Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “İki ömrüm olsaydı...”, Bakı, 1973
|
* * * Hüseyn Cavid bəzi obrazlarını o dövrün böyük sənətkarlarını nəzərdə tutaraq yazırdı. Məsələn, o “Knyaz” əsərindəki Knyaz surətini böyük faciə aktyorumuz Abbas Mirzə Şərifzadə üçün yazmışdı. Məlumdur ki, əsəri tamaşaya hazırlayan rejissor 1 Knyaz rolunu üç aktyora, Rza Darablı, Rza Təhmasib və Abbas Mirzə Şərifzadəyə tapşırmışdı. İlk tamaşada Knyaz rolunda Rza Darablı çıxış etdi. Salon ağzına qədər dolu idi. Tamaşanın axırında tama- şaçılar müəllifi gurultulu alqışlarla səhnəyə dəvət etdilər. Lakin səhnəyə heç kəs çıxmadı. Bütün tamaşaçılar ayağa qalxıb, müəl- lifi yenə də səhnəyə dəvət etdilər. Salonun işıqları yandırıldı. Pro- jektorlar orta lojaya salındı. Loja bomboş idi. Hüseyn Cavid tamaşaya gəlməmişdi... 2
baş rolu Abbas Mirzə Şərifzadə oynamalı idi. Biletlər irəlicədən satılıb qurtarmışdı. Tamaşaçılar tamaşanı intizarla gözləyirdilər. Nəhayət, tamaşa başlandı. Salon yenə ağzınadək dolu idi. Tamaşa qurtardı. Müəllif səhnəyə dəvət edildi. Hüseyn Cavid gurultulu alqışlar altında bir neçə dəfə səhnəyə çıxmalı oldu. Bu, hamımızı çox sevindirdi və hamımız üçün bir bayram oldu. * * * Məlumdur ki, Hüseyn Cavid bir dramaturq kimi, özünə qarşı çox tələbkar idi. Yazmış olduğu əsərləri uzun zaman ortaya çıxar- mazdı. Ancaq əsər meydana çıxandan sonra onun bir misrasını da dəyişdirməyə razı olmazdı. Buna misal olaraq bir hadisəni danışmaq istəyirəm. Teatrda 3
lim üç nəfər tələbəsini də bura dəvət etmişdi. Onların arasında mən də var idim.
1 A.A.Tuqanov nəzərdə tutulur – İ.O. 2 Müəllif faciənin 1929/30-cu illərdə D.Bünyadzadə adına Dövlət Türk Bədaye Teatrının səhnəsində göstərilən tamaşaları nəzərdə tutur – İ.O. 3 D.Bünyadzadə adına Dövlət Türk Teatrı nəzərdə tutulur – İ.O. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 366
Əsərin oxunuşu qurtardı. Sonra çıxışlar başlandı. Şəksiz, hamı əsərə heyran qalmışdı. Lakin Hüseyn Cavid dramaturgiya- sına laqeyd münasibət bəsləyənlər də var idi (biz o dövrün bəzi ədəbiyyat və incəsənət işçilərini, xüsusilə teatrın keçmiş rəhbər- lərini nəzərdə tuturuq). Onlar müsbət qəhrəman olan Altay surə- tini bir qədər qüvvətləndirmək lazım gəldiyini irəli sürür, bu dü- zəlişdən sonra məşqlərə başlamaq mümkün olduğunu deyirdilər. Hüseyn Cavid onların “iradlarını” diqqətlə dinlədi. Lakin yersiz iradlara dözə bilmədi. Pyesi götürüb, əsəbi halda teatrdan çıxdı. Biz də onun dalınca çıxdıq. Yol boyu heç birimiz danışma- ğa cürət etmədik. Ancaq qəfildən yoldaşımızdan biri sadəlöv- hcəsinə: – Müəllim, bəlkə onların dediyilə razılaşasınız əsər də oy- nansın, – dedi. – Əgər əsəriniz səhnədə tamaşaya qoyulmayacaq- sa, onda niyə yazırsınız?.. Hüseyn Cavid tərs nəzərlərlə onu süzdü, sonra qəti dedi: – Mən yazmalıyam! Səhnədə tamaşaya qoyarlar, qoymazlar öz işləridi. O, bir qədər susdu. Sonra əlavə etdi: – Mən yazmaya bilmərəm!.. ...1928-ci ilin yayı... İmtahanlarımı müvəffəqiyyətlə verdim. Atamgil belə qərara gəldilər ki, yay tətilimi Biləsuvar kəndində keçirim. Əmim orada məktəb müdiri işləyirdi. Bu, mənim ürəyimdən idi. Əvvəla, əmimi çox istəyirdim, ikincisi də gurultulu şəhər həyatından bir az uzaqlaşmağa can atırdım. Burada cavanlarla ilk tanışlığım çox maraqlı oldu. Bu təzə tanışlar içərisində özümə dostlar da tapdım. Onlardan mənə ən yaxını Fərrux adlı bir aqronom idi. O, bir gün məni təcili kluba çağırdı. Mən orada bir dəstə çavan gördüm. Fərrux mənim qolumdan tutub vəcdlə dedi: – Qərara gəlmişik ki, tamaşa hazırlayaq. Söz yox ki, bu işdə bizə kömək edəcəksən. Cavan bir müəllim irəli yeridi: Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 367
– Əlbəttə, siz şəhərdə Dram Teatrının, İşçi Teatrının tamaşa- larını görmüsünüz, bu işdə bizdən təcrübəlisiniz. Fərrux mənim cavabımı gözləmədən kitabı açıb rolları bölməyə başladı. Onlar Hüseyn Cavidin “Şeyda” pyesini tamaşaya qoymaq istəyirdilər. Şeyda rolunu mənə verdilər. ... Ertəsi gün məşqlərə başladıq. Rejissorluğu əmim boynuna götürmüşdü. İlk günlər çox çətinlik çəkirdim. Ancaq buna baxma- yaraq rolu hamıdan tez əzbərlədim. Buna mütaliəm və iti hafizəm kömək etmişdi. Tamaşa günü yaxınlaşırdı. Afişalarımız küçələrə yapışdırıl- mışdı. Tamaşaya baxmaq istəyənlərin sayı klubdakı yerlərə nisbətən qat-qat çox idi. Salon ağzına qədər dolmuşdu. Klubun müdiri pərdə qabağına çıxıb elan etdi ki, tamaşanı bir də göstərəcəyik, hamı baxa biləcək. Mən bərk həyəcan keçirirdim. Suflyor budkasında oturub bizə söz verən əmimin razılıqla gülümsəyən gözlərini gördükcə həyəcanım getdikcə azalırdı. Tamaşa müvəffiqiyyətlə keçdi. Bizi dəfələrlə alqışladılar. Əlbəttə, bu alqışların ən çoxu Fərruxun payına düşürdü. Onun məlahətli səsi, təbii oyunu, səhnədə özünü son dərəcə sərbəst aparması bizi doğrudan da heyran etmişdi. O, Musa rolunu oynayırdı. ...Səhər kluba getdim. Hamı yığışmışdı. Deyilənə görə tama- şaçılar bizdən çox razı qalmışdılar. Klub müdiri təklif etdi ki, həftənin axırında tamaşanı bir də təkrar edək. Biz məmnuniyyətlə razılıq verdik. Lakin sonra mə- lum oldu ki, Fərrux bir ay müddətinə Leninqrada – Təkmil- ləşdirmə İnstitutuna gedir. Beləliklə, tamaşanı bir daha göstərə bilmədik.
... Teatr texnikumunun tələbəsiyəm! Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 368
... Günlərim maraqlı və mənalı keçirdi. Təhsil illəri həyatımda unudulmaz xatirələr yazırdı. Dostlarım da az deyildi. Ən çox sevdiyim, hörmət etdiyim müəllimlərdən biri gör- kəmli şair və dramaturqumuz Hüseyn Cavid idi. O, ədəbiyyata olan həvəsimi duyub mənə ayrıca tapşırıqlar verərdi. Bir gün sahil bağında Cavid müəllimlə rastlaşdım. O, bir söz demədən susurdu. Bu, mənim üçün yeni bir şey deyildi! Onun xasiyyəti belə idi, az danışardı. Dərsdə də belə idi. Diqqətlə mənə baxıb soruşdu: – Tapşırdığım əsəri oxudun? – Bəli, müəllim, “Telli saz”ı da oxudum, o birini də. – Mütaliə sənət adamı üçün çox vacibdir. Amma bizim elə aktyorlarımız var ki, adını və familiyasını zorla yazır. Məsələ burasındadır ki, elə belələri allahlıq iddiasındadır. O, əsəbi halda əsasını yerə döyməyə başladı. Yadıma düşdü ki, onun “Dəli Knyaz” 1 əsərini kəskin tənqid etmişdilər. Hətta bəzi səhnələrini dəyişdirməyi məsləhət görmüşdülər. O isə qəti etiraz edib əsəri teatrdan geri götürmüşdür. Sevimli müəllimimizin xasiyyətini biz yaxşı bilirdik. Əlbəttə, biz o zaman hadisələrin mənasını düzgün dərk etmirdik və həmişə müəllimimizin haqlı olduğu barədə uzun-uzadı mübahisələr edirdik. O bizə belə deyərdi: – Sənət və yaradıcılıq məsələlərində heç vaxt güzəştə getmək olmaz! Sənətkar orta səviyyədə qala bilməz! Onun bu qəti, inadlı sözləri indi də qulağımdadır. O həmişə bizə sənətin gözəlliyindən, onun insanlara bəxş etdiyi zövqdən vəcdlə danışardı. O, sənət adamını gözəl, səliqəli görmək istəyərdi... Əgər bir tələbə səliqəsiz geyinsəydi, dərhal əsəbiləşərdi, həmin tələbədən dərs soruşmazdı. Onun tənqidləri də bizə xoş gəlirdi. “İki ömrüm olsaydı...”, Bakı, 1973
1 “Knyaz” faciəsi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 369
Mirmehdi Seyidzadə Áþéöê øàèð âÿ äðàìàòóðã
927-ci ildə Lenin rayonunun Ca- paridze kitabxanasında işləyir- dim. Bizə xəbər verdilər ki, oxucular konfransı olacaq. Bir sıra fəal oxucularla bərabər Bakıya gəldik. Bu konfrans in- diki Dənizçilər klubunda açıldı. Gör- kəmli yazıçılar qabaq sırada əyləşmişdi- lər, Cavid başında buxara dərisindən pa- paq, gözündə eynək, əl ağacına söykənib əyləşmişdi. Şəklini jurnalda gördüyüm üçün onu tanıdım. Oxucular bir-bir tribunaya çıxıb Cavidin əsərləri barəsində öz mülahizələrini söyləyirdilər. Şair bu sözləri çox diqqətlə dinləyir, arabir gülüm- səyirdi. Konfrans qurtardı. Cavid çıxış etmədi. Ümumiyyətlə, iclaslarda danışmaq onun adəti deyildi. Getmək istəyəndə ona yanaşıb tanış olmaq istədim. Ancaq düzü cəsarət etmədim. Bu, əsərlərini sevə-sevə oxuduğum, həmişə görmək arzusun- da olduğum Hüseyn Cavidlə ilk görüşüm idi. İki-üç il sonra mən maarif işçiləri evinin kitabxanasında işlə- məyə başladım. Bu kitabxananın binası indiki gənclər meyda- nında yerləşirdi. Ara-sıra yazıçılar və alimlər də kitabxanaya kitab almağa gəlirdi. Bir gün Cavid kitabxanaya gəlib məndən kitab istədi. “Buyurun, istədiyiniz kitabları seçin” – dedim. O bir neçə kitab alıb getdi. Sonra on-on beş gündən bir kitabxanaya gələrdi. Hər dəfə onunla söhbət edirdik. Beləliklə, ünsiyyət başlandı. Cavid bir gün mənə dedi: – Eşitmişəm kitab həvəskarısan, yaxşı kitabların var, ev kitabxananla tanış olmaq istəyirəm. 1
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 370
Bu sözləri eşidib çox şad oldum. Qərara aldım ki, istirahət günü axşam saat 8-də mən onu evdə gözləyəm. Mustafa Sübhi küçəsində yaşayırdım. Ünvanımı verdim. Həmin axşam səkkizə beş dəqiqə qalmış küçədə dayanıb onu gözləyirdim. İnanmırdım ki, gələr. Düz saat səkkizdə Cavid gəldi, evə qalxdıq, kitablarla tanış oldu, bir-iki kitab seçdi. Bir qədər nərd oynadıq. O zamanlar mən subay idim. Cavid dedi: – Hərdənbir nərd oynamağa gələrəm. Beləliklə, Cavidlə dostlaşdıq. Aramızdakı yaş fərqinə baxma- yaraq dostluğumuz tuturdu. 1933-cü ildə Müşfiqlə bərabər Firdovsinin bir neçə əsərini tərcümə etmişdik. Cavid kitabın redaktoru idi. Bizim tərcümə- lərimizi oxuyandan sonra aşağıdakı beytin qabağında sual qoymuşdu: Bu adlı igidlər, gərdənkəşanlar Onlardan ki, verdim sənə nişanlar.
Sualın səbəbini soruşdum. Dedi: – Gərdənkəşanlar nədi, bunu oxucu necə başa düşsün? Dedim ki, çalışdım, başqa qafiyə tapa bilmədim. – Fikirləş, taparsan – dedi. Azacıq düşündükdən sonra dedim: Bu adlı igidlər, bu çarpışanlar. – Bax, indi düzəldi. 1935-ci ildə mən evlənəndə Cavidi də toyuma dəvət elədim. O gecə toyda Abdulla Şaiq, Müşfiq, Yusif Məmmədəliyev, Adil Əfəndiyev, Mikayıl Rzaquluzadə və bir neçə gənc yazıçı da iştirak edirdi. Məclisdəkilər şairlərin şeir oxumasını xahiş etdilər. Bir neçə şair şeir oxudu. Cavid də yeni yazdığı “Xəyyam” əsərindən iki-üç parça oxudu. Sonra dedi:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 371
– Şeiri şair yazar, artist oxuyar. Biz şeirin qol-qabırğasını sın- dırırıq. Ümumiyyətlə, Cavid şeir oxumağı sevməzdi, Cavid bir insan kimi sadə və səmimi idi. Özünəməxsus yumoru vardı, söhbət edəndə onu dinləməkdən doymazdıq. Bir gün onu Mərdəkana, bağıma qonaq dəvət etdim. Bu, 1935-ci ilin yayı idi. Dedi: – Bu şərtlə gedərəm ki, bir həftə qonaq qalım. Bir günlüyə bağa getmək yorulmaqdan başqa bir şey deyil. – Lap bir ay da qala bilərsən, – dedim. Bağa getdik. Aldığım bağ səliqəli idi, xoşuna gəldi. – Gələn il səninlə bir yerdə bağ alarıq. 1936-cı ildə doğrudan da Cavidlə birgə Şüvəlana köçdük. Cavid dedi: – İnsan bir-iki ay bir yerdə olanda bir-birini daha yaxşı ta- nıyar. Bağda olduğumuz zaman bizim dostluğumuz ya möhkəm- lənəcək, ya da bir-birimizdən həmişəlik ayrılacağıq. Bağda qaldığımız müddətdə bir-birimizə hörmət və məhəbbə- timiz daha da artdı. Cavidin həyat yoldaşı Mişkinaz xanım mənim yoldaşım Kübra, bacım Səkinə xanım ilə mehriban bacı kimi idilər. Mişkinaz xanım çox mədəni və alicənab xanımdır. Mən Cavidlə birgə kitab oxuyur, nərd atır, Ələsgər Abdullayevin vallarına qulaq asırdıq. Bu məşhur xanəndənin muğamat oxuması Cavidin xoşuna gəlirdi. Söhbət zamanı Cavidə məni maraqlandıran suallar verərdim. Bir gün ondan xəbər aldım ki, əsərlərinin içərisində ən çox sevdiyi hansıdır? O dedi: – “Şeyx Sənan”. Cavidin “İblis” əsərini səhnədə Abbas Mirzə Şərifzadənin ifa- sında gördüyüm üçün çox sevirdim. Ona görə Caviddən soruş- dum. – “İblisi” neçənci ildə yazmısan? Cavid dedi: – 1918-ci ildə, Novxanıda, bağda yazmışam. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 372
Bir dəfə soruşdum: – Sən şairliyə başlamazdan əvvəl hansı sənətə meyl gös- tərirdin? Dedi:
– Əgər mən dramaturq olmasaydım, artist olmaq istərdim. Cavidlə söhbətimdən öyrəndim ki, yazıçılar arasında ən çox sevdiyi dostu Abdulla Şaiqdir. Bunu da qeyd edim ki, məni də Abdulla Şaiqlə Cavid tanış etmişdi. Cavid böyük sənətkarımız Abbas Mirzə Şərifzadəni də çox sevirdi. Abbas Mirzə ilə rast gələndə bir-iki dəfə mən Cavidin yanında olmuşdum. Çox səmimi görüşürdülər. Abbas Mirzə də Cavidi çox sevirdi, ona “Cavidcan” deyə müraciət edirdi. Cavid dövlət xadimlərimizdən Ruhulla Axundova çox böyük hörmət bəsləyirdi. Şair onu həm görkəmli dövlət xadimi kimi qiymət- ləndirir, həm də gözəl zövqlü olduğunu, ədəbiyyatı yaxşı bildiyini söyləyirdi. Bir dəfə akademiyanın Kommuinist küçəsindəki binasında ədəbi müşavirədə Ruhulla Axundov çıxış edirdi. O, Füzulinin, Vaqifin, Sabirin dilinin sadəliyindən və səmimiliyindən danışdı, Cavidi də bir sənətkar kimi tərifləyib dilini tənqid etdi. İclasdan çıxandan sonra Cavidlə birlikdə dəniz kənarına, hava almağa getdik. Mən Ruhulla Axundovun mülahizəsi haqqında fikrini soruşdum. Cavid dedi: – Ruhulla Axundov yoldaş haqlıdır. Ancaq bir məsələ var ki, məndə olan dəyişikliyi bəzi tənqidçilər hiss etmək istəmirlər. Hər halda “Şeyx Sənan”la “Səyavuş”un dili bir deyil, arada nə qədər böyük fərq var. Cavid Şərqin və Qərbin dahi sənətkarlarından Dantenin “İlahi komediyası”nı, Hötenin “Faust”unu, Tolstoyun əsərlərini, Sədi- nin, Hafizin, Xəyyamın şeirlərini çox sevirdi. Müəllimi Rza Tofi- qi hörmətlə xatırlayırdı. Filosoflardan Spinozanı, Spenseri çox oxumuşdu.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 373
Cavid yaradıcılıqla məşğul olanda hər şeyi unudardı. Yazdığı əsərləri bitirdikdən sonra istirahət edib əylənmək istəyərdi. Bir dəfə bağda mənə dedi: – Şəhərdən bura bir ailə köçub, həmin ailədə bir gənc qız var, yaxşı mahnılar oxuyur, gedək onlara. Dedim:
– Axı mən o ailə ilə tanış deyiləm, ora necə gedim? Cavid gülümsəyib dedi: – Əslinə baxsan mən də tanış deyiləm. Gedərik, tanış olarıq. Biz həmin ailəyə qonaq getdik. Yanılmıramsa ev sahibi müəllim idi. Adını xatırlamıram. Çox mehriban bir kişi idi. Bizi səmimiyyətlə qarşıladı. Cavid dedi: – Biz bura gəlmişik ki, bir tikə pendir-çörək yeyib musiqi dinləyək. Kabab tədarükü görməyin. Ev sahibi güləruzlə kabab da, şorab da hazırladı. Cavid qızdan xahiş etdi ki, bir-iki nəğmə oxusun. Qız əvvəlcə utandı. Cavid dedi: – Nədən utanırsan, tək olanda evdə oxuyursan, elə bil ki, biz də cansız bir divarıq, oxu, utanma. Qız gülümsədi, atasının israrından sonra xalq nəğmələrindən bir neçəsini oxudu. Məlahətin səsi vardı. O günümüz çox şən keçdi.
Cavid sevmədiyi adamlarla oturub-durmaq istəməzdi. Bir dəfə söhbət zamanı dedi: – Bilmirəm nə sirdir, Şaiqin tələbələri yüksək vəzifələri tutur, hətta xalq komissarı olurlar, ancaq mənim tələbələrimin arasından nədənsə böyük adamlar çıxmır. Sonra bir tələbəsindən danışıb dedi:
– Mən bu adama beş-altı ay dərs vermişəm. Müsavat haki- miyyəti illərində gözlərim bərk ağrıyırdı. Tatarski küçəsində yaşa- yırdıq. İşsiz idim, vəziyyətim də çox ağırdı. Metropol mehmanxa- nasının yanından keçirdim. Həmin tələbəm mənə rast gəldi. Əynində xəz palto vardı. O zaman müsavat partiyasının üzvlə- rindən idi. Salam vermədən mənə dedi: “Cavid, nə düşmüsən boş- Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 374
boşuna küçələri gəzirsən, gedib bir yerə işə girsənə”. Elə bildim ki, mənə bir güllə vurdu. Cavab vermədən kədərli bir halda yolu- ma davam etdim. Cavid musavat hökuməti dövründən danışaraq həmişə deyər- di: “Mən o dövrdə bir sətir də olsa yazı yazmadım. Bir dəfə de- dilər “hökumət himni yaz”. Dedim “sifarişlə əsər yaza bilmərəm”. Cavid öz xalqına qəlbən bağlı idi, qəlbi saf və təmiz insandı. O, gözəlliyi çox sevir, “mənim tanrım gözəllik və sevgidir” deyərdi. Cavid “Xəyyam” əsərini yazandan sonra “İblisin sonu” 1 adlı
bir əsər yazmaq fikrində idi. Nəticəsi mənə məlum olmadı. Ancaq son görüşlərimizdə məndən xahiş etdi ki, “Koroğlu dastanı”nı onunçün tapım. O, bir ssenari yazmaq istəyirdi. Mən ona “Koroğlu” dastanının bir neçə variantını verdim. Cavidlə axırıncı görüşümüz 1937-ci ilin may ayında oldu. Gənc tamaşaçılar teatrında “Ayaz” adlı mənzum pyesim tamaşaya qoyulmuşdu. Cavidi, Şaiqi, Müşfiqi, Nəzərlini tamaşaya dəvət etmişdim. Artistlərin oynamağı, səhnə quruluşu Cavidin çox xoşuna gəlmişdi. O, ilk dəfə idi bu teatra gəlirdi. Teatrın baş rejissoru Məhərrəm Haşımova dedi: – Mən sizin teatrınızı belə bilmirdim. Haşımov xahiş etdi ki, əsərlərindən birini teatra tamaşaya qoymaq üçün versin. Cavid “Ana” pyesini məsləhət gördü. Cavid kimi şairin yanında öz əsərlərimi oxumağa utanırdım. Ondan əsərlərim barəsində fikir soruşmağa cəsarət etmirdim. Səhnədə göstərilən mənzum pyesim, deyəsən, Cavidin xoşuna gəlmişdi. Yazıçı yoldaşların arasında barəmdə bir neçə hərarətli söz dedi. Mən xahiş etdim ki, tənqidi mülahizəsini söyləsin. Cavid dedi: – Bəzi monoloqlar bir az uzundur, ixtisar etmək olar. Ancaq etməsən də olar. O sənin öz işindir, əsərə o qədər də xələl gətir- mir.
1 Müəllif “İblisin intiqamı” əsərini nəzərdə tutur – İ.O. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 375
Cavidlə dostluq etdiyim müddətdə ondan çox şey öyrəndim. Onun zövqü çox incə idi. O deyirdi: “Sənətkar əsər üzərində uzun zaman düşünüb sonra yazmağa başlamalıdır. Şekspri təqdir edib söyləyirdi: “Dahi Şekspri əsrlərcə yaşadan onun sənətkarlığıdır”. Cavid özü də əsərləri üzərində çox çalışan bir sənətkar idi. Buna görə də “İblis”, “Şeyx Sənan”, “Səyavuş”, “Xəyyam” kimi ölməz əsərlər yaratmışdı. Cavidi böyük sənətkar, səmimi dost, incə zövqlü bir şair kimi həmişə hörmət və məhəbbətlə xatırlayıram.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 376
Mişkinaz Cavid 1 Úàâèäè õàòûðëàðêÿí...
üseyn Cavidin tərcümeyi-halı- nı yazan müəlliflər çox doğru olaraq qeyd edirlər ki, onun atası oğlunu ruhani etmək fikrində imiş. Balaca Hü- seyn isə atasının bu arzusuna qarşı çıx- mışdır. Cavid 3 ii mollaxanada oxuduq- dan sonra Naxçıvanda Məhəmməd Tağı Sidqinin məktəbində təhsil almışdır. Bu yeni üsullu məktəb idi. Anası da onun bu məktəbdə təhsil almasına razı deyildi. O, oğlunu mollaxanada oxut- mağa razı sala bilmirdi. Cavid uşaqlıqda başına gələn bir hadisəni belə nağıl edirdi: – Bir gün həyətdə oynayırdım, anam evdə heç kəs olmayanda məni yanına çağırdı ki, ay Hüseyn, gəl, sənə təzə köynək tikmi- şəm. Gey görüm necədir? Demə anamın məqsədi başqa imiş. Mən evə getdim. Anam dərhal qapını bağladı, təzə köynəyi göstərib dedi: al bunu gey, baxım. Elə ki, əynimdəki köynəyi çıxartdım, o əvvəlçədən hazırladığı çubuqla məni döyməyə başladı. Nazik çubuq, çılpaq bədən, gəl buna döz görüm, necə dözəcəksən? Vurduqca mənə deyirdi: “Sən molla olmaq istəmirsən?!” İşin xarab olduğunu görüb and-aman elədim ki, daha sabahdan molla məktəbinə gedəcəyəm. Anam qapını açdı. Tez köhnə köynəyimi
1
Qeyd. Mişkinaz xanımın “Cavid haqqında xatirimdə qalanlar” memuarının əlyazması Cavidin Bakıdakı ev muzeyində saxlanılır. Həmin xatirələr Azər Turanın redaktorluğu ilə 2005-ci idə “Vektor” nəşriyyatında kitab şəklində nəşr edilmişdir. - Tərtibçi. H
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 377
götürüb otaqdan qaçdım. Həyətdəki tut ağacının başına çıxıb oradan dedim: nə edirsən et, mən molla məktəbində oxumaya- cağam, istəyirsən 50 təzə köynək tik, məni də döy, öldür, molla olmayacağam, vəssalam! ...1925-ci ildə mən Naxçıvana getmişdim. Cavidin bacısı ilə hara isə gedirdik. Yolumuz Cavidin uşaqlıq vaxtı yaşadığı evin yanından düşdü. Mən dayanıb həyətdəki tut ağacına baxdım. Onun mənə dediyi ağac yadıma düşdü. Cavidin bacısı elə bil ki, mənim nə üçün dayandığımı duymuşdu. O, üzünü mənə tutub dedi:
– Bax, Hüseyn çıxan ağac odur, anam döyəndən sonra gedib o ağaca çıxmışdı. Anam həmişə deyərdi ki, molla olmayacaqdı, ara yerdə tifil uşağı o qədər döydüm. Bir dəfə hamımız oturmuşduq. Böyük qardaşı bizə göz eləyib, üzünü Cavidə tutaraq zarafatla dedi: “Hüseyn, dur məscidə gedək”.
Cavid mənalı gülüb dedi: – Yox qardaş, məscidə gedəsi olsaydım, anamın tikdiyi təzə köynəyi geyərdim. – Biz hamımız gülüşdük. Cavid həmişə dinə, xurafata qarşı çıxmış, elmi, sənəti təbliğ etmişdi. O məhz buna görə də elmə, sənətə yiyələnmiş gəncləri görəndə çox sevinərdi. Həmişə söhbətlərində deyərdi ki, gənclər elmə, sənətə yiyələnməlidirlər. Çünki hər bir xalq yalnız və yalnız elmin, sənətin qanadlarında yüksələ bilər. O, dəstəbədəstə ali məktəblərə gedən tələbələri görərək deyirdi: “Bunlardan nə qədər ağsaçlı alimlər, insanlara həyat bəxş edən həkimlər, söz sənətinin zirvələrini fəth edən sənətkarlar yetişəcəkdir. Bunlar bizim gələ- cəyimizdir. Mən nə qədər xoşbəxtəm! Gənclik elmə, sənətə sahib olur”. Bir dəfə səhər çayından sonra Cavid dedi ki, bu gün Sura- xanıya dostlarımdan birinin yanına gedəcəyəm. Əsl məqsədim mədənləri gəzməkdir. Həmin dostum neft mədənlərində işləyir. Oralara yaxşı bələddir. Gec gəlsəm, nigaran qalmayın.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 378
Doğrudan da o çox gec gəldi. Gecə saat on iki olardı. Onun əhvalını bilmək üçün, adətim üzrə, üzünə baxdım. Kədərli və ya əsəbi olarkən qaşlarının arası düyünlü, üzü tutqun olardı. Danı- şanda dodaqları səyriyərdi. Yorğun olmasına baxmayaraq, onda yüksək bir əhvali-ruhiyyə vardı. Soyundu, əl-üzünü yudu, sonra söhbətə başladı: – Mən 3-4 il bundan qabaq neft buruqlarında olmuşdum. Eh... o zaman buruqlar ölüm püskürürdü, bədbəxt insan buruqların əsiri idi. Gecə-gündüz işləyir, aldığı pul ilə ailəsini dolandıra bilmirdi. İndi isə tamam dəyişmişdir. Gənc mühəndislərimiz elmin gücü ilə nələr edirlər? Onlar yer altından asan yollarla neft çıxarırlar. Nə qədər yeni-yeni işlər var. İnsan əməyinə, insan zəkasına valeh olmaya bilmirsən... O, xeyli danışdı. Yeri gəlmişkən qeyd etmək istəyirəm ki, Cavid adətən az danışardı. Hərdən böyük bir ehtiras və həvəslə, yorulmadan söhbət edərdi. O bu gecə elə bil öz danışığından ilham alırdı, danışdıqca da yorulmurdu. Yuxarıda qeyd etdim ki, Cavid gənclərin təhsilinə xüsusi əhəmiyyət verirdi. Bununla əlaqədar yadıma belə bir əhvalat düşdü.
1942-ci il idi. Vətənimiz ağır günlər keçirirdi. Hamı bir nəfər kimi vətənin müdafiəsinə qalxmışdı. Bir gün yol ilə gedərkən bir nəfər dayanıb mənə salam verdi və dedi: – Siz məni tanımasanız da, mən sizi tanıyıram. Cavid mənim müəllimim olmuşdur. Biz asta addımlarla yeriyirdik. O öz keçmişini danışmağa başladı: “Mənim oxumağıma Hüseyn Cavid səbəb olubdur. Yaxşı yadımdadır, bir dəfə dərsdə qəmğin oturmuşdum. Həmişə tələbə- lərinə qarşı qayğıkeş olan Cavid müəllim dərsdən sonra məni yanına çağırıb dedi: – Ay bala, nə olub belə qəmginsən? Gəmi- lərin dəryada batmayıb ki...” Mən ona həqiqəti demək istəmirdim. Bilirdim ki, bu müəl- limimi kədərləndirəcəkdir. O, təkidlə kədərimin səbəbini soruşur- du. Mən bildirdim ki, təhsilimi yarımçıq qoyub getmək istəyirəm. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 379
O təəccüblə və bir az da acıqlı soruşdu – niyə? Mən ona danış- mağa başladım: “Anam xəstədir. İşləyə bilmir. İşləyib onu saxla- malıyam. Məndən başqa qoca anamın heç kəsi yoxdur”. Cavid müəllim mülayim, lakin qəti bir səslə mənə dedi: “Yox, bala, məktəbi yarımçıq qoyma. Ananı saxlamaq və xalqına xeyir vermək üçün sən mütləq oxumalısan. Anlayırsanmı bala, sən oxumalısan...” Səhərisi gün dərsdən sonra müəllim məni yenə yanına çağırdı və bir ata mehribanlığı ilə söhbət etdi. Söhbətdən sonra mənə bir kitab verib, oxumağımı tapşırdı. Kitabı yataqxanaya apardım. Kitabın içində balaca bir məktub, məktubun içində də 100 manat pul vardı. Məktubda yazılmışdı ki, pulu anana göndər, təhsilini də davam etdir. O, dəfələrlə mənə kömək etdi. Mən məktəbi oxuyub qurtardım. Neçə illərdir müəllimlik edirəm. İndi isə əsgər gedirəm. Cavid həmişə tələbələrini çox sevər, onların qayğısına qalar, dəyərli məsləhətlər verərdi.
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|