Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Şərq qapısı” 5 mart 1970 Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 354
- Xırda
- Düşbərə qonaqlığı
- Xalqın istəyincə, Bakı, 1970 Günaha batmaq istəmirəm
- “Xatirələrim”, Bakı, 1973
|
* * * * Cavid sovet quruluşunu qəbul etməmiş, sovet platformasına keçməmişdi... – Tərtibçi. * “Səyavüş” 1936-cı ildə Yerevanda “Haypetrat” nəşriyyatı tərəfindən erməni dilində nəşr edilmişdi. Ehtimal ki, Vahanın tərcüməsində. – Tərtibçi. H
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 352
Mən Cavidlə ikinci dəfə 1934-cü ildə Bakıda görüşdüm. Bu görüşümüzdə o mənə belə bir maraqlı əhvalat danışdı: – Bir dəfə Azərbayçanın o zamankı xalq maarif komissarı Mustafa Quliyev Hüseyn Cavidi evinə çay içməyə dəvət edir. Cavid bu dəvəti məmnuniyyətlə qəbul edib, axşam çağı onun mənzilinə gedir. Çay içdikdən sonra M.Quliyev onu özünün kabinetinə aparır. Cavidin diqqətini xalq maarif komissarının kabinetinin divarına vurulmuş şəkillər çəlb edir. Yağlı boyalarla çəkilmiş bu şəkillərin içərisində təbiət təsvirləri, gözəl qadın portretləri, natürmortlar və sair var imiş. Onlar kabinetdə oturub söhbət edərkən M.Quliyev Hüseyn Cavidə deyir: – Yoldaş Cavid! Siz çox böyük şairsiniz, xalq sizi çox sevir. Lakin sizin poeziyanız bizim yeni həyatımızdan çox geri qalır. Siz ancaq təbiət, məhəbbət, gözəl qadınlar və sair bu kimi apolitik mövzularda yazırsınız: Siz kəndlərimizdə yaranan dəyişiklikləri görmüsünüz? Kənddə həyat kökündən dəyişilib, kolxozlar təşkil olunur, çöllərdə traktorlar işləyir. Lakin təəssüflə deməliyəm ki, sizin şeirlərinizdə biz traktora təsadüf etmirik. Bəs siz nə vaxt traktor haqqında yazaçaqsınız? Böyük sənətkar özünəməxsus müdrikliklə kabinetin divar- larından asılan tabloları göstərib kinayəli təbəssümlə ona belə cavab verir: – Yoldaş Quliyev! Sizin kabinetinizin divarlarında nələr görürəm?.. Təbiət, məhəbbət, gözəl qadın, alma, armud, qədəh, kuzə və sair. Bu divarlardan bir dənə də olsun traktor şəkli asılmayıb. Axı traktorlar bizim çöllərimizə səs salıb. Nə üçün bu qadın portretlərinin yanından bir dənə də olsun traktor şəkli asmayıbsınız? Cavidin gözlənilməz cavabından sonra Quliyev deyir: – Siz nə danışırsınız, yoldaş Cavid! Bunlar bədii lövhələrdir. Traktorun bunların yanında nə işi var? Cavid yenə kinayə ilə cavab verir:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 353
– Yoldaş Quliyev! Siz nə fikirdəsiniz, bəs mənim şeirlərim bədii lövhələr deyil? Siz niyə öz tırtıllı traktorlarınızı mənim şeirlərimin içinə salırsınız? Əgər sizin divarlarınızdan heç olmasa bircə traktor şəkli asılsa, o zaman siz traktorun səsini mənim şeirlərimdən də eşidərsiniz. Cavid bu sözləri deyərək xalq maarif komissarı ilə vidalaşıb onun evini tərk edir. Bakıdan Yerevana döndükdən sonra bu əhvalatı Yeqişe Çarensə danışdım. O, ucadan gülərək dedi: – Afərin Cavid! Mən sənə demədimmi ki, Cavid dahi insandır...
Sonralar mən dostum Cavidə Uzaq Şimalda rast gəldim. Ona əlimdən gələn köməyi etdim. Cavid sevincindən doluxsunaraq məni qucaqlayıb öpdü və dedi: - Çox sağ ol, Alazan can! Doğru deyiblər ki, dostlar qürbətdə tanınar. Mənim böyük yazıçı, böyük şair, böyük mütəfəkkirlə bu görüşlərim ömrüm boyu yadımdan çıxmayacaq. Dahi şairin həyatının telləri bu yerlərdə qırıldı...
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 354
Məmməd Rahim Ãöäðÿòëè éàçû÷û
üdrətli dramaturq, görkəmli şair Hüseyn Cavidi mən 1926-cı ildən tanıyırdım. O, həyatda yüksək şei- riyyət görmək aludəsi idi. Şeir deyəndə o, saflığı, müqəddəsliyi nəzərə alırdı. O, Peyğəmbərin simasında belə şair surəti yaradıb yazırdı:
Mən bu kamil sənətkarı tez-tez görürdüm. Cəmiyyətimiz 1
indiki akademiyanın 2 2-ci mərtəbəsində yerləşirdi. Biz gənclər bəzən oradakı zalda oturar, müxtəlif mövzularda olan söhbətlərə qulaq asardıq. Hüseyn Cavid böyük sənət eşqindən danışardı. Söhbətlərindən məlum olurdu ki, yaradıcılığının son dövrlərində o, yerə enmək, müasir dünyadan yazıb-yaratmaq istəyir. Bu, ona çox asan müəssər olmayırdı. Keçdiyi mürəkkəb yaradıcılıq yolu, aldığı ədəbi tərbiyə onun yaxasından möhkəm tuturdu. Cavidi gənclərin yeni ədəbiyyat yaratmağı maraqlandırırdı. O, “mənə baxmayın, mənim işim başqa sayaqdır” deyirdi. Bu, böyük sənət- karın səmimi etirafı idi. Hüseyn Cavid ildən-ilə həyatla ayaqlaşmağa çalışırdı. “Dəli knyaz” 3
vermək istəyir. Sürətlə, cəsarətlə olmasa da, inamla müasirləşirdi.
Qeyd. M.Rahimin xatirəsi ixtisarlı verilir. 1 Azərbayçan Yazıçılar Cəmiyyəti nəzərdə tutulur – İ.O. 2 İndiki “İstiqlaliyyət” küçəsindəki Əlyazmalar İstitutu nəzərdə tutulur – İ.O. 3 “Knyaz” faciəsi – İ.O. Q
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 355
Dramaturqun yaradıcılığında olan dönüşü istiqamətləndirmək, daha real həyat yoluna salmaq üçün o zaman qayğı göstərənlər olmamış deyildi. Xalqımızın böyük oğlu, dövlət xadimi, yazıçı Nəriman Nərimanov Hüseyn Cavidi sadə yazmağa çağırmışdı. Lakin bu sahədə ciddi dəyişiklik əmələ gətirmək Cavid üçün asan deyildi. Ona görə də deyərdi: Mən Nərimana dedim, sənin “Baha- dır və Sona” əsərinin yarısından dil dəyişir. Dil yazıçıda bədii təfəkkürün ifadə vasitəsidir. Onu dəyişdirmək üçün uzun illər lazımdır. Cavidin yaratdığı əsərlər göstərirdi ki, o, yaradıcılıqda yeni dünyanın tələbinə cavab verməyə ciddi addımlar atır. Sonralar Cavidin hər dəfəki söhbətindən məlum olurdu ki, ciddi, mürəkkəb problemlərdən yazmaq istəyir. O deyirdi: sənətin yaxasını üçüncu dərəcəli məsələlədən qurtarmaq lazımdır. Xırda hisslər ədəbiyyat üçün mövzu ola bilməz. Çavidin xırda, balaca, kiçik sözlərdən xoşu gəlmirdi. Böyük, ali, ülvi, əbədi kimi kəl- mələr leksikonunda tez-tez eşidilirdi. Bir dəfə kimsə ona “xırda burjua yazıçısı” demişdi. Bu ifadə Cavidi incitmişdi. O deyirdi: – Ay canım, xırda burjua kimdir? Qolundan salladığı səbətdə on-on beş yumurta, üç-dörd yoluq toyuq-cücə satan; mən onların şairi olarammı? Ondansa mənə böyük burjua yazıçısı desəydi, ağrımazdım. Bunları gülümsəyərək söyləyən ədib ciddi ahənglə belə dedi: – “Həqiqəti məndən soruşsalar, xalqıma, bəşəriyyətə xidmət eləmək istədiyimi, xeyirxah insanların şairi olduğumu bildi- rərəm”. Hüseyn Cavid öz ədəbi prinsiplərində möhkəm dayanan ədibdi; əsərdə dəyişiklik əmələ gətirməyi ona söyləmək çətindi, çünki heç vəhclə bunu qəbul etməzdi. Yazdığı əsərlərin sonunda belə qeyd edərdi: “imlasına toxunulmasın”. O, iradəli, prinsipli olmağı sevərdi. Zəiflik göstərənlər, fikrindən tez dönənlər onu çox narazı salardı. İctimai yerdə bir haqsız hərəkət görəndə dərhal ciddi etirazını bildirərdi. Bir dəfə Cavid müəllimlər evində onun yaradıcılığını əsassız surətdə tənqid atəşinə tutan bir natiqə cavab verərkən çox əsəbiləşdi. Mən onun qolundan tutub “Cavid əfəndi, Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 356
hirslənməyin” – deyə zaldan çıxardım. Səhəri bu hadisə qəzetdə balaca qeydlə verildi. Bir cümlə ilə mənim də haqqımda yazdılar ki, “bəzi gənc şairlər nahaq yerə Hüseyn Cavidə hüsn-rəğbət bəsləyirlər”. İllər keçdi. Dahi Lenin partiyasının milli siyasəti göstərdi ki, qüdrətli yazıçı Hüseyn Cavidə sovet dövləti hüsn-rəğbət bəsləyir. Ölməz “Şeyx Sənan” müəllifi Azərbaycan dramaturgiyasının in- kişafında mühüm rol oynamışdır. O, səhnəmizə yüksək bədii əsər- lər vermişdir. Elə buna görə də xalq onu hədsiz məhəbbətlə sevir. O, dinə, xurafata düşmən olmuşdur. O, gözəli, gözəlliyi, insanın saf, müqəddəs məhəbbətini yazmışdır. O, dünyada azadlığın və səadətin təntənəsini görmək istəmişdir. “Cavid” sözü əbədi, öl- məz deməkdir. Yazıb-yaratdığı yüksək bədii əsərlər Hüseyn Cavi- din ömrünü həqiqətən əbədi eləmişdir. Mən sözümü sülhü odlu ilhamla tərənnüm edən böyük şahirin misraları ilə qurtarmaq istəyirəm: – “Kəssə hər kim tökülən qan izini, Qurtaran dahi odur yer üzünü”.
...Hüseyn Cavid məndən düşbərə istəmişdi. Bişirtdirdim. Səmədi 1 , Müşfiqi və Abdulla Faruqu da dəvət elədim... Demək olar ki, hamısı bir vaxtda gəldi. Şaqqıltılı nərd işə düşdü, uduzanlar bir-bir sıradan çıxdı. Yenə söhbət başlandı. Həmişə olduğu kimi, söhbətin mərkəzində Hüseyn Cavid dururdu. Müşfiq onun, Tofiq Fikrətin, Əbdülhəq Hamidin, Məhəmməd Hadinin şeirlərindən hərarətlə oxuyur; “Fintən”dən parçaları “Şeyx Sənan”, “Sis”i “Tarixi-qədim” əvəz edirdi. Axırda Müşfiq Məhəmməd Hadidən: Bir ildırım olsam da, əritsəm gecələrdən Bir parça olan örtünü gül üzlü səhərdən, –
1 Müəllif burada və sonra Səməd deyərkən Səməd Vurğunu nəzərdə tutur – İ.O. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 357
misralarını oxudu. Cavid dedi: – Hadi bu şeiri 1 mənə cavab yazmışdır. Mən qadının çarşabda gözəl göründüyünü iddia etmişdim 2 . Hadi buna etiraz eləmişdi. Mən Hadinin bu misralarını dedim:
Yox millətimin xətti bu imzalar içində.
Hadinin milli intibaha atəşin şeirlər ithaf etdiyindən, böyük həsrətlə yazdığından, ürək yanğısı ilə dilə gəldiyindən danışdıq. Sonra yenə Caviddən söhbət düşdü. Xarici səfərinə dair suallar verildi. O, dedi: “Bir dəfə İstambulda qəzetdə oxudum ki, yaxşı şeir müsabiqəsi elan edilmişdir. Mən də bu şeirimi təqdim elədim” – deyib şeiri oxumağa başladı:
Çeşmi-nazində başqa rəzm oxunur. Neçin aludeyi-qubar oldun, Söylə bir, söylə, neçin soldun? 3
Bu şeiri mən vərəm xəstəliyinə tutulmuş bir qıza yazmışdım, heç gözləmədiyim halda mükafat aldığımı bildim. Mən Caviddən xahiş etdim ki, şeiri təkrar etsin, yazım. O həmin sətirləri təkrar elədi. Səməd böyük ehtiramla: – Cavid əfəndi, mən sizin romantikanı çox sevirəm, ancaq olmazmı bir az sadə yazasınız, hamı başa düşsün? – deyə sual
1 M.Hadinin “Əlvahi-nəfasət” şeri nəzərdə tutulur. – İ.O. 2 Hüseyn Cavid “Pənbə çarşaf” şeirini nəzərdə tutur – İ.O. 3 Həmin bənd “Vərəmli qız” şeirindəndir. Əslində belədir: Sarı gül! Ey şikəstə solğun nur! Neçin aludeyi-xəyal oldun?! Çeşmi-nazində başqa rəmz oxunur, Söylə, bir söylə, sən neçin soldun?! – İ.O.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 358
verdi. Cavid: “Siz sadə yazın, mənim öz yolum, öz ədəbi təhsil və tərbiyəm vardır. Bir də, şeiri sadələşdirmək olmaz!” – dedi. Söhbəti qəlizləşdirmədik. Gənc idik. Özü də Cavid tez tutulan idi. Hətta nərddə uduzanda da qanı qaralırdı. Ona görə də bəzən bilərəkdən uduzmaq istəyərdik... Az qalmışdı bu gün də belə olsun. Bunu biləndə, duyuq düşəndə acığı daha çox tuturdu. Nə isə, düşbərə gəldi, ədəbi söhbət kəsildi. Süfrə yığıldı, çay gəldi, yenə söhbət başlandı. Cavid dedi: – Mən bu fikirdəyəm ki, əsəri zümrələr üçün deyil, insanlar üçün, dünyanı sevənlər üçün yazmaq gərəkdir. Faruq “insan məfhumu mücərrəddir” dedi. Cavid “insan məfhumu müqəddəs və konkretdir!” – deyə etiraz elədi. O, bu sözləri deyəndə ahəngində ciddilik vardı. Topraq vətənim, nəvi-bəşər, millətim – insan, İnsan olur, ancaq buna izanla inandım! – misralarını oxuyub, “böyük Tofiq Fikrətdən öyrənin!” – dedi. Xalqın istəyincə, Bakı, 1970 Günaha batmaq istəmirəm
...Yemək-içmək və ədəbi söhbətlər qutardı. Camaat getməyə hazırlaşdı. Cavid düşbərə üçün anama təşəkkür etdi. Anam isə “gələn dəfə qutaba gəlin” dedi. Bu, Cavidi razı saldı. O, Bakı xörəklərini az yemişdi. Fisincan, düşbərə, qutab, gürzə kimi xö- rəklərə dəvət edəndə məmnuniyyətlə gedir, bəzən özü də xahiş edirdi ki, belə xörəklər təşkil edək. Nə isə, geyinib küçəyə çıxdıq. Əli Bayramov klubuna bir az qalmış, tində yumaq halında çarşafa bürünüb oturan bir qarının gəlib-gedənlərə astadan kömək üçün müraciət etdiyini görən Səməd [Vurğun] astadan: “Hər kim bu qarıya 25 manat verməsə, namərddir” – dedi. Dərhal arvadın üstünə 25-lik yağmağa başladı. Hüseyn Cavid isə bizim bu hərəkətimizi yalnız seyr elədi və dodaqaltı gülümsədi. Səməd qarıya: “Ay xala, indi dur get evə...” dedi. Cavid gördü ki, biz ona Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 359
baxırıq, hiss elədi ki, pul vermədiyi bizi narazı salıb, dedi: “Mən günaha batmaq istəmirəm”. – “Günah niyə, Cavid əfəndi, biz ki ona əməlli-başlı kömək elədik?” – deyə Müşfiq dilləndi. – “Doğrudur, kömək elədiniz, ancaq belə köməyin düşər-düşməzi ola bilər. Qarı bir gündə ömründə bu qədər pul yığmamışdı. Hətta bəlkə bir ayda bu pulu görməmişdi. Buna görə də qarının sevincdən ürəyi partlaya bilər. Mən günaha batmaq istəmirəm” – dedi. Bəlkə doğrudan da o belə düşünürdü. 1 Nə isə “öləcək, ya ölməyəcək” deyə zarafat edib, Az.MİK-in binasına 2 gəlib çatdıq. Cavid orada yaşayırdı, bizimlə əl verib evinə getdi. Biz dədəniş kənarına yola düzəldik. 1960
1 Caviddə o qədər pul harda idi?.. – Tərtibçi. 2 İndiki Respublika Əlyazmalar İnstitutunun binası. – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 360
Abdulla Şaiq Ùöñåéí Úàâèä
avid təbiətcə laqeyd, laübali, hə- yatını şən keçirməyi sevən bir şair idi. Onunla keçirdiyim maraqlı bir günü “Dəyərli bir xatirə” 1 adlı hekayəm- də təsvir etmişəm. İsti bir yaz axşamı idi. Şəhər bağça- sında yan-yana oturub söhbət edir, hər kiçik bir hadisədən qəhqəhələr qopara- raq əylənirdik. Hər ikimiz gənc, hər iki- miz subay idik. Dostum bu aralıq qarşı- mızdan keçən şıq geyimli, üz-gözü bo- yalı gənc bir qadına işarə edərək: “Mənə bax, nə haldayam, yara bax nə sallanır!” mahnısını kəsik səslə oxudu. Qadın kəklik kimi səkərək önümüzdən sürətlə keçmişdi. İndi hər ikimiz onu arxadan seyr edərək vücudundakı tənasübü təyin etməyə çalışırdıq. Yol- daşım başı ilə onun yapon şəmsiyyələrini təqlid edən iri, olduqca iri şlyapasını göstərərək istehzalı bir qəhqəhə qoparandan sonra: – İnsanların get-gedə zövqü pozulmağamı başlayır, nədir? Bu iri qazan incə başlara yaraşırmı? – Nə etsin, zavallı moda əsiri, sıradan qalmaq olmaz, – dedim. Bu qadın söhbətimizin uzanmasına gözəl bir mövzu oldu. Söz-sözü çəkərək bir çox şeydən, hətta həyatın ən mühüm məsə- lələrindən olan təəhhüldən 2 bəhs etdik. Nəhayət, modasız, boya- sız, riyasız, təbii, saf və sadə gözəlliklərin insanda buraxdığı təsi-
1 Hekayə burada verilən xatirənin, demək olar ki, eynidir. K.Talıbzadənin qeyd- lərinə görə, A.Şaiq hekayənin üzərində sonralar yenidən işləmiş, əlyazması üzərində yazmışdır: “Hüseyn Cavidə aid”. Hekayə ilk dəfə A.Şaiqin əsərlərinin birinci nəşrinə (1936-cı il) və sonrakı nəşrlərə salınmışdır – İ.O. 2 Evlənmək. C Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 361
rin bambaşqa olduğundan böylə bir həyat yoldaşı tapmağa qərar verdik.
Günəş qürub etmək üzrə idi. Təmiz hava almaq məqsədi ilə dəniz sahilinə çıxdıq. Qayıqlar ötə-bəriyə axır, dəniz seyri həvəskarlarını əyləndirici musiqilərlə istədikləri tərəfə daşıyırdı. Heç sormadan qayığa atıldıq. Qayıq ancaq hərəkət etdikdən sonra onun Qaraşəhərə getdiyini və aldığımız biletlə oradakı sinemaya 1
tamaşa etmək, yenə həmin biletlə geri dönmək mümkün olduğunu öyrəndik. Bu təsadüfdən hər ikimiz məmnun qaldıq. Gözlərimiz önündə ağ köpüklər üzərində qalxıb-enən şən qayıqlar, qulaqla- rımızı dadlı-dadlı oxşayan santurun incə tellərindən qopan munis mahnılar gənc ürəyimizi cöşğun sevinclərə qərq etmişdi. Bir az sonra qayığımız Qaraşəhərdəki isgələyə yan aldı. Dişarı çıxdıq, tamaşa göstərilən binanı tapıb orta sıralarda oturar-oturmaz işıq söndü. Tamaşa başlandı. Dostum: “Bizi gözləyirmişlər, mərhəba, qanacaqları var imiş” – dedi. Birinci lövhə gənc çoban bir italyan qızını təsvir edirdi. Lətif və mütənasib vücudunda ağ bir don, qıvırcıq saçlı kiçik başında kəpənək qanadlarına bənzər incə bir şlyapa var idi. Şən, oynaq quzularla qarışıq qoyunları seyrək, iri ağaclı və otlu bir ovaya yayaraq topladığı çiçəklərdən başına bir çələng hörməyə çalışır və arabir dodaqlarından uçan lətif təbəssümlər qədər şən və şux, zərrin kəpənəklərin arxasınca uşaqcasına qoşaraq əylənirdi. Hazırlamış olduğu çələngi şən və şatır uşaqlara məxsus bir tövr ilə əda ilə başına qoyarkən arkadaşım: “Eşq olsun, eşq olsun, tam bizim istədiyimiz qız”, – deyə pıçıldadı. – Bizim üçün ideal olan gözəlliyə yalnız böylə təmiz havalarda, açıq-saçıq gözəl ovalarda sərbəst bir quş kimi yaşamış kənd qızlarında təsadüf etmək mümkündür. O gecə bir-birimizdən çox gec ayrıldıq. Əllərini əllərim içində sıxaraq: – Cavid, bu xatirə sənə dair yazacağım romanın başlanğıcını təşkil edəcək, – dedim.
1 Kinoya. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 362
O gülə-gülə: – Yox, yox, yazma, – dedi. Cavid ilə ilk tanışlığım 1905-ci ildə oldu. O zaman Bakıya səyahət üçün gəlmişdi. Yaxın dostluğumuz isə 1910-cu illərdən sonra başlandı. İstambuldan yenicə dönmüş və hələ böyük şöhrət qazanmamış gənc şairin arabir “Tərəqqi” və “Yeni həyat” qəzet- lərinin səhifələrində “Salik” imzası ilə yazdığı mənzumələrini oxuyurdum. 1910-cu ildə yazdığı bir pərdəli “Ana” dramı məndə onun həm böyük şair, həm də böyük dramaturq olacağı qənaətini oyatdı. Şair dostlarımın hamısından ziyadə Cavid ilə görüşür və boş vaxtlarımızı əksərən bir yerdə keçirirdik. 1914-cü ildə qələmə aldığı “Şeyx Sənan” faciəsini böyük maraqla oxumuş, görüşərkən onun böyük müvəffəqiyyətini səmimi qəlbdən təbrik etmişdim. Cavidin şah əsərləri, şübhəsiz “Şeyx Sənan” ilə “İblis” faciə- ləridir. “İblis”i 1919-cu ildə başlamış, 1920-ci ildə bitirmişdir. Şair bu iki qiymətli əsəri ilə yaradıçılığının ən yüksək zirvəsinə qalxmış, kamal dövrünü bulmuşdu. Cavidin “İblis” faciəsini ideoloji cəhətdən tənqid edənlərə onun nə kimi təsir altında yazıldığını xatırlatmaq üçün şairin keçirdiyi müdhiş bir fəlakəti yazmaq məcburiyyətindəyəm. Cavid Bakıda köhnə Nikolayevski küçədə 1 yerləşən “Təbriz” otelində yaşayırdı. 1918-ci ilin mart hadisəsindən sonra yazıçı və münəqqid Hüseyn Sadiq ilə bərabər bizə gəlmişdi. Cavidin bətbə- nizi ağarmışdı. O, son dərəcə nəşəsiz və mütəəssir görünurdü. Əhval sordum. Hüseyn Sadiq Cavidin əsir düşdüyünü və ölümdən qurtulduğunu söylədi. Sonra şair özü başına gələn qəzanı müfəs- səl şəkildə belə danışdı: “Mart hadisəsinin ikinci günü bir dəstə qaçaq-quldur otelin qapısını qırıb içəri girdilər və altmış nəfərdən ziyadə müsafiri əsir aldılar. Mən vəziyyətin nə yerdə olduğunu hiss edərək getmək istəmirdim: “Nə edəcəksiniz burada edin!” – dedim. Lakin hamı- mızı məcburən çıxarıb apardılar. Yolda hər tinbaşı üzərimizə yay-
1 İndiki İstiqlaliyyət küçəsi – İ.O. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 363
lım atəşi açıldıqca hamımız qorxudan yerə sərilir, bir-birimizə qısılırdıq. Sonra “Qalxın!” əmri verilincə yoldaşlarımızdan bir çoxunun qurşunlara fəda olduğunu görürdük. Xülasə, altmış nəfərdən yalnız iki nəfər qaldıq. Bizi gətirib Mayılov teatrına 1
olduqca mütəəssir oldum. İndi biz Hüseyn Sadiq ilə Ənzəliyə qaçmağa qərar vermişik. Bura çox təhlükəlidir. Sənə də burada qalmamağı məsləhət görmürəm”. Mənim Bakıdan çıxmaq iqtidarım yox idi. Vəziyyətimi Cavi- də anlatdım. Hüseyn Sadiq ilə Cavid iki gün sonra Ənzəliyə get- dilər. Cavid oradan Təbrizə, Təbrizdən isə Naxçıvana getmişdi. Cavid Azərbaycan səhnəsinin şah əsərlərindən olan “İblis” faciəsini bu acı təsirlər altıida yazmışdı. Cavid öz sənətini çox sevən bir şair idi. O, gözü önündə uçuşan minlərcə mövzulardan yalnız ən çox sevdiyini, ruhuna və sənətinə ən müvafiq gələnini yaxalar və onu bir müddət zehnində yaşatdıqdan sonra səssiz, kimsəyə sezdirmədən yazmağa başlar, ondan soruşmayınça hansı əsərin üzərində çalışdığını söyləməzdi. O, əsərlərini birdən-birə, kamil şəkildə meydana çıxarmaq istərdi. Həyatında eniş-yoxuşlu yollar keçmiş, bir neçə peşədə çalışmış böyük istedada malik olan Hüseyn Cavid Şərq tarixində bəyəndiyi tarixi mövzuları qələmə alıb romantizm üslubunda “Ana”, “Maral”, “Şeyx Sənan”, “İblis”, “Uçurum”, “Şeyda”, “Afət”, “Telli saz”, “Peyğəmbər”, “Topal Teymur”, “Dəli Knyaz”, “Səyavuş”, “Madrid” 2 və “Xəyyam” kimi mənzum və mənsur faciələr, “Azər” adlı mənzum roman yazmışdır. Cavidin mənzum faciələri Azərbaycan səhnəsində böyük müvəffəqiyyət qazanmışdı. Yazdıqları o qədər sevilirdi ki, tamaşaçılar onun əsərlərindəki ayrı-ayrı səhnələri, dialoqları əzbərdən bilirdilər. “Xatirələrim”, Bakı, 1973
1 İndiki Akademik Milli Opera və Balet Teatrına. 2 Hüseyn Cavidin “Madrid” adlı əsər yazması məlum deyildir və hələlik heç kəs tərəfindən təsdiq olunmamışdır – İ.O.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 364
Əli Zeynalov Óíóäóëìàç ìöÿëëèìèì
Hüseyn Cavid Azərbayçan döv- lət teatr texnikumunda bizə ədəbiyyat- dan dərs demişdir. Bizim ən çox sevdi- yimiz müəllimlərdən biri o idi. O da tələbələrini sevər, onlara qayğı göstə- rərdi. Tələbələr ona “Cavid əfəndi” deyə müraciət edərdilər. Xasiyyətcə ol- duqca ciddi, müəllim kimi çox tələbkar idi. Mən teatr texnikumuna qəbul olun- mamışdan qabaq və qəbul olunandan sonra ədəbiyyatla çox maraqlanırdım. Bir sözlə, ədəbiyyata möhkəm bağlanmışdım. Həddindən artıq mütaliə edər, bəzən də kiçik hekayələr yazardım. Həssas qəlbli müəllimim Hüseyn Cavid bunu hiss etmişdi. Ona görə də mənim ədəbiyyata olan meylim böyük sənətkarımızın xüsusilə xoşuna gəlirdi. Hüseyn Cavid öz yaradıçılığına qarşı son dərəcə tələbkar idi. Yadımdadır, sevimli şairimiz o dövrdə mətbuatda çıxan bəzi şeirləri bəyənməzdi. Bu barədə söhbət düşəndə bizə deyərdi: – Uşaqlar, bir var mənzumə, bir də var şeir. Hər yazılan mənzum əsərə şeir demək düz deyil. Hüseyn Cavid öz tələbələrini həmişə yüksək ideallarla yaşamağa həvəsləndirərdi. Yaxşı aktyor olmaq arzusu ilə yaşayan gənclərə qayğı göstərər və tövsiyə edib deyərdi: – Aktyor hərtərəfli inkişaf etmiş, savadlı bir şəxsiyyət olmalıdır. Onun zəngin söz ehtiyatı olmalıdır. Buna görə də siz həmişə mütaliə etməlisiniz. Unudulmaz müəllimim səhnədə sözləri, xüsusən şeiri düzgün tələffüz etməyən aktyorları kəskin tənqid edərdi. Bu da biz gənc aktyorların xeyrinə olardı. 1
|