı, nə Musanı, nə də Məsudu drama- turq ideallaşdırmaq istəmir. Əsərin əsas bünövrəsini təşkil edən inqilabçı mürəttiblər kütləsidir. Mürəttiblər sinfi şüura malik olduqları üçün sözlərində, mühakimələrində mətin adamlardır. Dramaturq kütləvi surət yaratmışdır. Məlumdur ki, inqilab ərəfə- sində çar quruluşu əleyhinə mübarizə aparan müxtəlif təbəqə nümayəndələri arasında müxtəlif görüşlü şəxslər var idi. Şeyda, Rauf, Musa, Yusif, Məsud müxtəlif adamlardır. Bunların əsl bəla- sı inqilabi hərəkatdan, kommunist təşkilatlatından kənarda qalma- Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 196
larıdır. Mürəttiblər kütləsi isə istismarı öz gözləri ilə gördükləri və həyatlarında sevdikləri üçün inqilabi qayələrində dönməzdirlər. Sonrakı illər göstərdi ki, H.Cavid xırda burjua terrorçuluğuna, burjua-millətçi şüarlara uymadı. Bu illərin siyasi-ictimai hadisə- ləri o qədər mürəkkəb, o qədər ziddiyyətli idi ki, bir çox xırda burjua ziyalıları gələcəyi düzgün təyin edə bilmirdi. Cavidə də elə gəlirdi rus çarının devrilməsilə xalqlar azad olacaq, lakin nəticədə cəmiyyətdə yaranan hərc-mərclik, müsavat ağalığı, milli qırğın onda nifrət və qəzəb hissi oyatdı. Şeyx Xiyabaninin Təbrizdə çıxardığı “Təcəddüd” adlı qəzetdə H.Cavidin çap etdirdiyi üsyan- kar şeirlər buna misal ola bilər. Bir az sonra o, Naxçıvana dönür, işsiz olduğu üçün qardaşının himayəsində yaşayır. “İblis” əsəri üzərində yenidən işləyir. Bakıda Sovet hökumətinin qurulması xəbərini eşidər-eşitməz, uzaq yollarla Bakıya dönür və müəllim- liyə başlayır. Burada bir sual oyanır. Ədib Şeydamı, Raufmu? Cavid nə Şeydadır, nə də Raufdur. Müəyyən redaksiyalarda Şeyda və Rauf kimi yazıçı və jurnalistlər çox idi. H.Cavid onları bu iki şəxsin simasında birləşdirmiş, xüsusilə Şeydanı romantik planda işlə- yərək əsərə daxil etmişdir. “İblis” əsərini H.Cavid Birinci dünya imperialist müharibə- sinin qan püskürən odları içində yazır. Anatol Frans, Romen Rollan, Bernard Şou və başqa Avropa ədibləri kimi, H.Cavid də imperialist müharibəsinin əsl mahiyyətini dərk edə bilmir. O da başqa yazıçılar kimi müharibəyə qarşı qəzəb doğurmağa çalışır. “İblis” faciəsi bu nifrətin və qəzəbin məhsulu idi. Əgər H.Cavid dövrün mütərəqqi qüvvələrinə əsaslansaydı, müharibənin mahiy- yətini düzgün anlar, hadisələri daha da konkretləşdirərdi. Doğru- dur “İblis”dəki hadisələr Türkiyədə cərəyan edir, ancaq H.Cavid arzu etdiyi hadisələri alır, arzu etdiyi romantik obrazları verir, müharibənin dəhşətli səhnələrini insanın qorxunc təbiətində mü- cərrədləşdirərək, romantik yolla həll edir. Əsər Bağdad yaxınlığında bir daxmada başlayır. Daxmanın bir gözündə İblis, ikinci gözündə isə Mələk dayanmışdır. Hər ikisi Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 197
müharibənin törətdiyi dəhşətlərdən danışır. İblis bu dəhşətlərin səbəbini insanda görür. Mələk isə İblisi təqsirləndirir ki, o, insanları aldadıb bəşəriyyət aləmində fəlakətlər törədir. Daxmada yatmış gənc Arif isə gah allahı, gah insanları, gah kitabları, pey- ğəmbərləri, qanunları, fəlsəfələri, gah da İblisi təqsirləndirir. Elxanla bağlı səhnədən belə çıxır ki, bu çəkişmələrin, cinayətlərin əsl səbəbi şeyxlər, keşişlər, xaqanlardır. Lakin əsərin sonunda İblis deyilənlərə yekun vuraraq fikrini belə ümumiləşdirir:
Kim haqlıdır? Müharibənin səbəbi nədir? Müqəssir kimdir? Faciənin sonuna qədər bu məsələ düzgün mənada həll edilməmiş qalır. Doğrudur, İblisin yekununda bəzi həqiqətlər var. Ancaq bu həqiqtlər daha çox keçmişdə özünü göstərən ədalətsiz mühari- bələrə aiddir. Bir sözlə, imperialist müharibənin iç üzü örtülü qa- laraq, ona romantik bir izahat verilmişdi. Əslində bunu da H.Caviddən tələb etmək olmazdı. Nəinki H.Cavid, hətta mühari- bənin ən alovlu mərkəzində olan A.Frans, R.Rollan kimi tənqidi realizmin bariz nümayəndələri bu çətin müəammanı aça bilmə- mişdilər. Yalnız bu zaman İsveçrədə yaşayan böyük V.İ.Lenin imperialist müharibəsinin əsl səbəblərini düzgün izah etmişdi ki, bundan da H.Cavidin xəbəri yox idi. Faciənin qəhrəmanı bir türk gənci, romantik Arifdir. Evləri yanmış, atasını, anasını itirmiş, kiçik bir qardaşı ilə qalmış, ən nəhayət onu da itirmiş Arif russoçudur. Russoizm bütün Türki- yədə yayılmışdı. H.Cavid bu dünyagörüşünü Türkiyədən gəti-
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 198
rərək, onu tolstoyçuluqla birləşdirmiş və bir neçə əsərində ver- mişdir. Arif də belə bir ziyalıdır. O, həm də müharibənin dəhşət- lərindən, həm də şəxsi fəlakətindən uzaqlaşmaq məqsədilə şəhər- lərə köçərək, guşənişin bir qocanın şəhərdən kənar daxmasına pənah gətirmişdir. Ancaq o burada da mənəvi sakitlik tapa bilmir. Yerindən oyanmış şüur onu bir çox suallar qarşısında qoyur. O, vicdan əhli axtarır: “...Varlığı yox, yoxluğu vardan daha dilbər!” olan allaha müraciət edir. Əgər o, adilsə, bu vəhşətlərə nə üçün imkan verdiyinə təəccüblənir və həyatda “vicdan rəhbəri yoxdur” deyə şikayətlənir. Allahdan soruşur ki, “bu cinayətlərə, xəyanət- lərə, səfalətlərə” bir son yoxdurmu? Onun allaha yumşaq şəkildə ağ olması təbii idi. Çünki o zamankı Türkiyədə ateist surət yarat- maq həmin şərait üçün tipik deyildi. Şübhəsiz, T.Fikrət “Tarixi- qədim” şeiri ilə tək idi. Rənanın səhnəyə çıxamasına qədər, Arif təbiət hadisələrində olduğu kimi, cəmiyyət məsələlərində də idealistdir. Ancaq vicdanı təmiz, qəlbi təmizdir. Dəhşət və fəla- kətlərin düşmənidir. Bu məsələlərdə onu məşğul edən yalnız öz xalqının taleyi deyil, bəlkə bütün bəşəriyyətin taleyidir. Arif, türk gənclərinin tutulduğu hər bir milli təəssübkeşlikdən uzaq olmaqla bərabər, əsərdə inqilabi çevriliş, sinfi mübarizə məsələləri də qo- yulmadığından, o bu məsələlər haqqında fikrini söyləmir. Lakin tarixi nöqteyi-nəzərdən Arif o zamankı Türkiyə üçün konkret və tipik obraz idi. Əgər Arif, içində yaşadığı ictimai mühitdən narazı isə, onu öz arzularına müvafiq şkildə dəyişdirməyə qüdrəti olmadığı üçün, İstambul həyatını tərk edərək bədəvi bir mühitdə yaşamaq qərarına gəlmişdir. Bu onun ictimai zəifliyi demək idi. Doğrudan da Arifin arzuları ilə bacarığı arasında ziddiyyət var idi ki, onun faciəsinin birinci səbəbi bundan doğur. O biri tərəfdən Arif ağıl adamı olmaqdan ziyadə hiss ada- mıdır. O bütün dünya hadisələrinə hissi və qəlbi ilə yanaşır. Ona görə Arif allaha şikayətlənir, göylərə qalxmaq istəyir, görüşlə- rində mistik ünsürlər hakim kəsilir; feodal-patriarxal aləm içində bədbinləşir; həyatı qara boyalarda görür. Lakin onun dərdi və bu Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 199
üzdən bədbinliyi şəxsi mahiyyət daşımır, bəlkə ümumidir, ümum- bəşəridir. Bu cəhətdən Arif Hamletin, Verterin, Çayld Haroldun kiçik qardaşıdır. Tərəddüdlər, şübhələr içində inləyən russoçu Arif, həyatın çətinlikləri qarşısında özünü itirir. Bədəvi aləmdə özünə rahatlıq tapa bilmir. Hər vədəyə uyur. Dərdlərini unutmaq üçün sevir. Məcnun bir ikən Leyli iki olur. Hissiyyat onu qısqanc- lığa gətirib çıxarır. Qısqanclığın qorxunc dalğası Arifin gözlərini elə dumanlaşdırır ki, qardaşı Vasifi tanıya bilmir; bilmədən doğ- ma qardaşının qatili olur. Arifin dəhşətli faciəsinin ikinci səbəbi idə buradan doğur. Dramaturq sadəlövh Ariflə çox mürəkkəb düşünən İblisi qarşılaşdırır. İblis müxtəlif qiyafədə əsərin ta ilk səhnəsindən baş- layaraq sonuna qədər iştirak edir. Hər bir məsələyə onun müda- xiləsi faciəni fəlsəfiləşdirir. İblis islam əqidəsinə görə, allahın əmrindən çıxmış, allahın və insanların düşmənidir. Şər qüvvədir. İnsanların başına gələn bütün şər işlərin, günahların baisi İblisdir. Ona görə də müsəlman görmək istədiyi, yaxud gördüyü şər iş üçün əsəbi hal keçirərək “lənət şeytana” deyər. H.Cavidin “İblis” faciəsindəki İblis obrazı həm əsas obraz, həm də süjeti hərəkətə gətirən bir vasitədir. İblisin bütün diqqəti Arifə tərəf yönəldilmişdir. Arif surətinin bədii tərcümeyi-halında İblis mühüm rol oynayır. “Bütün cinayətlərə bais” İblis cinayəti cinayət üçün etmir, bəlkə Arifin yatmış şüurunu oyadır. Əslində, İblisin işi çox mürəkkəb və ziddiyyətlidir. Bir tərəfdən o. Arifə altun və tapança verərək cinayətə sürükləyir. Arif Xavər kimi mələksima, eşqində sədaqətli bir qızı boğub öldürür, doğma qar- daşı Vasifin qatili olur. İkinci tərəfdən, İblis Arifin gözünü açır, onu həyata idealist baxışdan uzaqlaşdırmağa çalışır. İblisin qurdu- ğu şər işlər peşəkar şeytanların işi deyil, Arifin insan təbiətinin bir parçasıdır. İblisin məsxərələri, onun kəskin kinayələri də Arifin gənc varlığının ayrılmaz hissəsidir. İblis də Mələk və Arif kimi müharibənin dəhşətlərindən danışır:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 200
Ataman Elxanın əsgərləri tərəfindən tutulan Şeyx, Keşiş, Xaxam casus və müharibə qızışdıran insaniyyət düşmənləri kimi ifşa olunduqları vaxt, İblis “onların tanrısı altundur...” deyir. Eyni zamanda etiraf edir ki: Həp din ilə, məzhəblə, siyasətlə cahanda Hər fırtına qopmuşsa, əvət, mən varım onda.
İblis, müharibələrin altun və sərvət əldə etmək məqsədilə təşkil olunduğu qeyd edir, deyir ki: “Qüvvətə, altuna tabe dünya”. İblis həyat həqiqətləri qarşısında hissiyyata qapılmır. Arifi hissiyyatdan uzaqlaşdırır, mühakimə və ağıl vasitəsi ilə həyat hadisələrinə yanaşdırmağa çalışıpr. O çalışır ki, Arif həyat hadi- sələrini bütün çılpaqlığı ilə görə bilsin, həyatın fəal iştirakçısı olsun. Sentimental hisslər, idealist duyğular həyat mübarizəsində insanı passiv edirsə, ağıl, mühakimə insanı fəallaşdırır. Arif, kapitalizmin ən yüksək mərhələsi olan imperialism döv- ründə yaşayır. Bu dövrdə imperialist dövlətlər müstəmləkələri yenidən bölüşdürmək istəyir. Ona görə müharibələr başlayır. Arif isə hissiyyata qapılıb ümumbəşəri əmniyyət arzusu ilə yaşadığı üçün, onun idealist səfsətələri İblisin istehzasına səbəb olur. İblis öz simasında Arifin qarşısında zahir olduğu vaxt, Arif onun fikirlərini qəbul etmir, onu cəsarətlə qovur. Qiyafəsini dəyişdirib şeyx və ya mürşid sifətində zahir olduğu vaxt, ona hörmət edib hətta əlindən öpür. Faust, qarşısında zahir olan Mefistofeldən “kimsən?” deyə soruşarkən o belə cavab verir: “Əbədi bir qüvvənin hissəciyiyəm mən. Həmişə şər arzu edirəm, lakin xeyirlə nəticələnir”. Cavidin İblisi isə peşəkar şər doğuran bir varlıq deyil, o, həyata açıq gözlə baxır. Olanları sərrast görür; idealizmə, səfsə- təyə, hissiyyata qapılmır. Cahan müharibəsinin törətdiyi fəlakət- ləri görür və göstərir. Arif gözübağlıdır. İblis gözüaçıqdır. Onlar qarşılaşdıqları vaxt, Arif soruşur:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 201
İblis cavab verir ki:
Həp xaliqə təsbih idi, təhlil idi virdim. İlk öncə mələklər məni təqdis ediyordu, Adəm kimi bir sayqısız axır ləkə vurdu. Alçalmadı, yüksəldi fəqət şöhrətü şanım Allah ilə bir zikr edilir namü nişanım.
Arif bütün fəlakətlərin müqəssiri kimi tanıdığı İblisi qovmaq istərkən İblis deyir: Baxdım, əziyor ruhunu həp qeydi-əsarət Gəldim, edəyim ta səni hürriyyətə dəvət. Baxdım, səni məhv etmədə min dürlü xəyalət. Gəldim, verəyim qəlbinə bir nuri-həqiqət.
Burada atəşmi, nurmu məsələsi ortalığa çıxır? İblis ona isbat etmək istəyir ki, atəşsiz nur ola bilməz. Lakin Arif nə isə mənəvi nur axtarır. İblis atəşə də, nura da maddi nöqteyi-nəzərdən baxır. Arif isə atəşsiz nurun olacağına inanır. Nura idealist məna verir. Ən nəha- yət, Arif onu qovur, İblis gedir. Bundan sonra İblis başqa qiyafə- lərdə öz bədəvi daxmasından qalxaraq göydə gəzən, ayağı altın- dakı zəminəni itirən Arifi real həyata salmaq, həyat həqiqətlərini görüb bilavasitə şəxsən burada iştirak etdirmək qərarına gəlir. Kənarda böyük cahan müharibəsi gedir; bədəvi daxma ətrafında kiçik müharibə gedir. Hər ikisində insan “evlər yıxır, canlar yaxır, qızıl qan sellər kimi axır”. Böyük müharibə və kiçik müharibə. İblis böyük müharibənin əksini kiçik aynada verir. Arifi şikayətə, ən axır üsyana gətirən müharibənin əksini aynada ona təqdim edən İblis qəhqəhə ilə gülür. Arif isə aynada özünü gördükdən sonra xəcalət çəkir və öz qanı ilə özünü təmizləmək istəyir. Əsərin axırında fəlsəfi və dərin mənalı monoloqunu söyləyən İblis özü haqqında olan fikirlərə belə yekun vurur:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 202
İblis nədir? – Cümlə xəyanətlərə bais... Ya hər kəsə xain olan insan nədir? – İblis...
Beləliklə, dramaturq mütərəddid görüşlü, russoçu, tolstoyçu, idealist, həyat hadisələrinə üzdən izahat verən tragik bir qəhrə- manı faciənin mərkəzinə qoymuş və onu şər istəyib şər gətirən, həyat hadisələrində fəal, cəld, yüksək energiyaya malik, müxtəlif qiyafə geyib, müxtəlif simaya düşən, tənqidi ağıl sahibi, özünü insan təbiətinin rəmzi kimi qələmə verən İblis ilə qarşılaşdır- mışdır. İblis həyat həqiqətlərini əzəmi dərəcədə düzgün izah edir. Arif ölmür, yaşayır, lakin əsərdə ölüm həyata qalib gəlir. Faciədə ən maraqlı surətlərdən biri, şübhəsiz, siyasi qaçaqlar başçısı Elxandır. Elxanın dəstəsi eyni məqsədli adamlardan ibarət olmadığı üçün, bunların içində həqiqi quldurlar, baş kəsib adam soyanlar da var. Elxan onların düşmənidir, onlara ağır cəza verir. Elxanın düşərgəsi həqiqi bir ədalət məhkəməsinə çevrilir. Vətən xaini, xəbis İbn Yəmin tutulur. O, orduya xəyanət etmiş, Elxanın siyasi qaçaq olmasına səbəb olmuş, Rənanın atasını öldürmüş, indi isə Rənanı aldadaraq onunla evlənmək istəyir. Şeyx tutulur. O, iki ölkəyə casusluq edirmiş, müharibə qızışdırırmış, ingilis dəllalı imiş. Elxan ona deyir ki: “Sus, yetər, ağbaşlı ilan!” İblis isə “onların tanrısı altundur * . Əvət!” deyir. Keşiş tutulur. Erməni keşişi olan bu zat incil adına Ermənistana silah və patron daşıt- dırırmış; sonra Xaxam tutulur. O, fransız casusudur. Ərəbistanda, ərəbləri fransızlara kölə etmək üçün işləyirmiş. Ən nəhayət, xəstə ana ilə uşağı gətirirlər. Siflis xəstəliyinə tutulmuş ana ilə uşaq İranda müalicə oluna bilmədikləri üçün Kərbəlaya gedib şəfa tapmaq istəyirlər. İblis onlar haqqında deyir: “Dərdə bax, millətə bax, niyyətə bax! Ölülərdən ölülər feyz alacaq!”
* Əslində “yəhudilərin Tanrısı altundur.” – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 203
Elxan onlara ağır cəza verir. Bundan tamaşaçılar razı qalır. İkinci maraqlı surət yaralı rus zabitidir. Milliyyətcə tatar olan bu rus ordusu zabiti bərk ayaqda özünü mətin, cəsarətli aparır və hamının rəğbətini qazanır. Onun yarasını Xavərlə qoca atası sa- rıyıb sağaldırlar. Kim, nə millət olduğunu soruşmadan təmənnasız qayğısını çəkirlər. Hər halda milliyyətindən asılı olmayaraq, bu rus ordusunun zabiti İbn Yəmindən və başqa zabitlərdən cəsarətli, ölümdən qorxmayan bir qəhrəmandır. O, yalnız Elxanla müqayisə edilə bilər. Əsərdə H.Cavidin insan haqqında fikirləri bu nəğmədə daha aydın verilmişdir:
Gülgün şəfəqlər, rəngin çiçəklər. Hər şey sənindir, ey cahil insan! Parlaq günəşlər, dilbər mələklər.
Bütün varlığın insana aid olduğunu bilən, insansız təbiətin, təbii nemətsiz insanın gözəl və xoşbəxt olmadığını bilən drama- turq, müharibənin, qantökmənin düşməni idi. “İblis” əsəri də bi- rinci növbədə imperialist müharibəsi əleyhinə yazılmış faciədir. “İblis” bir dram əsəri olmaqla bərabər, gözəl bir poeziya nü- munəsidir. Arifin ilk monoloqu, İblisin Arifə müraciətlə böyük çı- xışları, rəqqasələrin oxuduğu nəğmə, qızı boğulmuş dəlisov qo- canın fəryadla dediyi sözlər ideyaca dolğun, şeiriyyətcə nümunəvi parçalardır. Dramatik bir əsər kimi, faciənin xarakterləri və kompozisiyası düzgün qurulmuşdur. Əsərin baş surətləri Arif ilə İblis fikir və hərəkətlərinə uyğun ictimai şəraitdə qarşılaşırlar. Arif dəyişən surətdir. İblisin ancaq qiyafəsi dəyişir. O müəyyən bir ehkam ilə səhnəyə daxil olur. Əsər boyu fikirlərini sübut edib səhnədən çıxır. Qalan surətlərin şəxsi macəraları olmaqla bərabər, onlar bu iki əsas surətin ətrafında dönüb-dolaşırlar, İblisin ehkamına sübut, dəlil rolu oynayırlar. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 204
Faciənin kompozisiyası da xarakterin fikir, qərar və hərəkət- lərinin təzahürü üçün bir çərçivə xidməti görür. Arif ilə İblisin qarşılaşmasına qədər dramaturq əsərə kiçik bir ekspozisiya ver- mişdir. Onların qarşılaşması ilə zavyazka başlayır. Arifin İbn Yəminlə gələn Rənaya rast gəlməsindən sonra konflikt yaranır. Konflikt inkişaf edir və Arifin Xavəri boğması ilə fəlakətə keçir. Hadisələr sürətlə inkişaf edərək iki qardaşın qarşı-qarşıya dayan- masına qədər gəlib çıxır. Arifi öz qardaşı Vasifi bilmədən öldür- məsilə fəlakət son nöqtəsinə çatır. Sonluqda səhnədəkilər İblisin həm fəlsəfi, həm də siyasi məzmun daşıyan son yekununu din- ləyir; əsər bitir. Təbii kompozisiyanı mövzunun tərkibi doğurma- lıdır. Bu nöqteyi-nəzərdən faciənin kompozisiyası mövzu ilə həmahəng səslənir.
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|