Yer po`stidagi tektonik harakatlar



Yüklə 0,58 Mb.
səhifə2/37
tarix26.10.2023
ölçüsü0,58 Mb.
#161597
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   37
Mavzular geografiya

Tektonik harakatlar
Zilzilalar qabilida kechadigan jarayonlar majmuasi tektonik harakatlar deyiladi. Tektonik harakatlar uzlukli-uzluksiz ravishda kechadi, ya’ni uning intensivligi geologik vaqt davomida goh kuchayib, goh susayib turadi. Ular yer po‘stining relefi, materiklarning paydo bo‘lishi, umuman Yerning paleogeografik taraqqiyotida yetakchi o‘rinda turadi. Yer taraqqiyoti tarixida tog‘ hosil qiluvchi kuchli tektonik harakatlar ro‘y bergan tog‘ burmalanishi epoxalari ajratiladi. Masalan, baykal tog‘ burmalanishi proterozoyning oxiri- paleozoyning boshlanishida, kaledon va gersin tog‘ burmalanishlari paleozoyning o‘rtasida va oxirida, kimmeriy tog‘ burmalanishi mezozoy erasida, alp tog‘ burmalanishi esa kaynozoy erasida sodir bo‘lgan. Tektonik harakatlar eng qadimgi, qadimgi, yangi (neotektonik) va hozirgi zamon tektonik harakatlariga bo‘linadi.
Eng qadimgi tektonik harakatlarga arxey va proterozoyda sodir bo‘lgan tektonik harakatlar kiradi. Qadimgisi – paleozoy (kaledon, gersin) va mezozoy (kimmeriy) eralaridagi, neotektonik va hozirgi zamon tektonik harakatlari esa kaynozoy (alp) erasidagi tog‘ burmalanishlarini o‘z ichiga oladi. Ular asosan geologik, qisman geomorfologik usullar orqali o‘rganiladi. Yer po‘stidagi tektonik harakatlar qatlam yoki qatlamsiz yaxlit yotqiziqlarning dastlabki yotishini o‘zgartiradi.

Qatlamlar yon tomonidan siqilishidan burmalanadi, tik ta’sir qilgan kuchdan esa, sinadi, darzlar hosil qilib, bo‘laklarga ajraladi va nihoyat bir qismi ko‘tarilib, ikkinchi qismi cho‘kishi mumkin. Qatlamlarning shakli va yaxlitligining o‘zgarishi ichki harakatga bog‘liqdir. Bu harakatdan cho‘kish, ko‘tarilish, burmalanish, yer yorilishi, katta - katta palaxsalarning siljishi va boshqa xil tektonik strukturalar vujudga keladi. Tektonik harakatlar ikki xil - orogen va epeyrogen harakatlarga bo‘linadi. Orogen harakatlar ko‘z navbatida plikativ (burmalanish) va diz’yunktiv (uzilma) turlarga ajratiladi. Epeyrogen (tebranma) harakatlar yer po‘stining asriy tebranishida o‘z ifodasini topgan. Dengiz yotqiziqlarining barcha qit’alarda topilishi o‘tgan geologik davrlarda bir necha marta yer po‘stida asriy tebranishlar kechganligidan dalolat beradi. Bunday harakatlar hozir ham davom etmoqda. Epeyrogen harakatlar qirg‘oq chiziqlarining o‘zgarishida ayniqsa yaqqol aks etadi. Dengiz sohillarining ba’zi joylarida suvning qaytihini kuzatish mumkin. Bunday hodisa yo dengiz sathining pasayishi yoki sohilining ko‘tarilishida ro‘y beradi.

Quruqlikning cho‘kishi yoki dengiz sathining ko‘tarilishi natijasida dengiz transgressiyasi ro‘y beradi va quruqlikning bir qismini suv bosadi. Quruqlikdan dengiz suvi qaytsa regressiya deyiladi. Yer po‘stining asriy tebranishi faqat dengiz sohillaridagina emas, balki materik ichkarisida ham kuzatiladi. Masalan, Fransiyaning ayrim joylari, Alp tog‘larining etaklari va Boden ko‘li atrofi, Shimoliy Amerikada Michigan ko‘li sohillari, Tinch okeandagi ko‘pchilik marjon orollari ham asta - sekin cho‘kmoqda.

Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Yer po‘stidagi hozirgi harakatlarni aniq o‘lchashda geodezik asboblardan foydalaniladi. Tog‘ jinslari qatlamlarining yotish holatini o‘lchash bilan epeyrogen harakatlarning yer po‘stiga ko‘rsatgan ta’siri aniqlanadi. Bunda geologik va geomorfologik kesmalar, tog‘ jinslarining yotish shakllarining tahlili ham katta yordam beradi. 1862-1932-yillardagi nivelirlashlarning natijalari tekshirib ko‘rilganda, Himolay tog‘lari bilan Gang daryosi o‘rtasida joylashgan Shimoliy Hindistonning ko‘p qismi bir yilda 18,2 mm ko‘tarilganligi aniqlangan. Banoras shahrining shimoliy qismi ham


eng ko‘p ko‘tarilganligi ma’lum.

1966 yilgi Toshkent zilzilasidan keyingi seysmologlarning ilmiy tekshirish ishlari Toshkent hududining pastkam joylari (Chirchiq daryosi, Qoraqamish va Bo‘zsuvning quyi oqimlari) cho‘kayotgan bo‘lsa, boshqa joylari (Anhor kanali o‘tgan joylar, Yunusobod) ko‘tarilayotganligini ko‘rsatdi. Yer po‘stining tik (vertikal) tebranma harakatidan tashqari, gorizontal harakati ham kuzatiladi. Masalan, Pomir tog‘lari janubdan shimolga tomon asta-sekin yiliga 2-3 sm siljimoqda. Yer tarixida va rivojlanishida tektonik harakatlar muttasil, lekin goh tez, goh sust kechgan.

Neotektonik harakatlar. Neotektonik harakatlar 40 mln. yildan buyongi tektonik harakatlarni o‘z ichiga. Yosh tektonik xarakatlar golotsen davridan, ya’ni keyingi 10000 yildan boshlanadi, arxeologik va geomorfologik usullar yordamida o‘rganiladi. Hozirgi zamon tektonik
harakatlari 100 yildan buyongi xarakatlarga tegishli bo‘lib, ular geodezik asboblar yordamida o‘rganiladi. Neogen va to‘rtlamchi davrlardagi tektonik harakatlarni va ular hosil qilgan strukturalarni geologiyaning neotektonika deb ataluvchi sohasi o‘rganadi. Neotektonikani akademik V.A.Obruchev (1863 - 1956) birinchi bo‘lib umumiy tektonika fanidan ajratishni taklif qilgan va buni asoslagan. Yer po‘stining rivojlanish tarixi unda muttasil tektonik harakatlar bo‘lib turganligidan darak beradi. Bunday harakatlar tog‘ jinsi qatlamlarining yotish holatini, tuzilishini,
relefini o‘zgartiradi.

Yer qatlamlaridagi, ayniqsa yosh qatlamlardagi bunday o‘zgarishlarni aniqlash, ularni o‘rganish muhim ahamiyatga egadir. Chunki ular hozirgi relef shakllarini hosil qilgan bo‘lib, neft, gaz, ko‘mir kabi foydali qazilmalarni bashorat qilish va qidirishda yetakchi mezon hisoblanadi. Neotektonik harakatlar kechgan joylarni bir necha xil usullar yordamida aniqlash mumkin.



Tektonik harakatlar tufayli neogen, to‘rtlamchi davr yotqiziqlarida darz ketgan, bukilgan strukturalar hosil bo‘lgan va balandliklarda qadimgi tekislanish yuzalari kabi qoldiq relef shakllari uchraydigan joylar mavjud. Ana shular tahlil qilinib, neotektonik harakatlarning tezligi va yo‘nalishi, qanday geologik strukturalarni hosil qilganligi hamda ularga relefning qanday shakllari mos kelishi aniqlanadi.To‘rtlamchi davr yotqiziqlarning darz ketgan va uzilgan joylari Qorjontovda, Norin daryosi vodiysida va boshqa joylarda uchraydi. Yer po‘stining ko‘tarilishi tufayli antropogen davri yotqiziqlari tog‘larning 1800 - 2000 m mutlaq balandliklarida, ya’ni daryo o‘zanidan 600-700 m tepada qolib ketgan. Masalan, Pskom daryosi chap qirg‘og‘idagi nanay supasi (Q1) bunga misol bo‘laoladi. Qadimgi tekisliklarning baland tog‘ oralig‘ida qolib ketishi neotektonik harakat kechganligidan darak beradi. Masalan, Chotqol, Pskom tog‘lari orasidagi Maydontol (platosi) dengiz yuzasidan 2500 - 2800 m balandlikda joylashgan. Neotektonik va hozirgi zamon tektonik harakatlar vulkan otilishi, zilzila harakatlarida namoyon bo‘ladi . To‘rtlamchi davrning boshlarida yer yorilishidan Afrikadagi Viktoriya va Tanganika ko‘llari, Qizil dengiz va O‘lik dengizlar hosil bo‘lgan. Rossiya hududidagi Baykal ko‘li ham antropogen davrida xosil bo‘lgan deb hisoblanadi. Neotektonik harakatlar tufayli hozirgi davrdagi quruqlik va okean tublaridagi asosiy relef shakllari: tog‘lar, tekisliklar, daryo vodiylari paydo bo‘lgan. Hozirgi zamon tektonik harakatlarini bevosita o‘rganishimiz va asboblar orqali ularning qiymatini o‘lchashimiz mumkin. Shu kabi yo‘nalishini ham aniqlash mumkin. Masalan: vetikal harakatlar musbat – ko‘tariluvchi va manfiy – cho‘kuvchi bo‘lishi mumkin. Hozirgi zamon vertikal va gorizontal tektonik harakatlarni o‘rganish natijalari shuni ko‘rsatadiki, ularning o‘rtacha tezligi yiliga 1-2 sm dan oshmaydi. Birinchi qarashda bu judayam arzimasdek tuyuladi. Ammo bu harakatlar yuz ming va millionlab yillar davomida to‘xtovsiz kechishi mumkin. Yiliga 1 sm dagi ko‘tarilish tezligi bir million yil davomida balandligi 10 km bo‘lgan tog‘ni hosil qiladi. Bu Himolaydan ham baland! Geologik o‘tmishdagi tektonik harakatlar to‘g‘risida ularning natijalari bo‘yicha fikr yuritish mumkin.

Yüklə 0,58 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   37




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin