Yechish jarayonini m odellashtirish

ruchka qalamdan 
50 
s o ‘m qimmat boMsa, 
18 
ta ruchka uchun
necha so‘m toMash kerak boMadi?
Bu 
masala 
matnini 
o ‘zgartirish 
narx, 
miqdor, 
qiym at
terminlarini kiritishdan iborat boMishi mumkin. natijada, matn 
quyidagi ko‘rinishga keladi:
Barcha qalamlarning qiymati 1000 so6m. Qalamlar miqdori 10 
ta. Narxi nomaMum. (1- qism).
Ruchkalar miqdori 18 ta. Narxi nomaMum. Xarid qilingan- 
laming umumiy qiymati nomaMum, uni topish kerak (2-qism).
Ruchkaning narxi qalamnikidan 50 socm ortiq (3- qism).
Yechish rejasini topish va bajarish uchun uchta kattalik: narx, 
miqdor va qiymat o‘rtasidagi bogMiqlikni bilish, beriigandan 18 
taga ko‘p sonni topa bilish yetarli. Qayta tuzish natijasi qisqa 
yozuvda aks ettirilishi mumkin. Hosil qilingan matnni og‘zaki 
qayta yaratish bilan cheklanish ham mumkin. M aqsadli qayta
428

---

tuzishga o'rgatish - masala yechishga o4rgatishning muhim 
jihatlaridan biri. Undan foydalanishning dastlabki tajribasiga 
bolalar oddiy masalalarni qayta tuzish ko‘nikmasiga ega boMishi 
kerak. Buning uchun o‘qituvchi o‘quvchilarga masalani idrok 
etgandan keyin masala sharti va savolini ular uchun eng asosiysini 
ajratib ko‘rsatgan holda takrorlashni taklif qiladi, bunga 
yordamlashadi. Bolalarga masala mazmunini uning savoliga 
javob topish uchun qulay shaklda ifodalashni taklif qilish zarur. 
Ularni muhokama qilish va eng yaxshi usulni tanlash maqsadga 
muvofiq. Masalani izohlashning alohida turi masalada so‘z 
yuritilgan kattaliklarni oMchashning qulay birliklarini kiritish 
sanaladi. Quyidagi masalani ko4rib chiqamiz:
2-masala: 0 ‘quvchi 1 ta kundalik daftar va 1 ta daftar uchun 
1700 so4m toMadi. Agar kundalik daftar daftardan 16 marta 
qimmat bo‘lsa, kundalik daftar va daftar necha so‘m turadi?
Ushbu masala o'qitishning an’anaviy tizimi bo4yicha odatiy 
metodlar bilan yechilishi mumkin. 0 4quvchilar uni sxematik 
modellashtirish metodidan foydalanib, bitta kesmani bitta daftar 
deb bilib, yecha oladilar.
1700:17=100 (so4m )-daftar narxi
100'16=1600 (so;m)-kundalik daftar narxi.
A n’anaviy sinflarda bu masalani qiymatning yangi birligini 
kiritish va masala matnini qayta tuzish yoMi bilan yechish 
mumkin. 0 ‘qituvchi quyidagicha fikr yuritadi. Qiymat va narx- 
kattaliklar. Masaladi faqat narx qiymat kattaligi tilga olingan. 
Biroq qiymat har qanday kattalik kabi boshqa ko‘plab birliklarga 
ega boMishi mumkin. OMchov sifatida shu kattalik bilan 
tavsiflanadigan istalgan obyektni olishga va unga birlikka teng 
qiymat berishga, ya’ni bu obyektdagi «kattalik miqdorini» birlik 
deb qabul qilishga haqlimiz. Masalada kundalik daftar va daftar 
narxi bilan tavsiflanadigan ikki xil predmetgina tasvirlangani 
uchun, oMchov sifatida ulardan birini tanlash va uning narx 
qiymatini birlik sifatida qabul qilish qulay. Tanlov uchun ikkita 
imkoniyat mavjud boMgani sababli, ko4rilayotgan masalani qayta 
tuzishning ehtimoliy yoMi ham ikkita. OMchov sifatida nisbatan
429

---

arzon predmet - daftarni olamiz. Uning narxini birlik sifatida 
qabul qilamiz va bu birlik nomini beramiz. Nom turlicha bo‘lishi 
mumkin. Yangi terminlar o‘ylab topmaslik uchun narxning 
“yangi” birligiga pretmet nomini beram iz-“daftar” . Endi biz 
yangi qiymat birligiga egam iz-bitta daftar. Masalada tasvirlangan 
predmetlar narxini yangi birliklarda keltiramiz, daftar narxi-bitta 
daftar. Kundalik daftar narxi shartga ko‘ra daftar narxidan 4 marta 
ortiq. Yangi birlikni hisobga olib, masalaning yangi talqinini 
olamiz.
2.1-masala: 0 ‘quvchi 2 ta kundalik daftar va 3 ta daftar uchun 
3500 so‘m toMadi. Agar kundalik daftari daftardan 16 marta 
qimmat boMsa, kundalik daftar va daftar necha so'm turadi?
2-masalaning berilganlaridan foydalanib masalani yechamiz.
Narxni daftarlarda oMchasak, 1 ta daftar narxi 1 daftarga teng, 
kundalik daftar esa 16 marta qimmat. Kundalik daftar va daftar 
narxini soMnlarda aniqlang.