Yosh fiziologiyasi va gigienasi

Yoshga qarab eritrositlar miqdorini o’zgarishi(Xripkova bo’yicha)

	1 mm^3 qon tarkibidagi eritrositlar soni, mln.
	O’rtacha	O’zgarishi
Tug’ilganda	5,25	4,5-6,0
1 kunlikda	6,0	5,0-7,5
1-oylikda	4,7	3,5—5,6
6-oylikda	4,1	3,5-5,0
2-4 yoshda	4,6	4,0-5,2
10-15 yoshda	4,8	4,2-5,3
Voyaga yetganda	5,0	4,0-5,5

Yangi tug’ilgan bolalarni 1mm³ qonida eritrositlarning miqdori 7,2 mln tashkil etadi, bu esa homiladorlikni oxirida va tug’ish paytida homilaning kislorod bilan yetarlicha ta’minlanmasligi sabab bo’ladi. Tug’ilganidan keyin gaz almashinish jarayoni yaxshilanadi, eritrositlarni ma’lum qismi parchalanadi va ularning ichida bo’lgan gemoglobin bilirubin pigmentiga aylanadi. Katta miqdorda bilirubining hosil bo’lishi yangi tug’ilgan bolaning sariq kasali bilan kasallanishiga sabab bo’lishi mumkin, bu paytda teri va shilliq pardalar sariq rangga kiradi.

Yangi tug’ilgan bolalarning qonida katta miqdorda yetilmagan eritrositlar ham bo’ladi (1 mm³ qon tarkibida 600 tagacha). Qon tarkibida yetilmagan eritrositlarning mavjudligi tug’ilgandan keyin qon hosil bo’lish jarayonini jadal kechishini ko’rsatadi. Yangi tug’ilgan bolalarning qonidagi eritrositlarning o’lchami bir xil emas, ularning diametri 8,25 mkm.dan 10,25 mkm.gacha o’zgaradi. Bir oylik hayotidan keyin bola qonida alohida alohida yadroli eritrositlar qoladi.
Eritrositlarning o’rtacha yashash muddati 100-120 kun va qarigan eritrositlar asosan taloqda va qisman jigarda parchalanadi.
Eritrositlarning ahamiyati. Eritrositlarning asosiy funksiyasi o’pkadan tananning barcha organlariga kislorod tashishdan iborat. Eritrosit tarkibiga kiruvchi gemoglobin kislorod bilan qancha yengil biriksa ularni shuncha yengil to’qimalarga beradi. Karbonat angidrid gazini organizmdan chiqarib yuborishda ham gemoglobinning roli muhim. Shunday qilib eritrositlar qonning gazli tarkibini nisbiy doimiyligini ta’minlaydi.
Gemoglobin. Eritrositlar tarkibiga oqsilli modda qonga qizil rang beruvchi gemoglobin kiradi (90 % dan ortiq). Gemoglobin ikki qismdan iborat bo’lib, uning oqsilli qismi globin va oqsil bo’lmagan qismi ikki valentli temir atomini saqlovchi – gem (prostetik guruh) pigmentidan tashkil topgan. Gemoglobin o’pka kapillyarlarida kislorod bilan birikib oksigemoglobin hosil qiladi. Gemoglobin o’zining kislorod bilan birikish xususiyatiga gem tufayli, aniqrog’i uning tarkibidagi ikki valentli temir atomi tufayli ega bo’ladi.
To’qimalar kapillyarlarida oksigemoglobin juda yengil kislorodga va gemoglobinga bo’linadi. Bu hodisaning yuz berishini to’qimalarda katta miqdorda karbonat angidrid gazining saqlanishi ta’minlaydi.
Oksigemoglobin och tiniq qizil rangga ega bo’lsa, gemoglobin esa qoramtir –qizil rangga egadir. Ana shu bilan arterial qon bilan vena qoni orasidagi ranglarni farqlash mumkin. Oksigemoglobin kuchsiz kislotali muhit xususiyatlariga ega, bu esa o’z navbatida qon reaksiyasini (pH) doimiyligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.
Gemoglobin karbonat angidrid gazi bilan birikib karbgemoglobin hosil qilish xususiyatiga ega, bu jarayon to’qimalar kapillyarlarida yuz beradi. CO₂ o’pka kapillyarlarida to’qima kapillyarlaridagiga nisbatan ancha kam bo’lganligi sababli gemoglobinning karbonat angidrid bilan birikmasi parchalanadi. Shunday yo’l bilan gemoglobin karbonat angidrid gazining tashilishida ishtirok etadi.
Gemoglobin is gazi bilan (CO) juda barqaror birikma karboksigemoglobin hosil qiladi. Is gazi bilan gemoglobin kislorodga nisbatan juda yengil birikadi. Shu sababli havoda 0,1 % is gazi bo’lganida qonning tarkibidagi gemoglobinning yarmidan ko’pi u bilan birikadi, ana shu sababli hujayra va to’qimalar zarur miqdordagi kislorod bilan ta’minlanmaydi. Kislorod taqchilligi tufayli muskullarning zaiflashuvi, hushdan ketish, tomirlarni tortishib qolishi va o’lim yuz berishi mumkin. Is gazi bilan zaharlanganda birinchi yordam, jarblanuvchiga toza havo bilan nafas olishni ta’minlash kerak, so’ngra achchiq choy ichirib undan keyin tibbiy yordam ko’rsatish kerak bo’ladi.
Voyaga yetgan odamning 100 ml qonida 13-16 g gemoglobin saqlanadi. Buni qanday tushunish kerak? Deyarlik barcha adabiyotlarda qonning tarkibidagi gemoglobin uning 65-80 % ni tashkil qiladi deb yozilgan. Gap shundaki, tibbiyot amaliyotida 100 ml qon tarkibidagi 16,67 g.ga teng bo’lgan gemoglobin 100 % deb olinadi. Odatda voyaga yetgan odamlar qonida hyech qachon 100 % gemoglobin saqlanmaydi, aksincha bir muncha kam, ya’ni 60-80 % saqlanadi. Demak, qon tahlilida 80 gemoglobin birligi deb yozilgan bo’lsa, bu 100 ml qonda 16,67 g.ning 80 % mavjudligini ko’rsatadi bu esa 13,4 g gemoglobin bor deganidir.
Gemoglobinning yuqori darajada saqlanishi (100 % va undan yuqori) faqat yangi tug’ilgan bolalarda kuzatiladi va hayotining 5-6 kunlari bu ko’rsatkichlar pasaya boradi, bu esa qizil ilikning qon hosil qilish funksiyasi bilan bog’liqdir. So’ngra 3-4 yoshga borganidan keyin qondagi gemoglobin miqdori biroz ortadi, 6-7 yoshga borib esa eritrositlarlarning soni va ular tarkibidagi gemoglobinning miqdorini ortishi biroz sekinlashadi. 8 yoshga borib yana eritrositlar soni va undagi gemoglobinning miqdori orta boshlaydi.
1 ml.qon tarkibidagi eritrositlar sonini 3 mln.dan kam va gemoglobin miqdorining 60 % dan past bo’lishi anemetik holatdan (kamqonlik) darak beradi.
Shuni qayd qilish kerakki, qon tarkibidagi gemoglobin miqdori o’zgaruvchan bo’lib, u eritrositlar miqdoriga, oziqlanishga, toza havoda qancha muddatda qolishga va boshqalarga bog’liq bo’ladi.
Eritrositlarni cho’kishi tezligi (E.Ch.T.) Agar qonni ivimaydigan holga keltirib va uni kapillyarli naychalarda qoldirilsa, undagi eritrositlar og’irlik kuchiga ko’ra cho’ka boshlaydilar. Ular ma’lum tezlikda cho’kadilar, ularning tezligi erkaklarda 3-9 mm/soat, ayollarda – 7-12 mm/soatni tashkil etadi.
Yangi tug’ilgan bolalarda eritrositlarning cho’kish tezligi ancha sust (1 dan 2 mm.gacha soatiga) 3 yoshgacha bulgan bolalarda E.Ch.T. soatiga 2 mm.dan 17 mm.ga bo’lgan o’lchamda o’zgarib turadi. 7 yoshdan 12 yoshgacha E.Ch.T. 12 mm dan oshmaydi.
Eritrositlarni cho’kish tezligini aniqlash tibbiyot amaliyotida muhim diagnostik ahamiyatga ega. Sil kasalligi bilan kasallanganda, turli yallig’lanish jarayonlarida organizmda eritrositlarning cho’kish tezligi ortadi. Bunday holatni yuzaga kelishi yallig’lanish paytlarida qon tarkibidagi globulin oqsilining miqdori ortadi; globulinlar, eritrositlar tomonidan so’rilganligi sababli ularning yuzasining xususiyatlarini o’zgartiradi va E.Ch.T. tezlashtiradi.