Yosh fiziologiyasi va gigienasi

Organizmning o’sish va rivojlanishiga gormonlarning ta’siri. Endokrin bezlar tizimi embrional rivojlanishning boshlang’ich davrlaridan boshlaboq o’sayotgan organizmga jiddiy ta’sir ko’rsatadi.
Embrional rivojlanish jarayonlaridan boshlaboq ayrim endokrin bezlar faoliyat ko’rsata boshlaydilar. Homilani shakllanishiga ta’sir qiladi (ayrisimon bez, epifiz, me’daosti bezining insulyar apparati, buyrak usti bezining po’stloq qismi).
Postnatal davrida endokrin bezlar organizmning fiziologik funksiyalariga qo’shilish vaqti turlicha: masalan 1 yoshdan 6-7 yoshgacha qolqonsimon bez, epifiz va ayrisimon bez (timus) lar organizmga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Bu davrning oxirida gipofizning oldingi qismining faolligi tezlashadi, ularning gormonlari bolalarning jinsiy yetilishi davrigacha to’g’ri chiziqli o’sishning aniqlovchi asosiy omili bo’lib qoladi.
7 yoshdan 15-16 yoshgacha gipofizning funksiyasi keskin tezlashadi, pubertat davrida esa jinsiy bezlarning faoliyati aniq namoyon bo’ladi, murakkab neyrogormonalli o’zgarishlar yuz beradi: epifizning gipotalamusni tormozlovchi ta’siri pasayadi, gipofizdan gonadotrop gormonlarini sekresiyasi tezlashadi, buyrakusti bezi po’stlog’idan ikkilamchi jinsiy belgilarni namoyon bo’lishini ta’minlovchi androgenlarni ishlab chiqilishi tezlashadi.


8.3. Qalqonsimon bez.

Qalqonsimon bez kekirdakni oldi tomonida joylashgan bo’lib, u ikkita yon qismlardan va bo’yinchasidan iboratdir. Bu bez juda ko’plab qon tomirlari va limfatik tomirlar bilan ta’minlangan. Qalqonsimon bez qon tomirlaridan 1 daqiqada, ushbu bezning masssiga nisbatan 3-5 marta ortiq qon oqib o’tadi.

Qalqonsimon bezning yirik hujayralari kolloid moddalar bilan to’la follikulalar hosil qiladi. Bu moddalar tarkibiga yod bilan aminokislotalar birikmasi shaklidagi bez tomonidan ishlab chiqilgan gormonlar kiradi.
Yangi tug’ilgan bolalarda bezning massasi 1 g.ga yaqin bo’lsa, 5-10 yoshlarda –10 g, 12-15 yoshlarda bezning massasi sezilarli darajada ortib voyaga yetgan odamlarnikiga derlik yetib qoladi – 25-35 g.
Qalqonsimon bezning gormoni – tiroksin 65 % gacha yod saqlaydi, Tiroksin –organizmdagi moddalar almashinuvining juda kuchli stimulyatori hisoblanadi: u oqsillar, yog’lar va uglevodlar almashinuvini, tezlashtiradi, mitoxondriyalardagi oksidlanish jarayonlarini faollashtiradi va bu esa energiya almashinuvini tezlashishiga olib keladi. Ayniqsa homilani rivojlanishida to’qimalarning o’sishi va tabaqalanish jarayonlarida gormonning roli juda muhimdir.
Qalqonsimon bezning gormonlari markaziy asab tizimiga stimullovchi ta’sir ko’rsatadi. Bu bez gormonlarini qonga yetarlicha tushmasligi yoki bo’lmasligi aqliy rivojlanishni keskin to’xtashini ko’rsatadi.
Olmoniyalik hakam K.Bazedov 1840 yilda birinchi bo’lib qalqonsimon bezning me’yoridan ortiq funksiyasi (giperfunksiyasi) bilan bog’liq bo’lgan kasalliklar haqida yozgan edi. Bu kasalliklar uchun xarakterli belgi bo’lib qalqonsimon bezni kattalashishi (zob), ko’zni tashqari tomonga chiqib ketguday ko’rinishi (ko’z olmachalari o’z orbitasidan chiqadi), moddalar almashinuvi ortadi va bu belgi jiddiy darajada oriqlab ketish bilan ko’rinishi hisoblanadi. Ko’pchilik hollarda pulsni soni 1 daqiqada 180-200 martagacha yetadi. Bemorlar qiziqqon, bezovta bo’ladi, ular juda tez charchaydigan, uyquni buzilishi kuzatiladi, bolalar yig’loqi bo’lib qoladi.
Bazedov kasalligi hozirgi vaqtda samarali davolash yo’llari va tartibiga ega.
Qolqonsimon bezi gormonlari yetishmaganda (gipofunksiyasida) organizmdagi moddalar almashinuvining mo’tadil darajasini ta’min etilmasligiga va oqsil to’qimalarini zichlik holatini buzilishiga olib keladi. To’qimalar juda bo’shashib ketadi, shilimshiqli bo’lib miksedema yoki shilliq shishlar kasalligi rivojlanadi. Bu vaqtda odam holsizlanadigan bo’lib qoladi, ishtaha yo’qoladi, tana harorati pasayadi, to’qimalarning g’ovaklashishi, umumiy shish, muskullarning shalvirashi, sochlarni yomon o’sishi bilan ko’rinuvchi terining shishi unga xarakterli bo’lgan ko’rinishni beradi.
Bolalarning yoshlik davridagi qolqonsimon bez funksiyasining yetarlicha bo’lmasligi kretinizmga olib keladi. Bu vaqtda bola o’sishdan qoladi va tana proporsiyasi buziladi, jinsiy yetilish orqaga suriladi, aqliy rivojlanishdan ortda qoladi. Qalqonsimon bezning gipofunksiyasini ertaroq aniqlash va unga mos holda davolash jiddiy darajadagi ijobiy samara beradi.
Qalqonsimon bezning funksiyasini buzilishi genetik o’zgarishlar natijasida yuzaga kelsa, ayrim hududlarda qalqonsimon bez gormonlarini sintezlanishi uchun zarur bo’lgan yodni yetishmasligi tufayli yuzaga kelishi mumkin. Bunday holatlar odatda baland tog’li hududlarda hamda suv, tuproq va o’simliklarda yod yetishmaydigan kul rang tuproqli serdaraxtli joylarda uchrayli. Bunday joylarda yashovchi odamlarda qalqonsimon bez o’lchami jihatidan kattalashib ketsada, odatda uning funksiyasi juda past bo’ladi. Bu esa endemik zob deb yuritiladi. Endemik kasallik deb, ma’lum joyda va u yerda yashovchi odamlarda doimiy ravishda kuzatiladigan kasalliklarga aytiladi.
Mustaqil O’zbekistonimizda keng ko’lamdagi profilaktik tadbirlarni o’tkazilishi tufayli endemik zob umumiy kasallik sifatida yo’qotilgan. Non, choy va tuzlarga yodni qo’shilishi juda yaxshi samara beradi. Har 100 g tuzga 1 g.dan kaliy yodidan qo’shish organizmni yodga bo’lgan talabini qondiradi.