Yosh fiziologiyasi va gigienasi

Qonning ivishi. Qon jarohatlanmagan tomirlar bo’ylab harakat qilar ekan, u suyuqligicha qoladi. Lekin, tomir jarohatlanishi bilan jarohat yuzasida qon laxtasi hosil bo’ladi. Qon laxtasi (tromb) tiqin singari jarohatni qoplaydi, qon oqimi to’xtaydi va yara sekin-asta tuzaladi. Agar qon ivimaganida, kichkina tirnalishdan ham odam qon yo’qotib o’lishi mumkin edi.
Qon tomiridan chiqqan odam qoni 3-4 daqiqada iviydi.Qonning ivishi organizmning muhim himoya reaksiyasi bo’lib hisoblanadi, u qon yo’qotilishini oldini oladi va shu yo’l bilan aylanib yuruvchi qon miqdorining doimiyligi ta’minlanadi.
Qon ivishining asosida qon plazmasidagi erigan holdagi fibrinogen oqsilining fizik-ximik xususiyatlarining o’zgarishi yotadi. Qon ivish jarayonida fibrinogen oqsili erimaydigan fibringa aylanadi va u mayda nozik ipchalar shaklida ko’rinadi. Fibrin ipchalari juda mayda turchalar hosil qiladi va unda qonning shaklli elementlari ushlab qolinadi. Qon laxtasi yoki tromb hosil bo’ladi. Sekin-asta qon lahtasining zichlashishi yuz beradi, zichlanish natijasida jarohatning chetlarini tortadi va shu yo’l bilan jarohatni bitishini ta’minlaydi. Qon laxtasining zichlashishi paytida undan sarg’ich tiniq suyuqlik –zardob ajraladi.
Qon laxtasining zichlashishida trombositlar muhim rolni o’ynaydi, ya’ni qon laxtasining siqilishini ta’minlovchi moddalarni saqlaydi. Bu jarayon sutning ivish jarayonini eslatadi, qaysiki ivituvchi oqsil bo’lib, kaziyen hisoblanadi, ma’lumki pishloq hosil bo’layotgan paytda ham zardob ajralib chiqadi. Jarohatni bitish jarayonida fibrin laxtasi eriydi va surilib ketadi.
Yuryev (xozirgi Tartu) universitetining professori A.A.Shmidt 1861 yilda qonning ivish jarayoni fermentativ jarayon ekanligini aniqladi. Qon plazmasida erigan holdagi fibrinogenni erimaydigan fibrin oqsil holatiga o’tishi trombin fermenti ta’siri ostida amalga oshadi. Qonda doimiy holda jigarda ishlab chiqiladigan nofaol holdagi trombin- protrombin saqlanadi. Protrombin tromboplastin va kalsiy tuzlari ishtirokida faol trombinga aylanadi, qon plazmasida kalsiy tuzlari mavjud, trombopalstin esa aylanib yuruvchi qonda yo’q. u trombositlarning yoki tananing boshqa hujayralarining parchalanishidan hosil bo’ladi. Tromboplastinning hosil bo’lishi ham murakkab jarayondir. Tromoplastinning hosil bo’lishida trombositlardan tashqari yana qonning ayrim oqsillari ham ishtirok etadi. Ayrim oqsillarni qon tarkibida bo’lmasligi qonning ivish jarayoniga keskin ta’sir etadi. Agarda qon plazmasida globulinlardan biri (yirik molekulali oqsillardan) bo’lmaganida gemofiliya kasalligi yuz beradi.
Gemofiliya bilan kasallangan odamlarda qonning ivishi keskin pasaygan bo’ladi. Hattoki, kichkinagina jarohat ham ularda xavfli qon ketishini chaqirishi mumkin.
Oxirgi 30 yilda fan, qonning ivishi haqidagi juda ko’plab yangi ma’lumotlar bilan boyidi. Qonning ivishida ishtirok etuvchi ko’plab omillar mavjudligi aniqlandi.
Qon ivish jarayoni asab tizimi va ichki sekretsiya bezlari gormonlari bilan boshqariladi. U ham barcha fermentativ jarayonlar singari tezlashishi yoki sekinlashishi mumkin. Agarda qon ketishida qonning ivish xususiyati qanday katta ahamiyatga ega bo’lsa, qon tomirlari bo’ylab aylanishida uning doimiy ravishda suyuq holda qolishi xuddi shunday ahamiyatga egadir. Tomirlar ichida qonning ivib qolishiga va u yerda tromblar hosil bo’lishiga olib keluvchi patologik holat qon ketishi singari kasallar uchun xavflidir.
Yurakning vena tomirlarining trombozi (miokard infarkt), miya tomirlari trombozi, o’pka arteriyasi trombozi va h.z. kasalliklarning mavjudligi hammaga ma’lum.
Organizmda qonning ivishiga qarshilik ko’rsatuvchi moddalar hosil bo’ladi. Xuddi shunday xususiyatga o’pka va jigar hujayralarida ishlab chiqiladigan geparin egadir. Qon zardobida hosil bo’ladigan fibrinni erituvchi ferment – fibrinolizin oqsili topilgan.
Shunday qilib, qonda bir vaqtning o’zida ikkita: qonni ivituvchi va uni ivishdan saqlovchi tizimlar mavjuddir. Ma’lum darajadagi ushbu tizimlarning muvozanati tufayli tomirlar ichida qon ivimaydi. Jarohatlanganda va ayrim kasalliklar paytida bu muvozanat buziladi va qonni ivishiga olib keladi. Qon ivishini limon va otquloq kislotalarining tuzlari ivish uchun zarur bo’lgan kalsiy tuzlarini cho’ktiradi va bu jarayonni tormozlaydi.
Tibbiyot zulugining bo’yin bezlaridan juda kuchli ivishga qarshilik ko’rsatuvchi modda giriudin ishlab chiqiladi. Bular anntikoagulyantlar ham deb yuritiladi va ulardan tibbiyotda keng qo’llanilmoqda.
Tug’ilgandan keyingi dastlabki kunlari bolalarning qonini ivishi ancha sekin kechadi, ayniqsa buni bola hayotining 2-kunida ko’rish mumkin. 3 kundan 7 kunlikgacha bo’lgan hayoti davomida qonning ivishi tezlashadi va voyaga yetgan odamlarniki normasiga yetadi.
Maktabgacha va maktab yoshidagi bolalarda qon ivishining muddati shaxsiy o’zgarishga ega. O’rtacha qon ivishi 1-2 daqiqadan keyin boshlanadi, u odatda 3-4 daqiqadan keyin tamom bo’ladi.