Yosh fiziologiyasi va gigienasi

Gormonlar funksiyalarni gumoral boshqarilishining omili ekanligi. Gumoral boshqarilish – boshqarilishning eng qadimgi shaklidir. Organizmda uning hayot faoliyati davomida hosil bo’ladigan ximiyaviy moddalar qonga va to’qimalararo suyuqliklarga tushadi. Kimyoviy moddalar organizm suyuqliklari bilan tashilib uning organlari faoliyatiga ta’sir etadi, ularning o’zaro aloqasini ta’minlaydi. Tananing barcha qismlarini kelishgan faoliyati tufayli organizmni yaxlitligi ta’minlanadi, o’zgaruvchan tashqi muhit sharoitiga moslashadi va o’zining hayotini ta’min etadi.
Organizm funksiyalarining o’zaro munosabatining koordinasiyasi uning ichki hayoti va tashqi xulq-atvorining murakkab boshqarish tizimining uzluksiz ishi bilan ta’minlanadi. Odamlarda yuqori darajada takomillashgan qo’zg’atuvchilarga beriladigan javob reaksiyalari ancha tez va aniqroq bajarilishini asab tizimi boshqaradi. Evolyusiya jarayoni davomida hayot jarayonlarini boshqaruvchi juda faol kimyoviy moddalar ishlab chiquvchi ixtisoslashgan organlar tizimi hosil bo’lgan. Yuqorida aytilganidek bular ichki sekretsiya bezlaridan ishlab chiqiluvchi – gormonlardir.
Kimyoviy moddalarning bunday organizmning funksiyalariga muhim va har tomonlama ta’siriga qaramasdan shuni qayd qilish kerakki, boshqarishning bu shakli o’zining bajarilishi uchun nisbatan uzoq muddat talab qiladi va organizmning ichki va tashqi muhit qo’zg’atuvchilariga tez va aniq reaksiyasini ta’minlay olmaydi.
Umuman olganda, organizmning asab va gumoral mexanizmlari uzviy holda ta’sir ko’rsatadi. Organizmda hosil bo’luvchi kimyoviy boshqaruvchilar asab hujayralariga ta’sir ko’rsatib uning holatini o’zgartiradi. Asab tizimining holatiga ichki sekretsiya bezlaridan ajraladigan gormonlar ham ta’sir ko’rsatadi. Lekin, endokrin bezlar funksiyalarini asab tizimi boshqaradi. Unga organizmda asosiy bosh rol beriladi.
Gumoral omillar – neyrogumoral boshqarilishining bitta zvenosi hisoblanadi. Misol sifatida chanqoqlik paytida qonning osmotik bosimini boshqarilishini ko’rib chiqamiz. Suv taqchilligi tufayli organizmning ichki muhitida osmotik bosim ko’tariladi, bu esa osmoreseptorlarni qo’zg’atilishiga olib keladi. Yuzaga kelgan qo’zg’alish asab yo’llari orqali markaziy asab tizimiga keladi. Bu yerdan impulslar ichki sekresiya bezlariga –gipofaza kelib gipofizning antidiurtek gormonini qonga chiqarilishini stimullaydi. Bu gormon, qonga tushganidan keyin buyrakning egri-bugri kanalchalariga keladi va hosil bo’lgan birlamchi siydikni tarkibidan suvni yana qonga qayta surilishini tezlashtiradi. Shunday qilib, organizmdagi buzilgan osmotik bosimi tiklanadi.
Qon tarkibida qandning miqdori me’yoridan ortib ketganida asab tizimi me’daosti bezining ichki sekretor qismini funksiyasini stimullaydi. Natijada, qonga ko’p miqdorda insulin tushadi va ortiqcha miqdordagi qand, gormon ta’sirida jigar va muskullarda glikogenga aylanadi.
Jadal muskulli ish bajarilganida organizmni qandga bo’lgan talabi ortganida va uning miqdori qonda yetarli bo’lmaganida buyrakusti bezining faoliyati tezlashadi. Buyrakusti bezining gormoni adrenalin glikogenni qandga aylanishini ta’minlaydi.
Shunday qilib, asab tizimi ichki sekretsiya bezlar faoliyatiga, ular tomonidan gormonlar ishlab chiqilishiga ta’sir ko’rsatadi. Juda ko’plab endokrin kasalliklar (qandli diabet, Bazedov kasalligi, jinsiy bezlar funksiyalarining buzilishi) asab tizimining buzilishi natijasida rivojlanadi. Asab tizimining ta’siri sekretor nervlar orqali bajariladi. Bundan tashqari nervlar endokrin bezlarining qon tomirlariga ham keladi, tomirlarni yuzasini o’zgartirib, bu bezlarning faoliyatiga ta’sir ko’rsatadi. Nihoyat, endokrin bezlarda markaziy asab tizimini endokrin bezlar holati haqidagi ma’lumotlar bilan signal beruvchi markazga intiluvchi nervlarning sezuvchi uchlari joylashgan.