Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu
Yüklə 7,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net
|
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Bədii nəsr. Romanlar. Povestlər”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 364
uşaqlığımı, Padşahın bağçalarında keçirdiyim gözəl saatları, onu o saqqalsız vəziyyətdə Paşanın qapısında birinci dəfə görəndə ağırlığını kürəyimdə zənn elədiyim o ürpərtini bir də xəyalımda canlandırmaq üçün qayıtdım. İtirdiyimiz illəri və xəyalları təkrar ələ keçirmək üçün, onları yenidən xəyalımda canlandırmağın lazımlılığını hamı bilir: Mən əhvalatıma inandım! Kitabımı onu qurtarmağa qərar verdiyim günü danışaraq bitirəcəyəm: İki həftə əvvəl, yenə masamızda oturub başqa bir əsər haqda fikirləşməyə çalışarkən İstanbul tərəfdən gələn bir atlı gördüm. Son vaxtlar ondan xəbər gətirmək üçün mənim yanıma heç kəs gəlmirdi, bəlkə də, onlarla pis davrandığım üçün, bundan sonra zənn eləmirəm ki, mənim yanıma gələlər, amma o qəribə jileti olan, əlində çətir olan yolçunu görən kimi başa düşdüm ki, mənim yanıma gəlir. Otağıma girməmişdən əvvəl hiss eləmişdim. Onun qədər olmasa da, onun kimi səhv edə-edə türkcə danışırdı, amma otağa girən kimi italyanca danışdı Üzümü turşutduğumu və cavab vermədiyimi görəndə, zəif bildiyi türkcəsiylə, mənim az da olsa italyancanı bildiyimi dedi. Sonra danışdı: Adımı, kim olduğumu ondan öyrənib. Ölkəsinə qayıdandan sonra o, türklərlə başına gələn dəhşətli sərgüzəştləri haqqında, türklərin heyvanları xoşlayan axırıncı Padşahı və yuxuları haqqında, türklər və vəba haqqında, saray və müharibə qaydalarımız haqqında kitab yazıb. Aristokratlar və xüsusən də kübar xanımlar arasında yayılan o tilsimli Şərq marağına görə yazdıqları maraqla qarşılanıb, kitabları çox oxunub, akademiyalar da dərs deyib, varlanıb. Hələ bundan başqa, yazdıqlarının romantikasına aludə olan əvvəlki nişanlısı, yaşına məhəl qoymayaraq ərindən ayrılıb, evləniblər, uçulub-dağılan və satılan ailəsinin əvvəlki evini alıb ora köçüblər, evi, bağçanı, əvvəlki vəziyyətinə qaytarıblar. Qonağım bütün bunları bilirmiş, çünki kitablarına heyran olduğuna görə onu evində ziyarət eləyib. O, çox kübar imiş, o, qonağıma bütün gününü sərf edərək, suallarını cavablandırıb, kitablarda yazdığı sərgüzəştləri bir də danışıb. Məndən də uzun-uzadı elə onda danışıb: “Yaxından tanıdığım bir türkdü” başlığıyla mənim haqqımda bir kitab yazırmış: Ədirnədəki uşaqlığımdan, ta ordan ayrıldığım günə qədər, mənim bütün həyatım, onun türklərin xüsusiyyətləri haqqında intellektuallıqla yazdığı subyektiv fikirləriylə dəstəklənərək maraqlanan italyan oxucusuna təqdim edilmək üzrəymiş. “Özümüz haqqında ona necə də çox danışmışıq”,- dedi qonağım. Sonra məni təəccübləndirmək üçün bəzi səhifələrini oxuduğu kitabdan detalları xatırlatdı: Uşaq olanda, məhəllədəki dostlarımdan birini döyəndən sonra, etdiyim hərəkətdən utanaraq kədərlənərək ağlamışdım, ağıllıyammış, onun mənə öyrətdiyi bütün astronomik bilikləri altı aya qavramışdım, bacımı çox istəyirəmmiş, dinimə vurğunammış, həmişə namaz qılırammış, gilas cemini çox xoşlayırammış, ögey atamın peşəsi olan yorğançılığa xüsusi marağım varmış, bütün türklər kimi, insanları çox istəyirəmmiş və sair və ilaxır. Mənə göstərdiyi bu qədər diqqətdən sonra, bu səfehə soyuq davranmayacağımı və belələrinin maraqlandığını bildiyim üçün ona otaq-otaq evimizi göstərdim. Sonra bağçada dostlarıyla oynayan balaca oğullarımın oyunları ilə maraqlandı, ancaq polad çomağın yox, onları danışdırdığı üçün korebe (oyun növüdür, adətən, 10-12 yaşlı uşaqlar oynayır-F.H), ənzəli və çox da xoşlamadığı eşşəyin qaydalarını bir dəftərə yazdı. Elə onda dedi ki, bir türk dostu var. Ediləsi başqa bir şey olmadığına görə, günortadan sonra ona bağçamızı, sonra Gəbzəni və onunla illər əvvəl qaldığımız evi göstərəndə də eyni sözləri dedi. Çox maraqlandığı anbarımızda cem və turşu qabları, zeytun yağı və sirkə güyümləri arasında diqqətlə yeriyərkən, venesiyalı bir rəssama yağlı boya ilə çəkdirdiyim portretimi görəndə, bir az həddini aşaraq, əslində, onun türk dostu olmadığını, türklər üçün pis sözlər yazdığını sirr verirmiş kimi sakitcə dedi: Bizim artıq mənəvən geriləməyimizdən yazırmış, beynimizin içinin əski-üskü ilə dolu səliqəsiz bir şkafdan danışırmış kimi danışırmış, islah olmayacaqmış, deyirmiş ki, xilas olmağım üçün tez bir zamanda onlara boyun əyməkdən başqa, bundan sonra yüz illərlə boyun əydiklərimizi yamsılamaqdan başqa çarəmiz yoxdu. Daha da uzatmasın deyə dedim: Amma o bizi xilas etmək istəyirdi”, - tez fikrini bildirdi. Bəli, buna görə bir də silah hazırlayıb, amma biz onu başa düşməmişik, silah dumanlı bir səhər, eynən fırtınada batan nəhəng quldur gəmisinin leşi kimi, batdığı iyrənc bir bataqlıqda ilişib qalıb. Sonra əlavə elədi: Bəli, bizləri xilas eləməyi çox, lap çox istəyib. Bu o demək deyildi ki, onda şeytani bir pislik yoxdu. Onsuz da bütün dahilər beləymiş! Portretimi əlinə alıb yaxından diqqətlə baxır, bir yandan da dahilik haqqında nəsə mızıldanırdı: O, bizlərə əsir düşməyib ömrünü ölkəsində keçirsəymiş, on yeddinci əsrin Leanordosu belə ola bilərmiş. Sonra “Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Bədii nəsr. Romanlar. Povestlər”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 365
yenə də çox xoşladığı pislik mövzusuna qayıtdı. Onun haqqında deyilən, amma yaddaşımda qalmayan bir-iki pulla bağlı dedi-qodu danışdı. Sonra dedi: Qəribə olan sizin ondan heç təsirlənməməyinizdir!” Məni tanıyıb və çox istəyib, heyranlığını gizlətmədi: Neçə illər birlikdə yaşayan iki adam necə olur ki, bir-birinə bu qədər oxşayarmış, mən başa düşə bilmirəmmiş. Qorxurdum ki, şəklimi istəyər, amma istəmədi, götürdüyü yerə qoyandan sonra məndən soruşdu: Yorğanları görə bilərəm? Mənasızcasına dedim: “Hansı yorğanları?” Təəccüblə soruşdu: Boş vaxtlarını yorğan tikərək keçirmirsən? O vaxt qərar verdim ki, on altı ildir əlimə götürmədiyim kitabı ona göstərim. Çox həyəcanlandı, Türkcə oxuya bildiyimi, onunla bağlı bir kitabı, təbii ki, çox görmək istədiyini bildirdi. Yuxarı, həyətin arxa tərəfinə baxan iş otağıma çıxdıq. Masamıza oturdu, on altı il sonra, kitabımı ona dünən vermişəmiş kimi soxuşdurduğum yerdə tapdım, açıb qarşısına qoydum, türkcəni yava-yavaş da olsa oxuya bilirdi. Bütün səyyahlarda gördüyüm və məni əsəbiləşdirən, öz sağlam və etibarlı dünyasından ayrılmadan təəccüblənmək istəyi ilə kitabıma aludə oldu. Onu tək qoyub bağçaya çıxdım, acıq pəncərədən onu görə biləcəyim bir yerdə, divanda oturdum. Əvvəlcə şən idi, pəncərədən məni çağırdı: “İtaliyaya ayağınızın dəyməməyi necə də aydın bilinir!” Amma sonra məni unutdu, arada bir gözucu onu süzərək, orada üç saat bağçanın içində oturub, kitabı oxuyub qurtarmasını gözlədim. Oxuyub qurtaranda da başa düşmüşdü, rəngi avazımışdı, bir-iki dəfə silahımızı özünə çəkən bataqlığın arxasındakı Bəyaz Qalanın adını qışqıraraq dedi, mənimlə boş-boşuna italyanca danışmaq belə istədi. Sonra oxuduqlarını, təəccübünü həzm etmək, dinləmək üçün pəncərədən çölə fikirli-fikirli baxdı. Ləzzətlə baxırdım, əvvələr belə vəziyyətlərdə insanların həmişə etdikləri kimi, boşluqda sonsuz bir nöqtəyə, olmayan bir mərkəzə baxırdı, amma lap sonralar, gözlədiyim kimi, gördü də: bu səfər pəncərədən gördüklərinə baxırdı. Xeyr, ağıllı oxucularım başa düşüblər, zənn elədiyim qədər axmaq deyilmi? Gözlədiyim kimi oldu, hirslə kitabın səhifələrini çevirməyə başladı, axtarırdı, mən də ləzzətlə tapmasını gözləyirdim, nəhayət, axtardığını tapıb oxudu. Sonra yenidən, evimin arxa həyətinə baxan o pəncərədən görə biləcəyi şeylərə baxdı. Nə gördüyünü, təbii ki, yaxşı bilirdim: Masanın üstündəki sədəf naxışlı sininin içində şaftalılar və albalılar vardı, masanın arxasında həsirdən hörülmüş divan vardı, üstündə pəncərənin yaşıl rəngiylə eyni rəngdə olan quş tükündən hazırlanmış yastıqlar qoyulmuşdu, yetmiş yaşına nərdivan söykəyən mən orda oturmuşdum, daha arxada kənarına sərçə qonan quyuyla zeytun və albalı ağaclarını görürdü. Onların arxasındakı qoz ağacının hündür bir budağına uzun iplərlə bağlanmış bir yelləncək, zəif hiss olunan küləkdə yavaş-yavaş tərpənirdi.
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Bədii nəsr. Romanlar. Povestlər”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 366
Orxan Pamuk “Bəyaz Qala” haqqında
Bu deyəcəyim fikirlərimi, kitablarını, onları sevib əzizləyərək yazan ağıllı yazarlar bilir: bəzi romanlar var ki, müəlliflərini xeyli xoşbəxt edərək, yerli-yerində bir sonluqla bitsələr də, qəhrəmanları çap olunan kitabdan kənarda – müəllifin xəyallarında sərgüzəştlərini davam eləyərlər. XIX əsrin yazıçılarından bəziləri bu xəyalları iki və ya üç cilddə nəql etməyi sınaqdan keçiriblər. Qurulmuş bir dünyanı təzədən qurmağın tələlərinə düşmək istəməyən başqalarısa, sanki kitabın davam etməsi mümkün olan yaşamına son qoymaq üçün, romanlarının axırında qəhrəmanının gələcəyini tələm-tələsik tükəndirən bir bölüm əlavə edirlər, oxuyuruq: “illər sonra Doresi iki qızıyla Alkinstondakı bağ evinə geri qayıtdı”, “Razarovun işləri nəhayət düzəldi, artıq yaxşı gəlir əldə edir” və s. Bir də başqa cür kitablar var, bunlar müəlliflərini xəyalındakı yeni həyat tərzinin qəhrəmanlarının sərgüzəştlərini vasitəçiliklə yox, birbaşa kitabla öz əhvalatlarına görə davam etdirirlər. Kitab müəllifinin beyninə dolan yeni düşüncələr, obrazlar, əldən verilən bəzi fürsətlər, oxucuların yaxın dostlarının təzyiqləri, xatirələr və bəzi başqa planlara görə müəllifin beynində dayanmadan dəyişər. Ən axırda, müəllifin beynində kitab obrazı, kitab dükanlarında satılan və müəllifin niyyətində olduğu kitabdan tamam başqa bir şey alınanda, müəllif əlindən çıxmaq üzrə olan bu təzə və hələm-hələm ələ düşməyən nəsnəni adam arasına necə çıxartdığını xatırlamaq istəyər. “Bəyaz Qala”nı yazmaq, zənnimcə, “Cövdət bəy və oğulları” qurtaranda artıq fikrimdə vardı: Gecə-yarsı, mavi küçələrdən çağırıldığı saraya gedən bir kahin. Kitabın adı onda beləydi. Xoşniyyətli, “elmlə işə başlayan kahinim, çox da həyəcanla qarşılanmayan bu savadını, saray əhlinə qəbul etdirmək üçün heç də xoşlamadığı, amma astronomiyaya olan marağına görə asanca öyrəndiyi münəccimlik sənətini əvvəlcə istəməyərək icra edir, sonra da uzaqgörənliyinin ona verdiyi güc və iqtidarla ağlı başından çıxanda həlləm-qəlləm işlər görməyə başlayır. Ardını bilmirəm. O ərəfədə, ağlıma gələn bu “tarixi” mövzulardan çəkindiyimə, özümün də başqalarının da tez-tez soruşduğu bu sualdan narahat olduğuma görə, bu fikirlə onu reallaşdıracaq qədər maraqlanmadım: “Niyə tarixi romanlar yazırsan?”. Lap əvvəl, iyirmi üç yaşında olanda, üç tarixi hekayə yazmışdım, deyirdilər ki, Cövdət bəy əsərində də “tarixi”dir, bu sualın cavabı mənim ədəbi zövqümlə yox, ruhi meyillərimlə əlaqədar olmalıydı: balaca olanda, səkkiz yaşında- izah etməyə ehtiyac var- hər şeyin bir-birini təkrarladığı və radionun həmişə eyni şeyləri zırıldadığı mərtəbəmizdə işığın düşməyinə mane olan mebellərin qaranlıqlaşdırdığı, nənəm yaşayan mərtəbəyə çıxdığım gün, əlimə Amerikadan heç vaxt qayıtmayan əmimin tibblə bağlı tozlu kitabları və saralmış qəzetlərinin içində Rəşad Əkrəm Qoçun hazırladığı böyük və şəkilli bir kitab keçdi. Beləliklə, hər gün saatlarla tozu alınan qaranlıq evimizin mərtəbəsində tozlar kölgələr kimi yenə də toplanarkən, mən fahişəliyə aludə olduqlarına görə, Əzabqapıdakı meymun satılan dükanlardan alınaraq ağaclara asılan biçarə meymunların əhvalatını oxuyardım. Qəzəbli paltaryuyan maşınla birgə hamının qaynar su və paltaryuyan sabun
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Bədii nəsr. Romanlar. Povestlər”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 367
davasına qoşulduğu paltar günlərində gizlənir, vəbaya yoluxaraq cəzalanan “Mələk Girməz Küçəsi”nin fahişələrinin qara qələmlə çəkilən şəkillərinə baxardım. Dəhlizdəki sarğaclı saatlar təzə bir saat başlığını səbirlə gözləyərkən, mən səbirsizliklə və qorxuyla qolları, ayaqları qırılaraq topun ağzına yerləşdirilib güllə kimi göyə atılaraq edam olunan günahkarların əhvalatına heyranlıqla baş qoşardım. Yazdığım ilk tarixi hekayələrdən birin oxuyan tənqidçi deyib ki, mən günün vacib problemlərindən yayınmaq üçün tarixə sığınıram. Əslində bu fikir “Səssiz ev” qurtarandan sonra, yenə gözümün qabağında tarixi hadisələr qaynaşmağa başlayanda mənə daha doğru göründü. Deyirdim ki, uzun romanların arasında qısa bir şey yazım, süjetin ön planda olduğu, yazarkən məni dincəldəcək, əyləndirəcək bir novella olmalıydı. Beləliklə, kahinimə görə, elm və asrtonomiaya kitablarını ləzzətlə oxumağa başladım. Adnan Adıvarın o əyləncəli və əvəzsiz “Osmanlı türklərinin elmi” əsəri mənə axtardığım ab-havanı verə bildi. (Övliya Çələbinin də xoşu gələn heyvanlar haqqında yazılan “Əcaibül-Məxluqat” kimi kitablar, başqa kitablardan dəyişdirilərək uyğunlaşdırılmış coğrafiya kitabları olmayan ölkələr və b), Artur Kostlerin “Yuxudagəzən” dəki Keplerin izahı (Niyə mən mənəm?), Leonardo da Vinçinin sadəlöhlüyü və silah hazırlamaq arzusu (digərlərinə çatmaq və onların dərsini vermək üçün əldən-ayaqdan gedənlərin prinsipial arzusu), katib Çələbinin çarəsiz kitab qurdluğu (ətrafında dərdlərini və nazını bölüşməyə heç kəs olmayan vaxtlarda daha da hüznlü bir gözəlliyə bürünən bu xəstələri sevgiylə salamlayıram), qəhrəmanlarıma istər- istəməz sirayət etdi. Məşhur Osmanlı astronomu Takiyüddünü mənə tanıdan professor Süheyl Ünverin “İstanbul Rəsədxanası” adlı kitabından varlığını öyrəndiyim Takiyüddün quyruqlu ulduz haqqında Padşaha təqdim elədiyi, bu gün itib-batan elmlərin şahını qəhrəmanıma tapdırıb izah etməyi planlaşdırarkən astronomiya ilə astrologiyanın arasındakı sərhəddin naməlumluğundan da xəbərdar idim. “Bir başqa kitabda isə astrologiya haqqında belə yazırdı: Bir sivilizasiyanın dağılacağı haqqında proqnoz vermək, “o sivilizasiyanı dağıtmaq üçün çox da sərfəsiz yol sayılmamalıdır”. Bütün siyasətçilər kimi, baş münəccim Hüseyn Əfəndinin də bu öncəgörüm qanununu canı hovlu reallaşdırdmağa çalışdığını, daha sonraları Naimanın (Naima böyük
məlumatlardan oxudum. Əsərimin təfərrüatlarını bir yandan toplamaqla yanaşı, çox da dəqiq bir məqsədi olmayan bu mütaliədən yorulanda əlimdə, dünya ədəbiyyatından, xüsusilə bizim ədəbiyyat və həyatımızda rast gəlinən bir mövzu vardı: Yaxşılıq etmək, başqalarına yararlı olmaq üçün ürəyi gedən bir qəhrəman! Oxucuların qəhrəmanların yarısına diş qıcayaraq, yarısına da heyranlıqla gözyaşı tökərək oxuduqları romanlarda xeyli xeyirxahlıq edən bu yaxşı qəhrəmanı pis adamlar xaincəsinə əngəlləyərlər. Daha yaxşı romanlarda isə yaxşıların yavaş-yavaş əngəlləmək istədikləri pisliklərə məğlub olduqlarını, dəyişdirildiyini oxuyuruq. Bəlkə də, mən də buna oxşayan nəsə yazacaqdım, amma “yaxşılığın”, qəhrəmanı aktivləşdirən bütün o bilgini və tapmaq həyəcanının qaynağını hec cür tapa bilmirdim. Bəlkə də, insanların özləri, oxuduqları kitablarla deyil, eşitdikləri sözlər və başqalarına duyduqları heyranlıq hissi ilə dəyişdirdikləri ölkədə
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Bədii nəsr. Romanlar. Povestlər”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 368
yaşadığımız üçün, kahinimin öz elmini Qərbdən gələn bir adamdan öyrənməsinə qərar verdim. O uzaq ölkələrdən gəmilərlə gətirilən çoxlu kölələr bu iş üçün biçilmiş parçaydı. Hegeli xatırladan o alicənab kölə əlaqəsi də beləcə ortaya çıxdı. Xocamla, köləsinin bir- birinə hər şeyi danışacaqlarını, bir-birlərini təkmilləşdirəcəklərini düşünürdüm, gərək uzun-uzadı danışaydılar, onları qaranlıq şəhərin içində, bir otaqda baş-başa yaradırdım. Bu cütlük arasında ruhi cəhətdən əlaqə və münasibət bir anda hekayəmin əsas qayəsinə çevrildi. Topladığım dəqiq məlumatlar seçib-seçələdiyim bu xəyal və hekayə süjetlərinin qəhrəmanlarına, kitabımdakı dünyanın səhifələri arasında onları gəzdirmək üçün böyük bir mərkəz də tapmağı müəyyənləşdirdiyim vaxt Xoca ilə italyan kölənin görünüşünü bir- birindən fərqləndirməməyə qərar verdim. Bəlkə də, xəyal gücümün bir anlıq tutqunluğundan, beləcə, bir eyniyyət fikri yarandı. Bu fikirdən sonra ədəbiyyat tarixi adlanan xəzinənin o məşhur ekizlər, oxşarlar, bir-birinin yerinə keçən cütlüklərin münasibətlərini başa düşmək üçün mənim çox da xəyal qurmağa ehtiyacım olmadığını, ədəbiyyatı sevərək tanıyan oxucularım o dəqiqə yəqinləşdirəcəklər. Beləliklə, əsərim, öz daxili məntiqinin məcburiyyətinin, ya da mənim xəyal gücümün tənbəlliyi ucbatından məni də həyəcanlandıran tamam başqa bir biçimdə yarandı. Özündən razı olmadığı, musiqiçi olmaq istədiyinə görə təqlid elədiyi Mortsartın adını öz adına əlavə edən E.T.A.Hoffmanın ikili münasibəti haqqındakı kitabların, Edqar Allan Ponun əsəbləri oynadan hekayələrinin, slavyan kəndlərindəki köhnə keşiş əfsanələri ilə salamladığım Dostoyevskinin “Oxşarlar” adıyla tərcümə edilən, insanı üsyana səsləyən əsərdən də xəbərim vardı. “Bəyaz Qala” çap olunandan sonra bu siyahını hələ nə qədər uzada bilərəm deyə eşələndiyim. “Amerika Universitetinin Kitabxanası”nın birində, ədəbiyyatda, bu ekiz oxşarların təmasıyla kimlərin hansı işlərlə məşğul olduğunu bir az oxuyandan sonra sanki boğuldum. Belə vəziyyətdə rahatlaşmaq üçün başqalarının insanı özündən çıxartmasını xatırlamaq, bəlkə də, ən yaxşı haldır. Orta məktəbdə oxuyanda biologiya müəllimi sinfimizin çirkin ekizlərini bir-birindən fərqləndirməklə öyünürdü, amma şifahi imtahanlarda onların biri digərinin yerinə keçərdi. Əvvəlcə Şarlonun “Böyük diktator” filminin təqlidlərini görüb xoşladım, sonrasa əsl mətləbləri görərək zəhləm getdi. Uşaq olanda şəkilli bir romanın həmişə əyin-başını, ənlik-kirşanını dəyişən Minsifət adlı qəhrəmanına heyran olmuşdum: Görəsən, mənim yerimə keçsə, neyləyərdim? Həvəskar bir psixoloqun yerinə keçərək, bəlkə də, deyərdi: əslində bütün yazıçılar başqa biri olmaq istəyirlər, Dr. Jekyll və Mister Hyde də Hoffmanndan daha çox Robet Luis Stivensonda öz ruhi vəziyyətinin ifaədəsi vardır. Gündüz vətəndaş, gecə yazıçı! Bəlkə də, yerimə keçən oxşarım oxucularıma mənim ekizlər bürcündən olduğumu demək istəyib, amma mən onu belə şeylərə inanmadığımı hardasa oxuduğumu deyərək susdurdum. Bu qarışıqlığın kitabımı tapıb ona ön söz yazan Farukdan sonra, kitabın axırında, bir də mənim danışmaq istəməyimi bəzi oxucularlım haqlı olaraq qarışıqlıq yaratdığını deyəcəklər. Məqsədimiz aşkarlıq olduğuna görə, gərək tam izah edim. “Bəyaz Qala”nın əlyazmasını italyan kölənin, yoxsa Osmanlı Xocanın yazdığını bilmirəm. Qərara aldım ki, “Səssiz ev”in qəhrəmanlarından tarixçi Faruka duyduğum yaxınlığı, “Bəyaz Qala”nı yazarkən qarşılaşdığım bəzi texniki problemlərdən (oxucu üçün izahlar, mütləq yazılmalı olan, tarixi məlumatları çatdırmaq və s) yayınmaq üçün “Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Bədii nəsr. Romanlar. Povestlər”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 369
istifadə edim. Onun vasitəsi ilə həll etdiyim bu üslub və texniki problemləri: Qəhrəmanlardan birinin öyüdünə məhəl qoymayıb kitabı axıra qədər oxumayan bəzi oxucular, (yazardan çox, qəhrəmanına inanmaq bizim roman ənənəmizin vacib şərtlərindəndir) bir türkün bir italyan azğınından kitab yazmağının təhlükəli olduğunu dedilər. Kitabımın ilk və son hissəsində salamladığım Servantes də öz vaxtında, yəqin, narahat olub ki, ərəb tarixçisi Seyyid Həmid İbn Əngəlinin (Cide Hamete Benengeli) əlyazmasından yararlanaraq yazdığı “Don Kixot”un özünə aid olduğunu göstərmək üçün boş yerə söz oyunlarından istifadə edib. “Səssiz evi” oxuyanların xatırlayacağı Gəbzə arxivində tapdığı əlyazmasını Faruk da eynən Servantes kimi, öz millətinin dilinə tərcümə edərkən yəqin ki, başqa kitablardan da nələrisə əlavə edib. Deməli, eynən Faruk kimi mənim də arxivlərdə işlədiyimi, kitabxanaların tozlu rəflərində əlyazmaları arasında eşələndiymi düşünən oxucularıma, Farukun gördüyü işləri öz öhdəmə götürmək istəmədiyimi də bildirmək istəyirəm. Mənim gördüyüm iş, ancaq Farukun tapdığı bəzi detallardan istifadə etmək oldu. Onları ilk tarixi əsərlərimi yazarkən sevərək oxuduğum Stendalın İtaliya əhvalatlarından öyrəndiyim o qədim, tapılmış əlyazma üsuluyla Faruka yazdırdığım giriş bölümünə əlavə etdim. Beləliklə, bəlkə də, başqa vaxt yazacağım digər tarixi əsərlərim üçün Faruku – eynən dədəsi Səlahəddin bəyə etdirdiyim kimi – əlimin altında işlətməyə vərdiş elətdirirdim, həm də oxucunu qəfil xəbərsiz-ətərsiz kostyumlu bala aparmağın – tarixi romanın ən çətin yeri – təhlükələrindən xilas oldum. Əsərimi ancaq tarixiliyə uyğun olduğuna, ya da parlaq və qarışıq bir dövr olduğuna görə yox, eyni zamanda qəhrəmanları Naima, Övliya Çələbi və Katib Çələbinin yazdıqlarından yararlana bilsinlər deyə, XVII əsirin ortalarına təsadüf etməsinə qərar verdim, amma daha əvvəlki və sonrakı yüzilliklərdə yaşanmış bir çox kiçik həyat hadisələri də, səyahətnamələr vasitəsi ilə kitabımda əks olundu. Xoşniyyətli, təvazökar italyanımı Xocanın köləsi etmək üçün (gəmiylə əsir düşmək və saxta həkimlik günləri) bir əsr əvvəl eynən Servantes kimi türklərə əsir düşən adı məlum olmayan ispaniyalının II Filippə təqdim elədiyi bir kitabdan da istifadə etdim. Servanteslə həmin vaxtda Osmanlı gəmilərində kürək çəkərək köləlik edən baron V.Vratislavın zindandakı günləri köləmin həyatına nümünəydi. İstanbula onlardan qırx il əvvəl gələn fransızın, Busbekin məktublarından vəba xəstəliyi olan vaxtları (adicə bir çiban da insanları vəba kimi qorxudurdu!) və İstanbul adalarına sığınan xristianları yazarkən yararlandım. Atəşfəşanlığa, İstanbul mənzərələrini və gecə əyləncələrini (Antonio Qallant, Ledi Maotaqe, Baron de Tott), Padşahın əziz aslanlarını və aslanxanalarını (Əhməd Rəfiq), ordunun Ləhistan səfərini, (Əhməd Ağanının Viyananı mühasirəyə alması ilə bağlı gündəliyi, uşaq Padşahın bəzi yuxularına, ata nənəmin evindəki kitabxanada oxuduğum Rəşad Əkrəm Qoçun eyni üsulla yazdığı başqa bir kitabdı: (Tariximizdə qəribə hadisələr İstanbulun yiyəsiz itlərini, vəbaya qarşı görüləcək tədbirlərə Helmutvon Moltkenin Türkiyə məktubları), kitaba adını verən Bəyaz Qalayla (Tadeutz Trevaninanın “Transilvanyada Səyahət” adlı qravürlü kitabında qalanın tarixçəsindən başqa kitabxanasındakı, bir barbarla fransız romançısının yerlərini dəyişməsi ilə əlaqədar bir roman haqqında danışılır) kitabçün bəzi əlaqəli detalları da əsərimin baş verdiyi dövrün yox, bəzi başqa dövrlərin şahidlərindən topladım. |