Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
* * *
H.Cavid 1922-ci ildə”Afət” adlı dördpərdəli ailə faciəsini yazdı. Mövzusu yaxın keçmişdən götürülən “Afət” həm ideya məzmunu, həm də sənətkarlıq etibarilə zəif əsər idi. Faciədə fabula xarakterə tabe olmayıb, dramatik hadisələrin səciyyələn- dirilməsi əsas yeri tutsa da, istər süjet, istər kompozisiya, istərsə də xarakterlər diqqəti cəlb etmirdi. Hadisələr isə ümumiləşdi- rilməmişdi. Əsərdə bir tərəfdə Afət kimi füsunkar, əxlaqsız, ərini zəhərlə- yən cani bir qadın, ikinci tərəfdə, Alagöz, onun qızı sayılan, əslin- də ögey olan, sentimental bir qız dayanmışdır. Bir tərəfdə doktor Qaratay adlı hərcayi, əxlaqca pozğun, namərd bir kişi, ikinci tərəfdə, Ərtoğrul adlı bir mühərrir sədaqətli gənc bir romantik kimi verilmişdir. Başqa personajlar bunların arasında xidmətçi rol oynayırlar. Faciədə qadın, sevgi, ailə həyatı, xoşbəxtlik, həyat haqqında bir çox bakir, tutarlı ifadələr var. Lakin əsər bütünlüklə dramatik əsər olaraq sadə və bəsit idi. Ona görə onun səhnə taleyi də zəif olmuşdur. “Peyğəmbər” dramı (1923) ictimai motivlə dolu olsa da, dra- maturqun hələ də yanlış görüşlərdən ayrılmadığını göstərirdi. H.Cavid bu əsəri yazmamalı idi. Cəmiyyətimizdə bütün cəbhə
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 205
boyu çürük islami əqidəyə qarşı amansız mübarizə getdiyi bu dövrdə islamiyyətin baçşısı Məhəmməd peyğəmbəri dram qəh- rəmanı edib diriltmək, müəllifin ideya ziddiyyətlərini daha da qabardıb üzə çıxardığı kimi, azad olmuş bir xalqın mübariz məq- sədlərinə qarşı qoymaq demək idi. Buna görə də dövrün tənqid- çiləri onu müxtəlif nöqteyi-nəzərlərdən təhlil və tənqid edirdilər. Hətta bəziləri Peyğəmbərlə H.Cavid arasında bir eyniyyət tapır, onun:
Bən fəqət hüsnü xuda şairiyəm, Yerə enməm də səma şairiyəm, –
sözlərini dramaturqun poetik manifesti adlandırırdılar. H.Cavidlə Peyğəmbər surətini eyniləşdirmək yanlış təhlil üsuludur. Əsərin bir çox yerində bədəvi, cəhalət düşgünü olan ərəblərə qarşı pey- ğəmbər ideallaşdırılmışsa, bir çox yerində həm bir rəsul, həm də bir insan kimi ifşa edilmişdir. Lakin bunlarla bərabər, dövrün tələblərinə uyğun olmayan bu əsər müəllifi geri çəkirdi. Vaxtı ilə onun yaradıcılığında kiçik ünsür şəklində hiss olunan idealistik fikirlər artıq bu əsərdə qara ləkələr kimi görünürdü. Peyğəmbər və islamiyyət haqqında rus və Qərb alimləri çoxlu tarixi və tədqiqat əsərləri yazmışlar. Vayl, Şirenger, Noldeke Krexl, Müller, Vollahauzen, Qrimm, Krımski və b. alimlərin Məhəmməd və onun təlimi haqqında nəşr etdirdikləri tarixi əsər- lər məlumdur. Ancaq onun haqqında ilk tarixi dram yazam fransız ədibi Volterdir (1694-1778). Volter Fransada maarifçilik fikri hərəkatının başçısı və insan yaradıcılığının bütün sahələrində özü- nü göstərmiş nüfuzlu bir ustad idi. O, ruhanilik əleyhinə fikirlərini yaymaq üçün “Məhəmməd peyğəmbər və yaxud fanatizm” adlı tarixi dramını yazmışdır. Əsərin baş ideyası dini fanatizmi ifşa etməkdir. Dramda dini fanatizmin başçısı kimi verilən Məhəm- məd, eyni zamanda hiyləgər və zalımdır. Volter Məhəmmədi si- lahlı Tartüf adlandırırdı. Əslində Volterin məqsədi islamiyyətin başçısı Məhəmmədi deyil, bütün din başçılarını ifşa etmək idi, çünki Volterə görə, bütün tarixi dinlərin ideoloji zəminəsi şüurlu Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 206
olaraq aldatmaq, insan şüurunu din tiryəki ilə yatırmaqdır. Kor- casına inam, sözsüz tabelik, tənqidi ağıldan məhrum olmaq dini etiqadın vasitələridir. Volterin əsərində Məhəmməd deyir:
Tabelik, hər şeyə baş əymək, budur bizim qanun.
Şöhrətpərəst Məhəmməd, insanlara hakim olmaq üçün özü- nün allah tərəfindən göndərildiyini iddia ilə, dini fanatizm üsulu ilə insanları qul halına salır. Hissiyyat, insanpərvərlik, mərhəmət, insan ləyaqəti, ata və oğul məhəbbəti əleyhinə mübarizə aparır. Oğulları atalara qarşı asi edir. Peyğəmbərin düşməni olan Zakirin oğlu Səid Peyğəmbərin göstərişi ilə, atasını öldürür, özü də iz it- sin deyə, Peyğəmbər tərəfindən zəhərlənir. Səidin bacısı, Peyğəm- bərin sevgilisi Palmira isə qardaşı Səidin cənazəsi qarşısında qatilə min bir lənət oxuya-oxuya özünü öldürür. Maarifçi Volterin əsərində tarixi obyektivlik yoxdur. O, müəyyən surətləri öz antiklerikal ideyalarının ruporu edərək, tari- xi realizmi unutmuşdur. Əslində, senzuradan canın qurtarmaq məqsədilə din başçıları üçün tipik olan cəhətlərin hamısını alıb Məhəmmədin simasında cəmləşdirmişdir. H.Cavidə gəlincə, tarixi hadisələrə romantik münasibətlə bərabər, o çalışmış ki, tarixi hadisələri obyektiv versin. Hər şeydən əvvəl o, hadisələrin cərəyan etdiyi ictimai şəraitin konkret mahiyyətini vermişdir. Tarixdə “Cəhalət dövrü” adlanan dövrün əsas cizgiləri göz önündən gəlib keçir. Cəmiyyətin əksəriyyəti yoxsul və çörəyə möhtacdır; həşərat yeyir, çirkin, natəmiz həyat keçirir. Bu üzdən zəhmət işlərində ailəyə köməkçi olmayacaq qızları diri-diri qəbrə gömürlər. Məkkənin bazarında qul alveri vardır. Gələcəyə naümid olan yoxsulları boğazdan kəsərək pul- larını verib büt alırlar ki, taleləri onlara xoşbəxtlik gətirsin. Lakin bununla da tale onların üzünə gülmür. Əsərin birinci pərdəsi belə bir səhnə ilə başlayır. Topal bütsatan ixtiyara deyir ki:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 207
Səndən hər çeşid büt aldım, Uğursuz çıxdı, şaş qaldım. Oğul istədim, qız verdi, Ah, çəkilməz bu qız dərdi!..
Əksinə, əqəliyyəti təşkil edən Məkkə idarəçiləri, kübarlar zəngin həyat keçirir, qanlı şərab içirlər, zövqü səfa, cəng və rübab içində başları dumanlanır. Arvadları qulların çiyinlərində daşıdıq- ları kəcavələrdə gəzirlər. Dramaturq hadisələri haqsızlıq, yoxsul- luq, dərəbəylik içərisində qurulmuş belə bir ictimai şərait içində izləyir. Bu qorxunc şəraitin mərkəzində Peyğəmbər dayanmış, bir tərəfdən bədəvi ərəb cəmiyyətinin əsaslarını tənqid edir, ikinci tə- rəfdən də, əslində bütpərəstlik kimi idealizm üzərində kök salmış, mahiyyətcə insan idrakını kütləşdirən dini görüşlərini təbliğ edir. Birinci pərdənin əvvəlindəki uzun pemarkanın sonunda Mə- həmmədin surəti verilir: “...o dalğın və müəmmalı gözlər, gecənin sükutunu oxşayan həzin və bayıltıcı bir ud zümzüməsini din- ləyərək uyuyur kimi kəndindən keçmiş...” Müəllif də Peyğəmbə- rin epilepsiya xəstəliyinə tutulduğunu etiraf ilə mələyin nazil ol- masını gecənin sükutunda və onun epilepsiya halı keçirməyə baş- ladığı anda vermişdir. Mələyin şirin vədləri qarşısında, o deyir:
Zülmü vəhşətlə qavralıb yanıyor. Üz çevirmiş də tanrıdan insan Küfrü həqq, cəhli mərifət sanıyor. Dinləməz kimsə qəlbi, vicdanı Məhv edən haqlı, məhv olan haqsız... Başçıdır xalqa bir yığın cani Həm münafiq, şərəfsiz, əxlaqsız.
Vəcd halında deyilən bu fikirlər ictimai şərait haqqında həqiqətə nə qədər uyğunsa, həmin halda özünü məhəbbət əsiri Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 208
zənn edən Peyğəmbərin irəli sürdüyü mülahizələr ruhi məstliyin məhsuludur. Nə şəkildə olursa-olsun, Peyğəmbər dini görüşlərini yaymaq üçün münbit şərait tapır və sonda qalib gəlir. Qalibiyyətin əsas rəhni isə feodal münasibətləri şəraitində cahil yaşayan ac- yalavac kütlədir. Məlumdur ki, bütün din başçıları yoxsul kütləyə istinad edərək baş qaldırmış, qalib gəlmişlər. Məhəmməd də həmin kütləyə arxalanaraq Məkkənin tayfa başçıları və varlıları ilə mübarizə aparmışdır. Qalibiyyətdən sonra Məhəmməd və onun xəlifələri Quranın bir sıra surələrini dəyişdirməyə məcbur olmuş- lar. Nəticə etibarilə, islam dini feodalların, varlıların dini olaraq yayılmışdır. Üzdə islamiyyəti qəbul edən Məkkənin baş rəisi (Əbüsüfyan) deyir: “Burada heç bir yeni şey varmı? Yenə Qonacaqdır qardaş büt yerinə Büt də bir daş, o da; adlar başqa... (İstehzalı qəhqəhədən sonra) Dünki bütxanə bu gün beyti-xuda!.. Ərəbin var-yoxu dün nə isə, bugün Olacaqdır daha yüz qat üstün. Bir Hicaz əhli deyil hər millət Tökəcək Kəbəyə altun, sərvət. Buraxıb yurdunu həp ac, çılpaq, Sizə kor, duyğusuz ellər qoşacaq... Şimdi kərtənkələ yerkən bir ərəb, Sürəcək ömrünü pür eyşi-tərəb; Yurdumuz başqa səadət bulacaq, Səbəb ancaq şu böyük din olacaq...”
Əbüsüfyanın bu sözlərində islamiyyətin sirləri açılmışdır. Məhəmməd, islamiyyətin başçısı kimi, məsələni bu çılpaqlığı ilə qoymur. Əslində, Peyğəmbər ziddiyyətli bir surət kimi əsərin mərkəzində dayanır. O, gah hüsni-mütləqə qovuşmaq istəyən bir panteist, idealistdir, gah, əlində Quran əhlini dinə dəvət edən bir mübəlliğ; gah bir dövlət başçısı kimi siyasət işlədən bir siyasiy-
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 209
yun, gah da, əlində qılınc, bütpərəstlərə meydan oxuyan bir sər- kərdədir. Mələk ona deyir ki, “Rəhbərin sənəti - kəlam olacaq”, “İnqilab istəyirmisən, bana baq! İştə kəskin qılınc, kitabı buraq”. Xüsusilə Məhəmmədin siyasi dayağı olan Xəttab oğlu (Ömər ibn Xəttab), qılıncla ona arxa Əbu Talib oğlu (Əli ibn Əbu Talib) Peyğəmbərin ətrafında birləşdikdən sonra islamiyyəti sürətlə yayılır. Dramın əvvəlində hüsni-mütləqə qovuşmaq istəyən, mə- həbbətdən dəm vuran Peyğəmbər əsərin sonunda bir əlində sıy- rılmış qılıncını, digər əlində həmayildən çıxarılmış kitabı tutur. Kəskin bir ahənglə bütün camaata deyir:
Tarixi həqiqət budur ki, islamiyyəti yaymaqda kitabdan ziyadə əsl rolu qılınc oynamışdır. Quran ərəb dilində olduğundan, hamı üçün anlaşılmaz idi. O vaxtdan qalma “qılınc müsəlmanı” ifadəsi də var ki, fikrimiz üçün bir sübutdur. Məhəmməd müxtəlif surətlər vasitəsilə, tarixi həqiqətə uyğun olaraq, ifşa edilir. Onun yaşı keçmiş Xədicə tərəfindən pul ilə alınıb öz nəfsini öldürməsi, epilepsiya xəstəliyinə mübtəla olması göstərilir. Camaat qarşı- sında qızlarını diri-diri dəfn edən atalara qəzəblənib qadın və ana haqqında gözəl sözlər söyləyən Peyğəmbər siğəni icad etmiş, çoxlu siğələri olmuşdur, “bəyəndiyi qadınlarla zövqə dalmışdır”. “Hər həftə təzə bir qadın alır”, “qadınlara çarşaf gətirib örtün deyir”, qırx altı yaşında ikən Osmanın doqquz yaşlı qızı Aişəni alır, Aişə isə ərinə xəyanət etdiyi üçün, Peyğəmbər qadınları qara çadraya bürümüş, kişilərdən gizlətmişdir. Zeydə oğlum demiş, arvadı Zeynəbi boşatdırıb almışdır. Bu tarixi həqiqətləri H.Cavid, cəsarətlə müxtəlif surətlərin ifadəsində açır. Heç şübhəsiz, bu cəhətlər əsərin antidin istiqamətini qüvvətləndirir. Vaxtı ilə Peyğəmbərin bu sifətləri (Aişə, Zeynəb və Zeyd hadisələri) böyük maarifçi M.F.Axundov tərəfindən ifşa edilmişdir. H.Cavid də bu cəhətləri oxucusundan gizlətmir.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 210
Bəsət * və Dəvət pərdəsinin böyük bir hissəsində Peyğəmbər romantik surətdir. O, eşq və məhəbbətdən, insanların bərabərli- yindən, gözəllikdən başlayaraq, panteizmə keçir; mövcud olanın vahid olub şəriki olmadığına, onun da hər kəsin özü olduğu fikrinə gəlib çıxır. Bunlar hər nə qədər fikri cəlb etsə də, əşirətdə yaşayan bir ərəb üçün yabançı idi. Ərəb ac idi. Tayfalara bölün- müş, tayfa ziddiyyətləri, tayfa başçılarının, onların əlaltılarının zülmü altında var-yoxdan çıxmışdı. Ərəbin tayfaları birləşdirən, nəyin bahasına olursa-olsun, vahid bir rəhbərə ehtiyacı vardı. Öz fikirləri ilə kök salmış əxlaqi görüşləri vəlvələyə gətirən Pey- ğəmbərin fəaliyyətə başlaması ona ümid verirdi. Peyğəmbər də ilk fəaliyyətində onlara istinad edirdi. Dəvətin son hissəsində, Hicrətdə və Nüsrətdə artıq Pey- ğəmbər realist surətdir. Hicrətdə, Məkkə başçılarına ağır zərbə vurmaq üçün Mədinəyə çəkilir. Məhəmmədin anasının və arvadı Xədicənin qohumları burada idilər. Mədibə ticarət işlərində qa- baqda gedirdi. Məkkədə o, məğlub ola bilərdi. Onun tərəfdarları arasına qorxulu ünsürlər girib vəhdəti pozardı. Demək ki, Hicrət məsələsində Peyğəmbər hərbi bir strateq kimi özünü göstərir, bir əlində qılınc, bir əlində kitab, hərəkətə başlayır. Qalibiyyətdən sonra Məhəmməd dini vergilər toplayır; beytulmalı öz tərəfdarları arasında paylayır. Büt əvəzinə Kəbədə Qara daş qoyur; bir sıra dini ibadətlər təşkil edir. Baş rəis Peyğəmbərin işlərini bir-bir sayıb göstərir. Sonda Məhəmməd Ərəbistanı birləşdirən, xüsusi mülkiyyəti müqəddəs bilib, varlılara istinad edən real surət olur. Peyğəmbər romantizmdən realizmə belə gəlib çıxır. H.Cavid Peyğəmbərin görüşləri arasında axtaranlar yanılırlar. Ədəbiyyat- şünaslığa zidd olan bu təhlil üsulu yanlış nəticələr doğurur. Peyğəmbərin: Bən fəqət hüsnü xuda şairiyəm, Yetə enməm də səma şairiyəm, –
* Əslində Bisət. – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 211
kimi ifadələrinin H.Cavidin öz fikridir, deyənlər var. Yanlışdır. Üçüncü rəisin dediyi:
sözlərinə Peyğəmbər yalnız cavab verir. H.Cavid isə tarixi surət yaradır. Əsərin Dəvət hissəsində Peyğəmbər, əlində kitab, romantik bir şair kimi danışırdı. Peyğəmbəri H.Cavid dahi bir şəxsiyyət kimi də verməmişdir. Məhəmməd yalnız, axmağa başlayan seylabın qarşısında gedir. Dramaturq surətini insanlaşdırmış, dini tarixə daxil olan möcü- zələrdən azad etmişdir. Peyğəmbərin özü:
deyərək etirafa məcbur olur. Çünki təliminin çox hissəsini Musa- dan, İsadan və daha qədim din başçılarından alıpb eklektik bir din düzəldən Məhəmməd islamiyyətin mahiyyətini özü dərk etməyə bilməzdi. H.Cavid də onu belə verib, şəxsiyyətə pərəstişə gülür. Demək ki, Peyğəmbər surətini verərkən dramaturq tarixi həqiqətə əzəmi dərəcədə sədaqət göstərməyə çalışır. Tarixi həqi- qətə münasibətində isə onun yaradıcılığında, həmişə olduğu kimi, romantizmlə realizm ünsürləri birləşir. Ən nəhayət isə realizm romantizmə qalib gəlir. Əsərin Dəvət (II pərdə) hissəsindən sona qədər iştirak edən Kübar qızı Şəmsa romantik surətdir. Onun eşqi də, nifrəti də, sui- qəsdi də romantikdir. Peyğəmbər və Şəmsa əqidələri etibarilə bir oxun ayrı-ayrı qütbləridir. Peyğəmbər islam dininin başçısı, Şəmsa bütpərəstliyin inadkar bir nümayəndəsidir. Gözəl Şəmsa Peyğəmbərdən öz dini görüşlərindən ayrılıb ona aşiq olmağı tələb edir. Peyğəmbər isə mələk qədər gözəl Şəmsanı müsəlman etmək istəyir. Hər iki arzu Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 212
nəticəsiz qalır. Şəmsa Peyğəmbəri ölümdən xilas edir. Şəmsanın iki gənc qardaşı və atası Peyğəmbərin əmri ilə öldürülür. Şəmsanın ilk arzusu belədir:
Peyğəmbərin arzusu isə gözəl Şəmsanı islamiyyətə dəvətdir. Əslində, məhəbbət pərdəsi altında əqidə, ideya mübarizəsi gedir. Mübarizədə Peyğəmbər qalib gəlir. Onu bal şərbəti ilə zəhərləmək istəyən Şəmsanın hərəkətləri şübhə altına alınır. Zəhərli şərbəti özü içməyə məcbur olur. Əsərin sonundakı Peyğəmbər əsərin əvvəlindəki Peyğəmbər deyil. Mərifətdən, bilikdən danışan Peyğəmbər qılınca dayanıb, əzəmətli bir tövr ilə əzan səsini dinlər. Dörd pərdədən ibarət bu tarixi dram pərdələrə bölünməmiş- dir. O, “Bəsət”, “Dəvət”, “Hicrət”, “Nüsrət” – deyə Peyğəmbərin həyat və fəaliyyəti ilə bağlı dörd hissədən ibarətdir. Bölgü Azərbaycan dramaturgiyasında yenidir. Hadisələr kiçik, böyük ziddiyyətlərlə başlayıb cərəyan edir. Əsas dramatik xarakterlər isə Peyğəmbərlə Şəmsa, Peyğəmbərlə bütpərəstlərdir. Peyğəmbərlə bütpərəstlərin kontrasında drama- turq, kütləvi xarakterlərdən ustalıqla istifadə etmişdir. Peyğəmbər surəti əsərdə hər nə qədər insanlaşdırılsa da, hər nə qədər tarixi faktlarla göstərilsə də, əsər dövrün tələbinə cavab vermirdi. Bu cəhətdən C.Cabbarlı dövrünün nəbzindən daha düz- gün tutmuşdu. Müasir həyatla bağlanaraq öz yaradıcılıq isteda-
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 213
dından bacarıqla istifadə edirdi. H.Cavid yaradıcılığı ilə C.Cab- barlı yaradıcılığı arasında fərq günü-gündən dərinləşirdi. “Peyğəmbər” əsərinin müvəffəqiyyətsizliyindən H.Cavid nə- ticə çıxarmır, bu əsərin arxasınca “Topal Teymur”u yazır. “Topal Teymur” (1924) H.Cavidin sovet illərində yazdığı ikinci tarixi dramıdır. Topal Teymur (1333-1405) haqqında tarixi monoqrafiyalar yazılmışdır. Şəxsi tarixçisi, “Teymurnamə” müəl- lifindən başlayaraq şərqşünas Vamberiyə qədər bütün tarixçilər onun müharibədə qaniçən və amansız, sülh vaxtında isə ağıllı, müdrik qanunverici, ədalətli, elmin və sənətin hamisi, messenat kimi təsvir etmişlər. Lakin xalq arasında Teymur insan kəllələ- rindən qalalar tikdirən müdhiş bir istilaçı kimi şöhrət qazanmışdır. Topal Teymur haqqında ilk əsər yazan V.Şekspirin müasiri Xristofer Marlodur (1564-1593). Bu mövzuda da iki hissədən ibarət “Böyük Tamerlan” (1587) əsərini yazarkən X.Marlo öz qəhrəmanını çobanlığından başalayraq ta bütün Şərq dünyasının işğalçısı kimi ölümünə qədər təsvir edir. Tamerlan kobud qüvvə- nin timsalı deyil, o, rəyasətə aşiq olmaqla bərabər, möhkəm iradəyə malikdir və öz qüvvəsinə inanır. Gah vuruş səhnəsində görünür, gah məğlub etdiyi hakimləri arxasınca sürüyür; Türkiyə sultanı Bəyazidi dəmir qəfəsə salıb dalınca apartdırır. Əsərdə verilmiş Tamerlan həm bir əliqanlı sərkərdə, həm də humanizm dövrünün mütəfəkkiridir. Çoban Tamerlan gözəl natiq- dir. Bir natiq olaraq o, gah ildırım kimi şığıyır, gah da gül kimi açıb məhəbbətini mehriban ifadələrlə izhar edir. Beş pərdədən ibarət, nəsrlə yazılmış “Topal Teymur” tarixi dramında H.Cavid tarixi həqiqətə sadiq qalmağa çalışmışdır. Əsas surətləri bir neçə səhnədə təcəssüm etdirməklə onların səciyyələ- rində olan ziddiyyətləri yaradıcılıq xəyalı ilə açmışdır. Sovet tarixçiləri də Teymurun hakim olduğu dövrlə maraq- lanmışlar. 1940-1941-ci ildə Teymurun və övladlarının qəbrini açıb bəzi tədqiqlər aparmışılar. Onun haqqında ümumi fikir bundan ibarətdir: Teymur başqa Şərq müstəbidlərindən fərqli olaraq maarifi, mədəniyyəti, elmi, Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 214
sənaye və ticarəti himayə etmişdir. Öz sarayında alimləri, şairləri, arxitektorları toplamış, onların vasitəsilə mədəni yüksəlişə imkan yaratmışdır. Sülh vaxtında Teymurun qanun-qaydaya da böyük əhəmiyyət verdiyi tarixçilər tərəfindən qeyd olunur. H.Cavid, Teymurun arvadı vasitəsilə səhnə düzəldir. Dilşad ona şikayətə gələn bir kəndlinin sözlərini Teymura çatdırdığı vaxt, o, qəza hakimi Mamay xanın dalınca hiddətlənərək deyir ki: “Ah, qudur- ğan, şaşqın!.. O düşünmür ki, əhalini incidən bir hakim yavrusunu parçalayan bir heyvan qədər şüursuzdur. Zərər yox, yarın məsələ aydınlaşır. Bu söz doğru çıxarsa, sayğısız hərifə ən şiddətli cəza verilir. Əvət... qırbacı qədər nüfuz və iradəsi silinməz bir ləkədir”. Gözləri şikəst İldırım kağızı gözünə yapışdırıb oxuyur. Baş vəziri Əlipaşa da onun həmpiyaləsidir. Sərxoş Əlipaşa Teymurun məktublarına sərt cavab verir. İldırım kimsə ilə məsləhətləşmədən məktubları göndərtdirir. İldırım Bəyazid Cücədən soruşur ki, o yaxşı hökmdardır, yoxsa Teymur. Cücə onun qulağına deyir ki: o, dəlidir, sən də abdal. İldırım bu cavab üçün Cücəni salondan qovur. Halbuki Teymur eyni həqiqəti başqa şəkildə həm özü, həm də İldırım haqqında deyir. İldırımı məğlub və əsir etdikdən sonra Teymur deyir: “Heç maraq etmə, xaqanım. Sən kor bir abdal, mən də dəli bir topal. Əgər dünyanın zərrə qədər dəyəri olsaydı, yığın- yığın insanlara, ucu-bucağı yox məmləkətlərə... sənin kimi bir kor, mənim kimi bir topal müsəllət olmazdı”. Belə çıxır ki, İldırım yaltaqlığı, Teymur isə həqiqəti sevir. İldırım siyasətdən xəbərsizdir. Ölkə casuslarla doludur. Teymur sayıqdır, incə siyasətçidir. Kiminlə necə rəftar etməyin üsulunu bilir. Qadın məsələsində möhkəm iradəyə malikdir. Qadınlarla da- nışmağı bilir. Öz ixtiyarından və hökmranlığından sui-istifadə etmir. Əsərdə xalq nümayəndələri özlərini hiss etdirəcək qədər qüv- vətlidirlər. Vali Mamay xan tərəfindən döyülən qoca kəndlinin qiyabi şikayəti, öküzü və yetişmiş qızı Lalənin yenicilər tərəfin- dən aparılmış ananın acı şikayəti, Fazil Şeyx Buxarinin qeydləri, növbətçi əsgərlərin müharibədən şikayəti hər iki dövlət başçısının idarə üsuluna, cahangirlik siyasətinə və apardıqları müharibələrə
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 215
qara ləkə vurur. Qoca ilə qadının şikayəti məlumdur. Lakin Buxarinin İldırıma söylədikləri növbətçilərin şikayəti ədalətsiz müharibənin mahiyyətini meydana qoyur. Şeyx Buxari cəsarətlə İldırıma deyir ki, qəzəb və hiddət insan mühakiməsini yanlış yollara salar. Mümkünsə, rəqqasələrə uyma! Serbcstan şahzadə- sinin (Melica xanımın) nüfuzuna qapılma, sərxoş vəzirlərə alət olma... Üç cümlə ilə Fazil Şeyx Buxari Sultan İldırım Bəyazidin iç üzünü açır. İki növbətçinin dramatik vəzifəsi birinci növbətçini danışdırmaqdadır. Onun sualları ilə qızışan birinci növbətçi deyir: nə demək!.. Sanki əsgər insan deyil?.. Ölüb-öldürən biz, gülüb- əylənən onlar!.. Çarpışıb-vuruşan biz, ad-san qazanan onlar. Ac- çılpaq qalan biz, zövqü-səfayə dalan yenə onlar! İkinci növbətçinin – ...Onlar kimdir? – sualına, birinci növbətçi aydın cavab verir: “Sarayda keyf sürən azğın padşahlar, dəli xaqanlar... sərvət və səadət içind gülümsəyən qurnaz vəzirlər, yaramaz vəkillər… eyş- nuş ilə vaxt keçirən hoppa-şahzadələr… çılğın dərəbəklər…” Bu sözlərdə əsl müharibə günahkarları verilməklə bərabər, sinfi düşüncə vardır. “Topal Teymur”dan danışarkən bir məsələni də xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Bu əsərdə dramaturq ilə Teymurun saray şairi şair Kirmani və yaxud anadolu filosofu Şeyx Buxari arasında eyniyyət düzəltmək yanlış bir üsuldur. Bu üsul, ədəbiyyatşünası əsərin ideyasını düzgün müəyyən etməkdən uzaqlaşdırır. H.Cavid nə yarımxarabatı şair Kirmanidir, nə də filosof Şeyx Buxari. O, tarixə sədaqət göstərərək hadisələri əzəmi dərəcədə düzgün təsbit etməklə, onları nisbətən romantikləşdirmişdir. Dramda Topal Teymur tarixdə olduğu kimi həm mənfi, həm də müsbıət sifətləri ilə canlanmışdır. Dramaturqun İldırıma münasibəti də belədir. Teymuru birtə- rəfli, ancaq qəddar, insan kəllərindən qalalaq tikdirən əliqanlı birf cahangir təsəvvür edənlər tarixi təhrif edənlərdir. İldırıma da birtərəfli münasibət bəsləyənlər eyni səhvi təkrar edirlər. Əsərdə
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 216
keçmiş tarixin romantik boyalarla boyanmış realist bir tablosu verilmişdir. Bütün əsərlərində ədalətsiz müharibə və qan tökməyin qatı düşməni olan H.Cavid “Topal Teymur”da ədalətsiz müharibəni, insanların əmin-amanlığını pozan ordu toqquşmalarını pisləyir. Sülhü müdafiə edənlərin səsi cahangirlərin amiranə hərəkətləri və bağırtıları qarşısında eşidilməz olur. Patriarxal-feodal münasibət- lərinin və hərbi feodalizm quruluşunun hakim olduğu bir dövrdə, başqa ölkələrdə olduğu kimi, Şərqdə də, Çingizlər, Batılar, Teymurlar, Süleymanlar, Səlimlər, Bəyazidlər hökmranlıq edir, onların inad və iradələri ilə kəndlər, şəhərlər dağılır, çəmənzar- lıqlar qəbristana dönürdü. Teymurun son sözü öz dövrü üçün nə qədər tipiksə, imperializm dövrü üçün, müharibə qızışdıranlar üçün də olduqca tipikdir: “Əgər dünyanın zərrə qədər dəyəri olsaydı, yığın-yığın insanlara, ucu-bucağı yox məmləkətlərə… sənin kimi bir kor, mənim kimi bir topal müsəllət olmazdı”. Doğrudur, hökmün birinci hissəsində, yəni “dünyanın zərrə qədər dəyəri olsaydı” hissəsində azacıq bədbinlik var, ancaq bilmək lazımdır ki, bunu deyən tipik bir cahangirdir. Əsərə baxan tamaşaçı nə Topal Teymuru və adamlarını, nə də İldırımla ətrafını ideallaşdırmır, əksinə, bütün bu cahangirlərə, onların iş və hərəkətlərinə, təşkil etdikləri müharibələrə və qırğınlara nifrət edir.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 217
Məmməd Cəfər Ù.Úàâèäèí ñÿíÿòè ùàããûíäà ãåéäëÿð
əsrdə yaranan və bir çox cəhətdən yeni, maraqlı olan romantik şeirimizin sənətkarlıq xü- susiyyətləri hələ lazımınca öyrənilmə- mişdir. Bu kəsri aradan qaldırmaq üçün bizə elə gəlir ki, ən düzgün yol bu işə tədriclə başlamaq, birinci növbədə bu cərəyana mənsub olan şairlərin, ədiblə- rin sənətkarlıq xüsuisiyyətlərini ayrı-ay- rılıqda öyrənməkdir. Ancaq bundan sonra bu ədəbi cərəyanın ümumi bədii- estetik xüsusiyyətlərini, bu üslubun ümumi zəif və qüvvətli cəhətlərini müəyyənləşdirmək olar. Bu qeydlərdən məqsəd Cavidin sənətkarlıq xüsusiyyətlərin- dən bəzilərini təhlil etmək, onun işlətdiyi bədii təsvir vasitələrini, poetik formaları, vəzn, dil və üslubunu nəzərdən keçirmək, şairin sənətində nəyin köhnəldiyini və nəyin diqqətəlayiq olduğunu müəyyənləşdirməkdir.
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|