Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Hüseyn Cavid
|
1. DİL VƏ ÜSLUB XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Cavidin üslub xüsusiyyətlərini düzgün müəyyənləşdimək üçün hər şeydən əvvəl nəzərdə tutmaq lazımdır ki, onun, habelə M.Hadi, A.Səhhət, A.Şaiq kimi başqa romantik şairlərin yaradı- cılığa başladığı dövr bədii forma, xüsusən bədii dil, üslub sahə- sində yeni axtarışlar dövrü idi. Bu axtarışlar yolunda çox ciddi çətinliklər meydana çıxırdı. Bu çətinliklərə Cavid də rast gəl- mişdi. Şair qarşısına bir tərəfdən o vaxta qədər Azərbaycan ədə- XX
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 218
biyyatında işlənməmiş mənzum dram janrının ilk nümunələrini yaratmaq, digər tərəfdən də Məhəmməd Hadi kimi siyasi, ictimai- fəlsəfi lirikanın və liro-epik şeirin, məsnəvinin, bir sözlə, yeni keyfiyyətə malik olan romantik şeiri şəkil, dil, üslubca yeniləş- dirmək vəzifəsini qoymuşdu. Təbiidir ki, bu janr, şəkil yeniliyi və müxtəlifliyi özü ilə bərabər Cavidin sənətinə dil, üslub yeniliyi də gətirməli idi. Bu yenilik isə birdən-birə, göydəndüşmə, asan bir yolla yarana bilməzdi. Buna nail olmaq üçün ədəbi ənənələrə, eləcə də Azərbaycan klassik və xalq şeirinin dil, üslub ənənələrinə istinad edib onları inkişaf etdirmək, əsrin tələblərinə, yeni estetik zövqlərə və yeni janr tələblərinə uyğun olaraq müasirləşdirmək lazım idi. Məlumdur ki, M.F.Axundovdan başlamış XIX əsrin axırlarına doğru Azərbaycan ədəbiyyatında Nərimanovun “Nadanlıq”, “Şamdan bəy”, “Nadir şah”, “Bahadır və Sona”, Cəlil Məmməd- quluzadənin “Danabaş kəndinin əhvalatları”, Nəcəf bəy Vəziro- vun “Müsibəti-Fəxrəddin”, “Pəhlivanani-zəmanə”, “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük”, Haqverdiyevin “Dağılan tifaq”, Süley- man Sani Axundovun “Tamahkar” əsərlərindən aydın göründüyü kimi, yeni hekayə dili və üslubu, eləcə də nəsr ilə yazılmış dram, komediya və faciənin yeni dil, üslub xüsusiyyətləri yaradılmışdı. XX əsrin əvvəllərində bu dil və üslub yuxarıda adlarını çəkdiyi- miz realist nasir və dramaturqların yaradıcılığında davam və inki- şaf edirdi. 1906-1910-cu illərdə Sabir satirik şeir dili və üslu- bunda demək olar ki, böyük bir inqilab yaratdı. Sabir klassik və xalq şeirinin dil və üslub ənənələrinə əsaslanaraq, satirik şeir dili və üslubunun elə parlaq, yeni, müasir, orijinal nümunələrini yaratdı ki, bu nümunələr ondan sonra gələn bütün satirik şairlər üçün parlaq bir nümunə, yeni bir ədəbi məktəb oldu. Deməli, yeni əsrin birinci on ilində hekayə, mənsur dram və satirik şeir dili və üslubu yeni keyfiyyətlər kəsb etmiş, bir tərəf- dən canlı xalq dilinə, danışıq dilinə, digər tərəfdən də klassik şeir dili və üslubu keyfiyyətlər kəsb etmiş, bir tərəfdən canlı xalq di- linə, danışıq dilinə,digər tərəfdən də klassik şeir dili və üslubunun Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 219
ən yaxşı ənənələrinə əsaslanaraq yeni istiqamətdə sürətlə inkişaf edirdi.
Bunların əksinə, yəni hekayə, mənsur dram və satirik şeir dili üslubunun əksinə olaraq nə XIX əsrdə, nə də XX əsrin əvvəllə- rində Azərbaycan şeirində ciddi siyasi, ictimai, fəlsəfi şeir və poema dili və üslubu hələ əsrə müvafiq tam yeni keyfiyyət qazana bilməmişdi. Bu janrlar sahəsində demək olar ki, klassik qəzəl və məsnəvi dili, üslubu hakim idi. Bunun da müəyyən tarixi səbəb- ləri var idi. Məlumdur ki, Azərbaycan klassik şeirində Nəsimi, Xətai və Füzulidən başlamış XIX əsrin axırlarına qədər şeirin çox işlənmiş janrlarından olan qəzəl, qəsidə, məsnəvi çox möhkəm ənənəvi dil və üslub xüsusiyyətlərinə malik idi. İstər qəzəl, istərsə də qəsidə və məsnəvilərin dilində çoxlu ərəb və fars tərkibləri, söz, ifadələr işlədilir, canlı danışıq dilindən istifadə etməklə bəra- bər, köhnəlmişarxaik sözlər və obrazlar da mühüm yer tuturdu. Xüsusən o zamana görə, ən yüksək klassik şeir dili sayılan, lakin yeni əsrə görə bir çox cəhətdən islaha ehtiyacı olan Füzuli dili və üslubu qəzəl, qəsidə və məsnəvidə nəinki klassik üslubda yazan XVII-XVIII əsr şairləri, hətta Seyid Əzim kimi XIX əsr şairləri üçün də nümunə sayılırdı. Doğrudur ki, XVII-XVIII əsr şairləri- nin, istərsə də Seyid Əzim və onun müasirlərinin qəzəl və məsnə- vilərində müəyyən söz, ləfz və məna yenilikləri, leksik, semantik yeniliklər nəzərə çarpırdı. Lakin bunlar hələ ciddi dil və üslub yenilikləri, yeni keyfiyyət demək deyildi. Qəzəl və məsnəvilərdə ənənəvi dil, üslub xüsusiyyətləri böyük bir dəyişikliyə uğramadan hələ də yaşayırdı. XIV-XV-XVI əsrlər şeirinə aid olan bu dil, üslubun sonrakı əsrlərdə də mühüm bir dəyişiklik kəsb etmədən yaşamasına başqa bir mühüm səbəb də var idi. O da bu idi ki, klassik şeir dili və üslubu ilə bir arada, onunla yanaşı ta qədimdən şifahi xalq şeiri dili və üslubu da yaşayıb inkişaf edirdi. Vaxtı ilə Abbas Tufarqanlı, Sarı Aşıq kimi aşıq-şairlərin yaradıcılığında olduğu kimi, klassik şeir üslubu şifahi xalq şeir üslubuna təsir edir, bəzən də eyni zamanda şifahi şeir üslubunda yazan şairlər meydana çıxırdı. Xüsusən XVIII və XIX əsrin birinci yarısında Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 220
əsərlərinin çoxunu şifahi xalq şeiri dili və üslubunda yazan Vaqif, Vidadi, Zakir kimi istedadlı sənətkarlar yetişmişdi. Şeirdə realiz- mə meyl qüvvətləndikcə, şifahi xalq şeiri dili və üslubuna olan meyl də qüvvətlənirdi. Lakin bu şairlərin, xüsusən Vaqifin və Zakirin şeir dilində, üslubunda bir ikilik, ziddiyyət də var idi. Onlar məhəbbət lirikası ruhunda yazdıqları bütün qoşmalarını son dərəcə sadə, canlı danışıq dili və üslubuna uyğun bir şəkildə yazdıqları halda, qəzəl və məsnəvilərini, onun müxtəlif şəkillərini (müxəmməs, müsəddəs, müəşşər, tərkibbənd, tərcibənd, müstəzad və sairə...) yenə çətin ənənvi klassik şeir dili və üslubunda yazır- dılar. Beləliklə də, eyni bir şairin yaradıcılığında bir-birinə bənzə- məyən: müxtəlif keyfiyyətli iki dil, üslub əmələ gəlirdi. Bu üslub müxtəlifliyi, ikiliyi Zakirin də yaradıcılığı üçün çox səciyyəvidir. Füzuli dili və üslubu “Leyli və Məcnun” üslubu təsiri XIX əsrin mənzum məktublarında, mənzum hekayə və nağıllarında da (Axundovun, Zakirin, Seyid Əzimin mənzumələrində olduğu kimi) öz təsirini saxlamışdı. 1905-ci ildən sonra yeni satirik şeir dili və üslubunun yaradıcısı olan Sabir, eyni zamanda ciddi siyasi, ictimai-lirik şeir dilinə, üslubuna da müəyyən yeniliklər gətirdi:
Bitsin saçılan yaşlar. Ağlar bizə torpaqlar, Dağlar, dərələr, daşlar, Zinhar edəlim xidmət, İnsanlığa, yoldaşlar, Qeyrət, a vətəndaşlar! Himmət, a vətəndaşlar!
Bununla bərabər, Sabirin də bir çox ciddi lirik şeirlərində yenə də klassik qəzəl, məsnəvi dili və üslubu təsiri aydın görü- nürdü. Məsələn, onun şeir sənət haqqında çox parlaq fikirlərini Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 221
əks etdirən “Təraneyi-şairanə”, “İstiqbal üçün” şeirlərində olduğu kimi.
Klassik şeir üslubu təsiri yeni əsrin ikinci qüdrətli şairlərindən olan Məhəmməd Hadinin şeirlərində də özünü göstərir. Lakin Hadi də bu klassik üslubu müasirləşdirməyə, zənginləşdirməyə xüsusi fikir verirdi. Beləliklə, yeni əsrin əvvəllərində hekayə, mənsur dram və satirik şeir dili üslubunda böyük dəyişikliklər, yeniliklər yarandığı halda, ciddi şeir dili, üslubu, siyasi, ictimai, fəlsəfi lirika, poema, mənzum hekayə və sair dil və üslubu hələ ənənəyə çox bağlı idi. Hekayə, dram, satirik şeir dili, üslubu geniş kütlələr üçün anla- şılan bir dil olduğu halda, ciddi şeir dilini ancaq ərəb və farsca mükəmməl savadı olan adamlar başa düşə bilərdilər. Ümumiy- yətlə, şeir dilində və üslubunda olan bu ikiliyi, ziddiyyəti, çətinlik və qəlizliyi aradan qaldırmaq, hekayə və satirada olduğu kimi, ciddi şeir dili, üslubunu da sadələşdirmək lazım idi. Yeni dövr bunu tələb edirdi. Lakin bu vəzifənin öhdəsindən gəlmək bir o qədər də asan deyildi. Xüsusən şeir dili və üslubunun başqa janrlara nisbətən müəyyən dərəcədə mühafizəkar olması buna əngəl törədirdi. Mütərəqqi romantiklər də bu çətinliyi aradan qaldırmağa çalışır- dılar. Məhəmməd Hadi, Abdulla Şaiq, Abbas Səhhət və Hüseyn Cavid bu ziddiyyəti dərk etmişdilər. Onlar bir sıra başqa məsə- lələrdə olduğu kimi, xüsusən dil, üslub və bədii forma məsələsin- də yenilik yaratmağa ciddi səy göstərirlər. Lakin onların hərəsinə məxsus dil, üslub xüsusiyyətləri var idi. Bu şairlərin heç biri digərinə bənzəmirdi. Yeni şeir dili və üslubu məsələlərinə müna- sibətlərində də onları bir-birindən fərqləndirən prinsipial cəhətlər var idi.
olan lirik şeirlər göstərir ki, şair bu illərdə həm klassik qəzəl, məs- nəvi, həm də şifahi xalq şeiri dili və üslubunda əsərlər yazmışdır. Başqa sözlə, yuxarıda haqqında bəhs etdiyimiz ənənəvi iki üslubluluq Cavidin də yaradıcılığında özünü göstərmişdir.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 222
Cavidin bizə ancaq bir-iki qəzəli məlumdur. Buna görə də təsadüfi nümunələrə əsaslanıb qəzəllərinin dil, üslub xüsusiyyət- lərini şairin mühüm dil üslub xüsusiyyəti saymaq olmaz. Burada diqqəti cəlb edən cəhət yalnız ondan ibarətdir ki, Cavid ilk qələm təcrübələrini yaradarkən müəllimi şair Məmmədtağı Sidqi kimi qəzəli mümkün qədər sadə dildə yazmağa çalışırdı. Dil və üslubda müəyyən dərəcədə sadəliyə meyl, daha dəquq deyilsə, mümkün qədər ərəb və fars tərkiblərindən qaçmaq Cavidin yenə yaradıcılığının birinci dövründə yazdığı bir sıra dördlüklərdə də özünü aydın göstərir. Buna misal olaraq üslub cəhətdən Vaqifin “Görmədim” müxəmməsini xatırladan “Görmə- dim” qoşmasını göstərmək olar.
Cavid tamamilə şifahi xalq şeiri dili və üslubunda qoşmalar da yazmışdır. Məsələn, “Çoban türküsü” şeirində olduğu kimi:
Ötüşməsin şirin dilli bülbüllər. Dərdim çoxdur ellər, ellər, ay ellər, Yar-yar deyib gecə-gündüz ağlaram.
Şairin bu tipli qoşmalarında çox nadir hallarda çətin sözlərə, ifadələrə rast gəlmək olur. Cavid sonralar şifahi xalq şeiri dili və üslubunda bir çox mahnılar, şərqilər yaratmışdır. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 223
Şairin Türkiyədə olduğu illərdə (1906-1909) * yazdığı bir sıra şeirləri göstərir ki, burada yazılan şeirlərin dili çox çətin, ağırdır. Məsələn, “Kiçik bir lövhə” adlı şeiri bu fikri təsdiq edir. Baharı, təbiət və insan gözəlliyini tərənnüm edən bu 24 mis- ralıq şeirdə işlədilən “səhni-çəmənzər”, “ruhi-bahar”, “növzadi- təbiət”, “rəngi-səfa”, “nuri-həyat”, “nəsimi-səhər”, “qaməti- mözün”, “pürsəfa”, “ləmə-nisar”, “tifli-məlamət”, “çeşmi- məxmur”, “çöhreyi-gülgün”, “zülfi-zərtar” kimi fars tərkibləri və “nəfxat”, “növzad”, “atəşbaq”, “mozun”, “tiyur”, “özhar”, “ləmə”, “məsrur”, “məxmur”, “təməvvüc”, “sürur”, “zərtap”, “zair” kimi çətin anlaşılan əcnəbi sözlər şairin dilini, üslubunu son dərəcə ağırlaşdırmışdır. Cavidin 1906-1908-ci illərdə Tür- kiyədə yazılmış “İki həmşireyi-lətafəti-an”, “Şeir məftunu”, “Dəniz pərisi”, “Son baharda”, “Rəqs”, “Ey ruhi-pürsükun” kimi şeirləri də eyni dildə, üslubda yazılmışdır. Belə şeirlərində Cavid şüurlu surətdə Azərbaycan dilində olan sözlərin, ifadə və tərkiblərin yerinə ərəb və fars tərkibləri, sözləri işlədirdi. Cavidin Türkiyədə klassik qəzəl və məsnəvi dili üslubunda yazdığı şeirlərin dili və üslubu, heç şübhəsiz ki, o zamankı türk ədəbiyyatının Əbdülhəq Hamid, Cənab Şəhabəddin şeirinin dil və üslubuna yaxın idi. Lakin Cavidin bu səpgidə, bu üslubda şeir yazmasını yalnız türk şeiri təsiri ilə izah etmək düzgün olmaz. Çünki yuxarıda müəyyənləşdirdiyimiz kimi, bu dövrdə Azərbay- can şeir dili və üslubu sahəsində yeni ciddi axtarışlar dövrü idi. Əgər Sabir, Məhəmməd Hadi, Abbas Səhhət, Abdulla Şaiq kimi şairlərin şeirlərini nəzərdə tutsaq, demək olar ki, bu yeni axtarı- cılıqda Azərbaycan şairləri şeir dili və üslubunu yeniləşdirmək sahəsində daha irəli gedirdilər. Bəs elə isə uyğunluq, bənzəyiş nədən irəli gəlirdi? Bu, ondan irəli gəlirdi ki, şeirdə yeni dil, üslub, ədəbi forma axtarışları Azərbaycanda olduğu kimi, Türki- yədə də zəif olsa da, başlanmışdı. Bu dövrdə türk şeirində də bir- birinə zidd dil, üslublar yaşayırdı. Türk şairlərinin bəziləri, Mə-
* Əslində 1905-1909. – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 224
həmməd Əmin kimi Anadolu kəndlilərinin anlayacağı sadə türk dilində yazır, mümkün qədər bir kəlmə də olsun ərəb-fars sözü işlətməməyə çalışırdılar. Türk şairlərinin bir qismi də Əbdülhəq Hamid və ya inqilabçı- demokrat şair Tofiq Fikrət kimi əsərlərinin çoxunu çətin dildə, yüksək, təntənəli üslubda yazırdılar. Bəziləri də, Rza Tofiq kimi, şerdə həm şifahi xalq şeiri dili, üslubu, həm də klassik divan ədəbiyyatı dili və üslubunu müstəqil şəkildə yaşatmağa çalışır, mövzudan asılı olaraq müxtəlif dil, üslubu qəbul və tətbiq edirdilər. Müxtəlif şeir üslubu yuxarıda gördüyümüz kimi, Azərbay- canda əmələ gəlmişdi. Lakin burada bu üslublar tamamilə başqa bir istiqamətdə inkişaf edirdi. Məsələn, 1906-cı ildə mətbuatda arası kəsilmədən əsərlər nəşr etdirən Məhəmməd Hadi öz şeir- lərini əsasən klassik üslubda yazırdı. Lakin çox çətin bir yolla olsa da, Hadi Türkiyədə Tofiq Fikrətin etdiyi kimi, bu üslubu zəmanəyə müvafiq bir şəkildə yeniləşdirməyə çalışırdı. Buna görə də onun şeirlərində doğma Azərbaycan sözləri, ifadələri ilə birlikdə ərəb, fars tərkibləri, çətin ərəb-fars sözləri də çox yer tuturdu. Hadi ilə demək olar ki, eyni dövrdə yaradıcılığa başlayan və klassik üslubda yazan Abbas Səhhət dostundan və müasirindən fərqli olaraq şeir dilini və üslubunu sadələşdirməyə, daha çox yeniləşdirməyə fikir verir və bir çox əsərlərində, məsələn, “Əh- mədin qeyrəti”, “Şair və şeir pərisi”ndə olduğu kimi, buna müvəf- fəq olurdu. Abdulla Şaiq də klassik şeir üslubunu sadələşdirməyə qüvvətli meyl göstərirdi. Bu sahədə molla-nəsrəddinçi şair Qəm- küsar ciddi şeirlərində daha irəli gedirdi. Bir qədər sonra yaradıcı- lığa başlayan Əhməd Cavad bunlardan fərqli olaraq, öz şeirlərini şifahi xalq şeiri dili və üslubunda yazır, əsasən xalq şeirinin poe- tik formalarından istifadə edirdi. Bu cəhət də xüsusilə diqqəti cəlb edir ki, klassik şeir dili üslu- bunda yazan şairlər dünyagörüşü etibarı ilə fərqləndikləri kimi, şifahi xalq şeiri üslubunda yazan şairlər də udeyaca fərqlənirlər. Məsələn, Məhəmməd Hadi çətin klassik üslubda yazdığına bax- Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 225
mayaraq, dünyagörüşü, fəlsəfi-ictimai fikirləri etibarı ilə sadə üslubda yazan Əhməd Cavddın çox-çox yüksəkdə dururdu. Türki- yədə də belə bir vəziyyət var idi. Orada da öz şeirlərini çətin klassik üslubda yazan inqilabçı demokrat şair Tofiq Fikrət dün- yagörüşü etibarı ilə eyni zamanda aşıq şeiri üslubunda yazan Rza Torfiqdən çox mütərəqqi idi. Beləliklə, mütərəqqilik, qabaqcıllıq, xalq şeiri və ya klassik şeir üslubunda yazmaqla ölçülmürdü. Aydın olan bir həqiqət bu idi ki, yeni müasir şeir dilini və üslubunu yaratmaq üçün əsrlərdən bəri müvazi olaraq inkişaf edən və bir-birinə mütəqabil təsir göstərən iki müxtəlif üslubu novatorcasına birləşdirmək lazım idi. Nə klassik, nə də xalq şeiri dili üslubuna laqeyd qalmaq olmazdı. Bu üslubların hər ikisindən faydalanmalı, onların ən yaxşı nümunələrini davam etdirməli və nəhayət, onları yaradıcı surətdə birləşdirməli - əsas yol bu idi. Böyük Sabir, qismən Abbas Səhhət şeirdə bu şeirdə bu yolla gedirdilər. H.Cavid, yaradıclığının birinci dövründə Rza Tofiq kimi belə hesab edirdi ki, bu iki üslub sadə və müzəyyən üslub adı ilə ayrı- ayrılıqda müstəqil yaşamalıdır. Buna görə də o, ciddi siyasi, ictimai-fəlsəfi şeirlərini ərəb, fars tərkibləri və sözləri ilə ağırlaş- dırıb klassik üslubda yazır, mahnı və şərqilərini isə şifahi xalq şeiri üslubunda yazırdı. Şairin sonradan, xüsusən vətənə qayıtdıqdan sonra yazdığı şeirləri və mənzum dramları göstərir ki, o, klassik şeir dili və üslubunu şüurlu surətdə çətinləşdirmək, ağırlaşdırmağın lüzumsuz bir təşəbbüs olduğunu zaman keçdikcə dərk etmiş və tərəddüd etmədən demək olar ki, Cavidin özünə məxsus olan əsl dil, üslub xüsusiyyətləri də 1910-cu ildən formalaşmağa başlamışdır. Məsələn, 1910-cu ildə yazılmış bir pərdəlik mənzum “Ana” dramında dil, üslub nöqteyi-nəzərindən hər şeydən əvvəl diqqəti cəlb edən bu idi ki, burada ərəb, fars tərkibləri və sözləri son dərəcə az işlədilmişdir. Əsərdə tiplər çox yerdə sadə, aydın dildə danışırlar. Orxanla İsmət arasında olan mükaliməni nəzərdən keçirək: Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 226
O r x a n – İsmət, onun heç bir mənası yoxdur. Üzük, nişan yalnız könüldür, könül... Olma cocuq, sən gəl mənə ver könül. Allah, allah, yenə çatıldı qaşlar, Dəhşət verir qartalvari baxışlar. Söylə, fikrin nədir, cavab ver, İsmət!
İ s m ə t – Artıq yetər, allah üçün çəkil get, Hörmətin, izzətin, varın, şöhrətin, Nəslin, nəcabətin, gücün, qüdrətin Həp sənin olsun, get, çəkil get, Orxan! Bən ayrılmam o yoxsul Qanpoladdan, Bütün dünya alt-üst olub dağılsa, Ondan başqa sevgilim yoxdur əsla.
Bu sadəlik, təbiilik “Ana”da bütün surətlərin dilində aydın görünürdü. Bütün bunlarla bərabər, “Ana”da tiplərin dilində qismən sü- nilik, qeyri-təbiilik də vardı. Bu da təsadüfi deyildir. Bunun iki mühüm səbəbi var idi. Birinci səbəb bu idi ki, Cavid romantik üslubda yazdığı ilk dramlarında (istər şeir ilə, istərsə də nəsr ilə yazılmış dramlarında) realist dram dili qanunlarının əksinə olaraq bütün tipləri bir dildə, müəllifin dilində danışdırmışdır. “Ana” da bu ruhda yazılmışdı. Şair bəzən son dərəcə sadə dildə, bəzən də əksinə, həddindən ziyadə qəliz, çətin bir dildə, şeirlər yazdığı kimi, bu ilk dramlarında öz tiplərini gah son dərəcə sadə, danışıq dilində, gah da çətin, dəbdəbəli bir dildə danışırdırırdı. Bu səbəb- dən “Ana”da hətta eyni bir tipin danışığında dil, üslub ziddiyyəti çox aydın şəkildə nəzərə çarpırdı.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 227
Cavidin 1910-cu ilə qədər klassik şeir üslubunda yazmış olduğu şeirlərinin dilini ağırlaşdıran fars-ərəb tərkiblərinin çox- luğu 1910-cu ildən sonra yazılmış əsərlərinin dilində başlıca bir keyfiyyət kəsb edir, canlı dildə artıq unudulmuş, yaxud, çox nadir hallarda bəzən dialektlərdə təsadüf edilən, qismən fel * , qismən də say, əvəzlik və zərf kateqoriyalarından olan “çırpınıyor”, “yüksəliyor”, “iştə”, “nereyə”, “nasıl”, “dersen”, “derki”, “sağın” *
lumdur ki, bu sözlər klassik Azərbaycan şeirində vaxtilə işlənmiş- di. Biz Xətainin, Nəsiminin, Füzulinin əsərlərində də bu sözlərə təsadüf edirik. Lakin Cavid bu sözləri arxaik sözlər kimi işlət- mirdi. Bu, türk dilinin təsirindən irəli gəlirdi. Cavid tamamilə səhv olaraq belə hesab edirdi ki, türk ədəbi və canlı dilində yaşadığı kimi Azərbaycan ədəbi dilində də bu kateqoriyaları saxlamaq, yaşatmaq lazımdır. Müasir Azərbaycan dilinin inkişaf prosesi isə bu mülahizənin əleyhinə idi. Bu səhvini şair çox sonralar dərk etməyə başladı, əvvəlləri isə o, Azərbaycan şeir dilini türk ədəbi dilinə yaxınlaşdırmağa çox səy göstərirdi. Hətta şair bəzən, 1912-ci ildə yazdığı “Maral” faciəsində olduğu kimi, dil cəhətindən Türkiyə yazıçıları ilə “bəhsə” girirdi. Çox qiymətli məzmuna malik olan “Maral” faciəsi dil nöqteyi-nəzərindən Azərbaycan həyatı haqqında türk ədəbi dilində yazılmış bir əsər idi. Osmanlı ədəbi dilini təqlid etməsi Cavidin dilinə əsəblərə toxunacaq qədər aydın hiss edilən bir sünilik gətirirdi. Lakin biz Cavidin “Maral”dan sonra yazdığı şeirlərdə və mənzum dram- larda türk-osmanlı dili təsirinin tədricən zəiflədiyini görürük. 1914-1917-ci illər arasında yazılmış şeirlərdə olduğu kimi:
Güllər, çiçəklər gülər, quşlar oynar. Göyün altun saçlı qızı nur saçar,
* Feil – tərtibçi. * Əslində “saqın”. – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 228
İnsanların tutqun könlünü açar. Dağlar, çəmənlər geyinmiş al-yaşıl, Yerlər, göylər parıldar işıl-işıl.
Cavidin özünəməxsus olan tam orijinal şeir dili və üslub xüsusiyyətləri “Şeyx Sənan” faciəsi ilə başlayır. Bu da təsadüfi deyildir. Məlumdur ki, hər hansı bir sənətkarla dil, üslub xüsu- siyyətlərinin təkmilləşməsi, yeniləşməsi janr müxtəlifliyindən də çox asılı olur. Əgər dram sahəsində ilk qələm təcrübələrindən olan “Ana” nəzərə alınmazsa, “Şeyx Sənan”a qədər Cavid əsasən lirik, liro-epik əsərlərin müəllifi idi. Nəsr ilə yazılmış “Maral” faciəsi isə məzmunca nə qədər qiymətli olsa da, dil, üslub cəhə- tindən heç bir yeniliyə malik deyildi. Yeri gəlmişkən demək lazımdır ki, dil, üslub cəhətindən Cavidin sənətkarlığı daha çox mənzum dramlarında meydana çıxır. Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|