Yosh fiziologiyasi va gigienasi

IX BOB. QON VA QON AYLANISHINING YOSHGA OID XUSUSIYATLARI


9.1. Qon organizmni ichki muhitining komponentlaridan biri ekanligi


Organizmning ichki muhiti. Har qanday organizm ma’lum darajadagi yashash sharoitiga muhtojlik sezadi. Bu sharoitlar organizmning evolyusion rivojlanish davridagi o’zlari moslashgan muhitga moslashishini ta’minlaydi.
Odamlar organizmining hujayralari va to’qimalari uchun ichki muhit bo’lib qon, limfa, to’qimalararo suyuqliklar va likvor (orqa miya suyuqligi)hisoblanadi.
Odamlar organizmining ayrim hujayralari va to’qimalar guruhi o’zlarini o’rab turuvchi muhitga juda sezuvchan bo’ladi. Butun organizm to’lig’icha chiday oladigan muhitning o’zgarish chegarasi ayrim hujayralarnikiga nisbatan ancha keng.
Organizmda ularning hujayralarining faoliyatini ta’minlovchi muhitning doimiyligini ta’minlovchi maxsus moslanishlar mavjud. Ichki muhitda hayot sharoitlarini doimiyligini saqlanishi – gomeostaz deb ataladi. Organizmda qon bosimi, tana harorati, qonning osmotik bosimi va to’qimalararo suyuqliklar, ularda saqlanuvchi oqsillar va qand, kaliy, natriy, kalsiy va xlor ionlari va boshqalar nisbatan o’zgarmas darajada ushlab turiladi.
Gomeostazni ta’minlanishida muhim rolni asab tizimi o’ynaydi. Ta’minlash reaksiyasida vegetativ asab tizimining gipofiz tizimi – buyrakusti bezlari, gipotalamus va asab hamda endokrin tizimlarning boshqa hosilalarini ishtirok etishi ko’rsatib berilgan. Ichki muhitning doimiyligi nafas olish, qon aylanishi, ovqat hazmi, ajratish organlarining tinimsiz ishi bilan ta’minlanadi.
Buni misollar bilan tushuntirishga harakat qilamiz. Yuqori darajada rivojlangan hayvonlar va odamlar qonining faol reaksiyasining (pH) o’lchami organizmda pH ko’lamini o’zgartirishi mumkin bo’lgan sut, fosfor, pirouzum va boshqa kislotalar hosil bo’lishiga qaramasdan 7,32-7,35 chegarasidan chiqmaydi. Qonning faol reaksiyasining o’lchami qanday boshqariladi?
Almashinuvning kislotali mahsulotlari katta miqdorda qonga tushganida eng avvalo qonning bufer tizimlari (karbonatli tizim, qon oqsillari, gemoglobin) qo’shiladi. pH ning ko’rsatkichlarini doimiyligini ta’minlovchi moddalar aralashmasi bufer tizimlar deb ataladi. Bular orasida eng muhimi ko’mir kislotasi va gidrokarbonatdan iborat karbonatli tizim hisoblanadi.
Odam jismoniy ish bajarganida hujayralardan qonga jiddiy darajada hosil bo’luvchi sut kislotasi tushadi va gidrokarbonatdagi natriy va kaliy ionlarini siqib chiqaradi: natijada sut kislotasining tuzlari va erkin ko’mir kislotasi hosil bo’ladi, uning ortiqcha qismi esa o’pka orqali tashqariga chiqariladi.
Xemoretseptorlardan olingan impulslar hisobiga nafas tizimi, ayiruv organlari faoliyatini o’zgartiradi, qonning oqish tezligi o’zgaradi va h.z. Natijada almashinuvning kislotali mahsulotlari organizmdan chiqariladi va amalda pH ning o’lchami doimiy holda qoladi.
Kuchli jismoniy ish bajarganda, ishlayotgan organlar tomirlarining kengayishi yuz beradi, qon oqimiga qon depolaridan qo’shimcha miqdordagi qon tushadi, ishlayotgan organlar uchun zarur bo’lgan glyukozani jigardan chiqarilishi ortadi.
Lekin, gomeostatik reaksiyalar ma’lum chegaraga ega. Bu chegaradan jiddiy darajada og’ish turli og’ir kasalliklarga olib keladi, ayrim vaqtlarda esa organizmni o’limiga ham olib kelishi mumkin.
Qonning ahamiyati. Hujayralar uchun haqiqiy ichki muhit bo’lib to’qimalararo suyuqlik hisoblanadi; ular barcha hujayralarni oqib o’tadi. Qon, qon tomirlarida bo’lib organizmning ko’p hujayralari bilan to’g’ridan-to’g’ri tutashmaydi. Lekin, tinimsiz ravishda qon tomirlari bo’ylab harakat qilish bilan to’qimalararo suyuqliklarning tarkibini doimiyligini ta’minlaydi.
Qon, hujayralarga kislorod yetkazib beradi va ulardan karbonat angidrid gazini olib ketadi. Qonning kislorod bilan boyishi epitelial hujayralar kapillyarlarini nozik devorlari orqali bajariladi; o’sha joyning o’zida karbonat angidrid qondan ajraladi, so’ngra chiqarilayotgan havo bilan tashqi muhitga chiqariladi. Qon turli to’qimalar va organlarning kapillyarlari orqali oqib o’tib, ularga kislorodni beradi va karbonat angidrid gazini singdirib oladi.
Ovqat hazmi jarayonlarida, oziq moddalarining parchalanishi yuz beradi va ulardan hosil bo’lgan moddalardan organizm tomonidan o’zlashtiriladi. Bu moddalar qonga tushadi va u bilan butun organizm bo’ylab tarqaladi.
Qon organizmdan parchalanish mahsulotlarini chiqarishda faol ishtirok etadi. Moddalar almashinuvi jarayonida hujayralarda doimiy ravishda odam organizmi ehtiyoji uchun foydalanilmaydigan moddalar hosil bo’ladi, ulardan ayrimlari esa organizm uchun zararli ham bo’lishi mumkin. Bu moddalar hujayralardan to’qimalararo suyuqliklarga undan esa qonga tushadi. Qon orqali bu mahsulotlar buyraklarga, ter bezlariga, o’pkaga yetkazib beriladi va ular orqali organizmdan chiqariladi.
Qon himoya funksiyasini ham bajaradi. Organizmga turli zaharli moddalar yoki mikroblar tushishi mumkin. Ular qonning ayrim hujayralari tomonidan parchalanadi va yo’q qilinadi yoki maxsus himoya moddalari bilan yopishtiriladi va zararsizlantiriladi.
Qon organizmni faoliyatini boshqarishda ishtirok etadi. Organizmda ishlab chiqiladigan kimyoviy faol moddalar qonga tushadi. Bu moddalar qon bilan tashilib boshqa organlar faoliyatiga ta’sir ko’rsatishi mumkin. Qon asab tizimi bilan birga ayrim organlar orasidagi aloqani o’rnatadi, ana shu tufayli organizm yaxlit holda faoliyat ko’rsatadi.