Yoshli bolalarda o’qish ca yozishga o’rgatish usullari

Tadqiqot maqsadi- maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishda o'yinning rolini aniqlash.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, ustuvorlik sifatida vazifalarquyidagilar aniqlandi:
1. Maktabgacha ta'lim tashkilotlari sharoitida o'yin faoliyatining xususiyatlarini ko'rib chiqing.
2. O‘rganilayotgan muammo bo‘yicha psixologik, pedagogik, ilmiy va uslubiy adabiyotlarni tahlil qiling.

I bob Maktabgacha ta’limda nutq o’stirish mashg’ulotlari orqali bolalarning mustaqil fikrlash qobiliyatlarini shakllantirishning samarali usullari

1.1 Maktabgacha ta’limda nutq o’stirish mashg’ulotlari orqali bolalarning mustaqil fikrlash qobiliyatlarini shakllantirishning samarali usullari
Ma’lumki, mustaqil fikrlashga o‘rgatuvchi, ijodiy tafakkurini rivojlantiruvchi usullarni qo‘llab, bolalarga chuqur bilim berish maktabgacha va boshlang‘ich ta’limning asosiy vazifasidir. Mazkur vazifani amalga oshirish uchun yangi pedagogik texnologiyalar ta’lim jarayoniga olib kirildi. Maktabgacha ta’lim uzluksiz ta’limning boshlang‘ich qismi hisoblanadi. U bolaning sog‘lom va rivojlangan shaxs bo‘lib shakllanishini ta’minlab, o‘qishga bulgan ishtiyoqini uyg‘otib, tizimli o‘qitishga tayerlab boradi. 6-7 yoshgacha bo‘lgan maktabgacha ta’lim davlat va nodavlat bolalar maktabgacha ta’lim tashkilotlarida va oilada amalga oshiriladi. Maktabgacha ta’limning maqsadi - bolalarni maktabdagi o‘qishga tayerlash, bolani sog‘lom, rivojlangan, mustaqil shaxs bo‘lib shakllantirish, qobiliyatlarini ochib berish, o‘qishga, tizimli ta’limga bo‘lgan ishtiyoqini tarbiyalashdir. Shularni hisobga olib,”Maktabgacha ta’lim tizimini boshqarishni takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining sonli qarori hamda “Maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi”2 tasdiqlandi. Bu qonun hujjatlarida Maktabgacha ta’lim tizimini yaxlit uzluksiz ta’lim tizimining muhim bo‘g‘ini sifatida yanada takomillashtirish, maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarmog‘ini kengaytirish hamda moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, ularni malakali pedagog kadrlar bilan ta’minlash, bolalarni har tomonlama intellektual, ma’naviy-estetik va jismoniy rivojlantiruvchi zamonaviy ta’lim dasturlari va texnologiyalarini ta’lim-tarbiya jarayoniga joriy etish, ularning maktabga tayyorgarlik darajasini tubdan oshirish kabi masalalar o‘z ifodasini topgan. Mamlakatimizni olib borayotgan mazkur siyosati maktabgacha ta’lim tizimida faoliyat ko‘rsatayotgan tarbiyachi-pedagoglardan g‘oyat katta ma’suliyat hamda o‘qitishning yangi texnologiyalaridan keng foydalanishni talab etadi. Shularni hisobga olib, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bola har tomonlama maktab ta’limiga tayyorlash, ular orasida bola nutqini rivojlantirish masalasi eng asosiylaridan hisoblanadi. Ularning so‘z boyligi oshishi ravon gapirishi va o‘z fikrini to‘lik ifoda etib, aytib bera olishga o‘rgatish masalaning dolzarbligini ko‘rsatib beradi. Nutq o‘stirish metodikasi pedagogik fan sifatida maktabgacha ta’limda bolalar nutqini o‘stirishni puxta egallagan mutaxassis tayyorlashda buyurtmachi sifatida, ilmiy izlanishlar asosida yaratilgan - Bolajon tayanch dasturini o‘quv jarayoniga joriy etish, nutq o‘stirish metodikasi bo‘yicha bilim va malakalarni shakllantirishning nazariy va amaliy jihatdan mutanosibligini ta’minlaydi, nutq o‘stirish usullarini ishlab beradi. Uni takomillashtirish, eng qulay usulni qo‘llash orqali bolalarga ona tilini amaliy o‘rgatish, nutqda til birliklaridan foydalanish, o‘zaro nutqiy muloqot munosabatida ona tilida fikrni to‘g‘ri, ifodalay olish, tengdoshlari nutqini tinglab tushunish nutqda til birliklarini ajrata bilish (tovush, so‘z) nutq meyyorlarini ishiga mos holda o‘rganib borish, unga amal qilish kabi faoliyatini shakllantiradi. Demak, nutq o‘stirish metodikasi fani maktabgacha ta’limda nutq o‘stirish vazifasini amalga oshiradi, bolalarda ifodali, aniq, lo‘nda va obrazli so‘zlashishni shakllantirish orqali ona tilini amaliy o‘rgatadi, bolalarga ta’lim beradi. Nutq o‘stirish metodikasi fani maktabgacha ta’limda bolalarni og‘zaki nutqini o‘stirish, tengdoshlari va kattalar bilan nutqiy muomala malakalarini shakllantirish orqali nutqda so‘zdan to‘g‘ri va o‘rinli foydalanish, ya’ni nutq va xulq egasi bo‘lish kabi ma’naviy axloqiy sifatlarni, so‘zlash odobini egallashni shakllantiradi. Nutq o‘stirish metodikasi pedagogik fan sifatida rivojlantiruvchi vazifani bajaradi. Ya’ni usulika bolalar nutqini o‘stirish orqali ularning nutq a’zolarini anatomik-gimnastik mashq qildirish orqali nutqning ravon tushunarli bo‘lishini ta’minlaydi: bolalar tafakkuri, aqliy faoliyatini rivojlantiradi, ularda nutq odobi, ma’naviy barkamollikni shakllantiradi. Chunki yaxshi rivojlangan nutq tushunarli ta’sirchan bo‘ladi, bola o‘z nutqini to‘zatib boradi. Nutqni rivojlantirish nafaqat bolani atrof-olam bilan tanishtirish tomoni, balki umumiy psixik rivojlanish ustuni hisoblanadi. Bola nutqining rivojlanishi umuman shaxsni va shu bilan birga barcha psixik jarayonlarni shakllantirish bilan bog‘liqdir. «...Tilni egallash jarayoni - bu faqat va shunchaki bilimlar, mahorat hamda ko‘nikmalarni berish jarayoni emas. Bu eng avvalo tarbiyadir. Qalbni tarbiyalash, aqlni tarbiyalash, fikrlar tuzishni shakllantirish, inson ruhiy qiyofasining eng nozik qirralariga chidam bilan ishlov berishdir» (K.D.Ushinskiy). Bola nutqiy rivojlanishining, bir tomondan, tashqi ta’sirlar bilan belgilanishi, ikkinchi tomondan esa uning to‘satdan yuz berishi, “o‘z-o‘zidan harakatga kelishi” bilan tavsiflanishini tushunish nutq ontogenezi haqidagi zamonaviy tasavvurlarga xos holatdir. Nutqni rivojlantirishning ana shu qonuniyatlari va mexanizmlarini tushunib yetish ularni batafsil ko‘rib chiqishni talab qiladi. “Antonim so‘zlar” o‘yini Bu o‘yin katta va tayyorlov guruhlarda o‘tkazilishi mumkin. O‘yin mashg‘ulot bolalarning mantiqiy tafakkurining rivojlanishiga samarai yordam beradi degan umiddamiz. O‘yin induvidual, guruh bilan ham o‘tkazilsa ham bo‘ladi. O‘yin sharti qo‘yidagicha: Tarbiyachi bolaga bir so‘zni aytadi, bola esa shu so‘zning qarama-qarshi ma’no anglatuvchisini topadi. Masalan: katta-kichik, issiq-sovuq, qattiqyumshoq, uzoq-yaqin va xokazolar. Odatda bollar o‘yin boshida bir oz qiynaladilar, aytilgan so‘zga javoban, antonim emas sinonim so‘zlar bilan javob beradilar. Ammo o‘yinning mohiyatini tushunib olganlaridan so‘ng abstrakt tushunchalarni ham osonlik ilan anglaydilar, hamda tezlik bilan javob berishga xarakat qiladilar. Masalan: chaqqoonyalqov, ishchan-dangasa, odobli-odobsiz va xokazolar. “Avval nima bo‘lgan edi” o‘yini Bu o‘yin shartiga ko‘ra bolalar tarbiyachi tomonidan aytilgan narsaning avval nima bo‘lganini aytishlari kerak. Masalan: jo‘ja-tuxum, ot - toychoq, kapalak - qurt kabilar. Bundan tashqari bittadan ko‘p ma’noga ega bo‘lgan so‘zlardan ham foydalanish mumkin. Masalan: non - un - bug‘doy, uy - g‘isht - loy, stol - yog‘och - daraxt - urug‘, ko‘ylak - mato - ip - paxta - chigit tarzida o‘yin davom etaveradi. Bu tarzda tashkil etilgan darsda o‘quvchi hech qanday tazyiqsiz erkin fikrlay boshlaydi va o‘z fikrlarini ochiq bayon etadi, boshqalarni ham hurmat qilishga o‘rganadi. Boshlang‘ich ta’limda ona tili bolalarda mantiqiy fikrlash, lug‘at boyligini oshirish, og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirish (ya’ni to‘g‘ri o‘qish va yozish)ga, fonetika, leksika, so‘z yasalishi va gramatikaga oid bilimlarni o‘rganish uchun zamin yaratishga xizmat qilishi lozim.
Ma’lumki, ona tili darsida ham lug‘at ishlarini o‘tkazish bolalarda o‘zi uchun notanish bo‘lgan so‘zni izohi haqida qiziqish paydo bo‘ladi. Bu so‘zlarning izohini topishda o‘quvchining o‘zi mustaqil izlanishi maqsadga muvofiqdir. Bunda quyidagi metod bolalarning so‘z boyligini oshirish bilan bir qatorda lug‘at bilan ishlashga ham o‘rgatadi. Darslarda interaktiv usullar qo‘llashni shunday tashkil etish kerakki, bunda sinfdagi barcha bolalar faollashishi zarur, ya’ni dars o‘tish jarayonida o‘quv materiallarining ma’lum bir qismi bolalar tomonidan mustaqil o‘rganiladi. Tarbiyachi o‘quv jarayoni tashkilotchisi, rahbari, nazoratchisi hamdir. Bolalarning sinfda o‘zini erkin his qilishi va o‘quv faoliyati uni emotsional jihatdan qoniqtirishi lozim, ana shundagina u o‘zining fikrlarini erkin bayon qila oladi. Tarbiyachi bunday texnologiyani puxta bilishi, hamda uni amaliyotda o‘rganiladigan til materiallarining xususiyatlaridan kelib chiqqan holda uni to‘g‘ri qo‘llay olishi lozim. Darsning samarali shakllari qanchalik ko‘p qo‘llansa, bolalarning ona tili faniga qiziqish darajasi ham shunchalik yuqori bo‘ladi. Demak, bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashda MTT, oila, mahalla, maktabning roli juda katta. Ular birgalikda bolaga ham ta’lim va tarbiya beradilar. Uzluksiz ta’limda izchillik esa o‘z navbatida Vatanga sadoqatli, imon-e’tiqoti butun, o‘z mustaqil fikriga ega, har tomonlama qobiliyatli, o‘z kelajagini o‘zii qura oladigan shaxslarni tarbiyalashda dasturul amal hisoblanadi. Bola tarbiayasida mustqil fikrlash uning komil inson darajasida intilib, orzuumidlar va ezgu maqsadlar yo‘lida yashashga undaydi, vijdon oldida soflikni ta’minlaydi. Faqat MTT-oila-maktab hamkorligi yaxshi yo‘lga qo‘yilgandagina, har bir oilada badiiy adabiyotga qiziqish ortgandagina, jamiyatda o‘sish va rivojlanish sezilarli darajada o‘z kuchini ko‘rsatadi. Inson ma’naviyatli va madaniyatli bo‘lib tug‘ilmaydi, u bilim olish jarayonida shakllanadi. Bizning oldimizda turgan eng katta masalalardan bir esa, o‘sib kelayotgan yosh avlodni har tomonlama kamol topgan shaxs sifatida tarbiyalanishi uchun qo‘limizdan keladigan barcha ezgu ishlarni qilishdir, Zero, ertangi kun O‘zbekiston taraqqiyoti bilimli, salohiyatli, oqil va odil shaxslar qo‘lida bo‘lishi har doim muhim vazifa hisoblanib kelingan. Xulosa qilib aytganda, maktabgacha ta’limning asosiy vazifasi bolalarni maktabda ta’lim olishga tayyorlashdan iboratdir. Ya’ni, bolalar maktabgacha ta’limda aniq bilimlarnigina emas, fikrlash ko‘nikmasini egallashi, tengdoshlari va kattalarning nutqlarini tushunishlari, ular bilan erkin fikr almashish, hamkorlik asosida faoliyat Ko‘rsatishi talab etiladi. Bolalarning ona tilida obrazli va mantiqiy fikrlashi, tasavvurlarini nutq orqali to‘g‘ri ifodalashi o‘zini nazorat qilishi, boshqarishi, kuzatish, eshitish, eslab qolish, umumlashtirish, solishtirish kabi aqliy tayyorgarlikka ega bo‘lishi zarur. Bu vazifani bajarishda, albatta, ona tilida nutq o‘stirish fanining o‘rni, ahamiyati kattadir. Chunki til kishilarning o‘zaro aloqa vositasi bo‘lib, u barcha kishilar uchun baravar, teng xizmat qiladi, shu bois til ijtimoiy hodisa bo‘lib, jamiyat taraqqiyotidagi o‘zgarishlar, yangilanishlar tilda o‘z aksini topadi
1.2 5-6 yoshli bolalarda o’qish va yozishga o’rgatish usullari
Savod o'rgatishning asosiy vazifasi bolalarda so'zlarni ovozli tahlil qilish qobiliyatini rivojlantirishdir. Tovush tahlili deganda so'zdagi tovushlar tartibini o'rnatish qobiliyati tushuniladi. Trening muayyan vositalar yordamida amalga oshiriladi: so'zda intonatsion tovush izolyatsiyasi; tovushli so'z sxemalari; chiplar.
Tovush xususiyatiga qarab undagi bir tovush boshqalarga qaraganda uzunroq va balandroq talaffuz qilinadigan soʻzning alohida talaffuzi intonatsion tovush tanlashdir. Masalan, so'zda saraton Agar siz talaffuz qilsangiz [r] tovushini farqlash mumkin uzoqroq boshqa tovushlar (rrak), lekin so'zda uy [d] tovushini ta'kidlash uchun siz uni talaffuz qilishingiz kerak barcha tovushlardan balandroq (D ohm). Bolalar so'zdagi tovushning intonatsion izolyatsiyasini faqat o'qituvchi tomonidan berilgan namuna asosida o'zlashtiradilar. Shunday ekan, bu mahoratni tarbiyachining o‘zi egallashi muhim. Bolalarni o'rgatishda siz quyidagi qoidani bilishingiz va qat'iy rioya qilishingiz kerak: har qanday tovushni tanlash, uning so'zdagi joylashuvidan qat'i nazar, so'zning uzluksiz talaffuzi fonida amalga oshirilishi kerak. Misol uchun: ss ani, ma ss lo, lekin ss yoki K dan, mu K a, lu K . So'zning bunday talaffuzi ko'pincha bolalar uchun qiyinchiliklarga olib keladi. Buning sababi, bola o'z e'tiborini so'zning semantik tomonidan tovush tomoniga o'tkazishi va artikulyatsiyasini boshqarishni o'rganishi kerak. Shuning uchun u talaffuz naqshini qayta-qayta eshitishi, uni tinglashi va tarbiyachidan keyin takrorlashi kerak. Shundan keyingina bola so'zdagi tovushni mustaqil ravishda intonatsion ravishda ajratib ko'rsatishi mumkin. Ba'zan bolalar noto'g'ri tovushlarni umumiy (el, em, en va boshqalar) deb atashadi va bu vaqtda so'zdagi tovushning o'ziga xos tovushiga e'tibor berish muhimdir. Masalan, tarbiyachi o'yinchoqlarni ochib beradi: mashina, tulki, bo'ri, uyali qo'g'irchoq, to'p.
Tarbiyachi: Eshiting, men bu o'yinchoqni qanday chaqiraman - mm Ashinka. Bu so'zni kim aytadi - mm ashka?
Bola: Mm ashinka (so'z 2-3 bola tomonidan takrorlanadi)
Tarbiyachi: Men qanday tovushni boshqalarga qaraganda uzoqroq qildim?
Bola: m (unli tovushsiz talaffuz qilinadi)
Tarbiyachi: Va endi men boshqa o'yinchoqni nomlayman - onam T ryoshka.
So'zni ham ayting - matryoshka
Bola: matryoshka (so'z 2-3 bola tomonidan takrorlanadi)
Tarbiyachi: Biz qaysi tovushni boshqa barcha tovushlardan balandroq talaffuz qildik: matryoshka?
Bola: T (tovush unli tovushsiz chaqiriladi).
Va hamma o'yinchoqlar bilan ham shunday.
So'zning tovush tarkibi sxemasi - bu so'zdagi tovushlar soniga mos keladigan hujayralar qatori. Diagramma rasm bilan birga bo'lishi kerak. Rasm bolaga tahlil qilingan so'zning mavzusini doimiy ravishda ko'rishga yordam beradi va sxema undagi tovushlar sonini aniqlashga yordam beradi. Bolalar so'zni baland ovozda talaffuz qilish asosida doimiy ravishda diagrammani individual tovushlarni bildiruvchi chiplar bilan to'ldiradilar.
Rasmlar - so'zning tovush tarkibining sxemalari - bu ob'ektning tasviri (so'z - bu bola tahlil qilishi kerak bo'lgan nom) va rasm ostidagi bir qator hujayralar bilan chizilgan qog'oz varag'i. Hujayralar soni so'zdagi tovushlar soniga mos keladi. Sxema ostida ovozni tahlil qilish paytida chiplar joylashtirilgan cho'ntak mavjud. Siz bunday rasmni ko'rsatishingiz mumkin - magnit doskadagi diagramma.
Namuna rasmlar: ko'knori, uy, tutun, kamon, o'rmon, kit, atirgul, oy, tulki. 
So'zlarning ovozli tahlilini ko'rsatish uchun ikkita cho'ntakli panel ham qo'llaniladi.
Chiplar - kartalar panellarda va rasmlarda - diagrammalarda ko'rsatilgan. Ular karton to'rtburchaklar bo'lib, ularning pastki uchi ishora qilinadi. Darslar uchun oq, qizil, ko‘k, yashil va qora rangdagi 6 ta chip kerak bo‘ladi.Qora chiplar qolganlaridan 2 sm uzunroq bo‘lishi kerak, chunki ular urg‘uli unli tovushni bildirish uchun qizil chipning orqasiga qo‘yiladi.
Jadvallarda ishlash uchun har bir bola, konvertlarda, bir xil chiplarga ega bo'lishi kerak. Taxminan o'lchamlari: 10 dan 4 sm gacha, qora 12 dan 4 sm gacha.
Ko'rsatkich so'zning tovush tarkibini tekshirishda ma'lum rol o'ynaydi. Ko'rsatkich yordamida bola ketma-ket so'zning tovushlarini qidiradi, ko'rsatgichni diagramma kataklari ostida olib boradi va uni hozirgi vaqtda ta'kidlangan tovushda ushlab turadi.
So'zlarning tovushli tahlili qanday amalga oshiriladi? Keling, buni so'zni tahlil qilish misolida ko'rib chiqaylik ko'knori.
Tarbiyachi bolalarga so'zni aniqlab berishlarini aytadi ko'knori va qanday tovushlardan iboratligini aniqlang. So'zni talaffuz qiladi ko'knori , ko'rsatgichni uning tovush tarkibi diagrammasi ostida harakatlantiring, shunda har bir tovush yaxshi eshitiladi. Va ikki-uch bola so'zni tarbiyachi bergan modelga o'xshash tarzda talaffuz qiladi. Bolalar tahlil qilingan so'zni talaffuz qiladilar, shu bilan birga so'zning tovush tarkibi sxemasini ko'rsatadilar. So'zdagi qaysi tovushda intonatsiya ta'kidlanganiga qarab, bolalar ko'rsatgichning harakatini sekinlashtirishi yoki tezlashtirishi mumkinligiga ishonch hosil qilish kerak. Keyin so'zdagi alohida tovushlarni tanlashga o'tishingiz mumkin. Birinchi ovoz ajralib turadi ( mm ak); bolalar tarbiyachidan keyin so'zni talaffuz qiladilar va ko'rsatgichni birinchi katak ostida ushlab turadilar. Ular tovushni alohida [m] deb atashadi va uni chip bilan belgilaydilar. Ishning dastlabki bosqichida barcha tovushlar oq chiplar bilan ko'rsatilgan. Tarbiyachi diagramma ostidagi ko'rsatgichni olib, so'zdagi ikkinchi tovushni ajratib ko'rsatadi va uni ikkinchi katak (m) ostida ushlab turadi. aa uchun); bolalar o'qituvchidan keyin takrorlaydilar, tovushni nomlaydilar va uni chip bilan belgilaydilar. Tarbiyachi so'zdagi uchinchi tovushni ajratib ko'rsatadi, ko'rsatgichni diagramma ostida olib boradi va uni uchinchi katak ostida ushlab turadi (ma Kimga ). Ikki-uch bola tarbiyachidan keyin so'zni takrorlaydi, ovozni [K] chaqiradi va uni chip bilan belgilaydi. Shundan so'ng, tahlil qilingan so'z ko'rsatgich bilan 2-3 marta "o'qiladi". Bu erda diagramma ostidagi ko'rsatgichning harakatiga mos ravishda tovushlarni izchil intonatsion o'zlashtirish bilan so'zning talaffuziga e'tibor berish kerak. Bolalar ko'rsatgich harakati har doim so'zning talaffuziga to'g'ri kelishini bilishlari kerak. Shuning uchun buni har bir sinfda sabr-toqat va izchillik bilan o'rgatish muhimdir. Ko'pincha bolalar, ovozli tahlilni o'tkazish, bu eng muhim shartga rioya qilmaydi. Masalan, bola, so'zdagi birinchi tovushni ta'kidlaydi mmak [m], ko'rsatgichni birinchi katak ostida ushlab turmaydi, lekin uni tezda ikkinchisiga o'tkazadi, [m] tovushini talaffuz qilishni davom ettiradi. Natijada, u birinchi tovushni chaqiradi, lekin ikkinchi katak ostida ko'rsatgichni ushlab turadi. Bunday holda, tarbiyachi bolaga yordam berishi kerak: so'zni qanday talaffuz qilishni ko'rsating va unda birinchi tovush ta'kidlanganda ko'rsatgich bilan olib boring, ya'ni tanlangan tovushni talaffuz qilish paytida bolaga ko'rsatgichni biroz ushlab turishni taklif qiling va boshqa barcha tovushlarni tezroq talaffuz qiling. tarbiyachi aytadi: "Har bir "uyda" bitta tovush yashaydi. Men uni boshqa tovushlarga qaraganda uzoqroq tortaman va u yashaydigan joyni ko'rsatgich bilan ko'rsataman. Ushbu usuldan chiqarilgan tovush uzoq talaffuzga mos keladigan barcha holatlarda qo'llanilishi mumkin. Boshqa vaziyat ham mumkin: bola birinchi tovushni, masalan, so'zda ta'kidlaydi ko'knori , tezda ikkinchi tovushni talaffuz qilishga o'tadi va birgalikda "ma" deb aytadi va ko'rsatgichni birinchi yoki ikkinchi katak ostida ushlab turadi. Natijada tarbiyachining “So‘zdagi birinchi tovush nima?” degan ikkinchi savoli paydo bo‘ldi. bola bir vaqtning o'zida ikkita tovushni birga nomlaydi. Va bu holda, xatoni tuzatish uchun so'zning tovush tarkibi sxemasi ostida ko'rsatgich bilan o'rnatiladigan tovushning intonatsion tanlovidan foydalanish tavsiya etiladi. Misol: bola so'zdagi birinchi tovushni aniqlaydi kit [K], tortilishi mumkin emas, ikkinchi tovushni talaffuz qiladi, ko'rsatgichni diagrammaning birinchi katakchasi ostida ushlab turadi. Bunday talaffuz natijasida u so'zdagi birinchi tovush deb hisoblaydi kit - [dan]gacha. Bu erda tarbiyachi bolani [k] tovushini so'zning boshqa tovushlariga qaraganda balandroq talaffuz qilishni taklif qilishi va shu bilan birga diagrammaning birinchi katagi ostida ko'rsatgichni tezda ushlab turishi kerak. Shunga o'xshash texnika tovushni tortib bo'lmaydigan barcha shunga o'xshash holatlarga nisbatan qo'llaniladi.
Tarbiyachi dastlabki darslardanoq “so‘z”, “tovush” atamalarini qo‘llashga e’tibor qaratishi, bolalarni javoblarida ulardan to‘g‘ri foydalanishga o‘rgatishi kerak.
Topshiriq - unli tovushlarni farqlash bilan tanishtirilganda tarbiyachi e'tiborni nutqimizda oson talaffuz qilinadigan, baland ovozda baqiradigan, kuylanadigan tovushlar mavjudligiga va ular og'izda hech qanday to'siqlarga duch kelmasligiga, ular xalaqit bermasligiga e'tibor qaratadi. na lablar, na tishlar, na til. (Masalan, m aa k [a], l e s [e], k ii t [i] va boshqalar). Bolalarga bunday so'zlarni talaffuz qilish taklif etiladi va qaysi tovush og'izda to'siqlarga duch kelmasligini taxmin qiladi, uni talaffuz qilish oson. Bolalar chaqiriladi. Bolalardan biri bir so'z bilan [m] yoki [k] ni chaqiradigan holatlar mavjud ko'knori . Keyin tarbiyachi bu tovushlarni talaffuz qilishni taklif qiladi va ularning aytilmasligiga va ularning talaffuziga nimadir xalaqit berishiga e'tibor qaratadi. Shu vaqtdan boshlab, bolalar unli tovushlarni qizil chiplar bilan belgilaydilar va nutqda "unli tovush" atamasini qo'llashadi.
Bolalar unli tovushlar bilan tanishgandan so'ng, darhol qattiq va yumshoq undoshlar farqlanadi. Birinchidan, bolalar undosh tovushlarni yaratish har doim bir narsa ekanligini bilib olishadi.
chip); yulla, uchinchi tovush [l] qattiq undosh (ko'k chip); yulaa , to'rtinchi tovush [a "to'sqinlik qiladi", yoki lablar, yoki tishlar yoki til. Bu pozitsiyani tasdiqlash uchun bolalardan bir nechta undosh tovushlarni talaffuz qilishni so'rash kerak. Undosh tovushning o'ziga xos xususiyati bir juft tovushni [b-b, c-v, s-s, p-p va boshqalarni taqqoslashda eng yorqin ko'rinadi. ]. Shuning uchun bolalarda undosh tovushlarni farqlash qobiliyatini shakllantirishning asosi ularni tovush juftlari ichida taqqoslash tamoyilidir.Masalan, so'zlarning tovush tarkibini tahlil qilish taklif etiladi. uchib, ayiq . Ushbu so'zlarni tahlil qilgandan so'ng, bolalar so'zlardagi birinchi tovushlarni nomlashadi: so'z bilan uchish - [m], ayiq so'zida - [m].O'qituvchi y], unli tovush (qizil), unli (qizil chip) taklif qiladi. Agar siz ushbu tovushlarni talaffuz qilsangiz va ularni talaffuz qilishda og'izda nima "to'sqinlik qiladi" deb aytsangiz. Bolalar til va tishlarning " xalaqit ber”.Keyinchalik tarbiyachi tovushlar turlicha [m] – qattiq, [m] – mayin eshitilishini aytadi.[m] tovushi qattiq undosh, [m] tovushi yumshoq undosh tovush deyiladi. Shundan so'ng, o'qituvchi bir nechta qattiq va yumshoq undoshlarni talaffuz qiladi. Bundan buyon bolalar ko'k yongali qattiq undoshlarni, yashil chipli yumshoq undoshlarni belgilaydilar. tarbiyachi atamalarning to'g'ri ishlatilishini nazorat qiladi: "qattiq undosh", "yumshoq undosh", "unli" tovushlari
Bolalarni yumshoq yoki qattiq juftlikka ega bo'lmagan tovushlar mavjudligi bilan tanishtirish kerak. Shunday qilib, [zh, c, w] tovushlari har doim so'zlarda mustahkam bo'ladi. Va tovushlar [th, h, u] har doim so'zlarda yumshoq.
Nutqda qisqacha eshitiladigan [th] tovushining to'g'ri talaffuziga alohida e'tibor berilishi kerak. Bu tovush eng qisqa va uning talaffuzi harf nomi bilan almashtirilmasligi kerak (va bir nechta) yoki unga unli tovush [va] - [y] qo'shilmaydi. Bolalar so'zda eshitilgan tovushlarni aniqlaydi va nomlaydi. Masalan, bola so'zni tahlil qiladi yula, shunday qil: yula ], birinchi tovush [th] yumshoq undosh, (yashil chip), yuula , ikkinchi tovush [bolalardan biri birinchi tovushni ajratib ko'rsatish va nomlash qiyin bo'lsa, tarbiyachi uni artikulyar ravishda ta'kidlashga yordam berishi kerak, uni ovoz bilan ta'kidlashi kerak.
Bolalarni sinfda birinchi marta stress bilan qanday tanishtirish kerak?
Tarbiyachi so'zni tahlil qilishni taklif qiladi mo'ynali palto . So'zni tahlil qilayotgan bolalar ko'k, qizil, ko'k, qizil chiplarni yotqizadilar.
Tarbiyachi: Bu so`zning unli tovushlarini ayting.
Bolalar: uh.
Tarbiyachi: So'zni talaffuz qilishimni tinglang shuuba (Urg'uli unli tovushga uzun to'xtash bilan belgilangan so'z ostidagi ko'rsatkich bilan olib boradi).
Bolalar: Ovoz [y]
Tarbiyachi: Endi eshiting, men ovozim bilan qaysi tovushni ta'kidlayman: shubaa ? (So'zni talaffuz qilganda, tarbiyachi tovushning chiqishiga qarab, ko'rsatgichni kechiktiradi)
Bolalar: Ovoz [a]
Tarbiyachi: Va qanday qilib to'g'ri gapirish kerak - w uu ba yoki mo'ynali palto aa ? (Bir va boshqa namuna belgilangan so'z ostida ko'rsatgich harakati bilan berilgan)
Bolalar: Shuuba.
Tarbiyachi: So'zni I - sh deb aytishga harakat qiling uu ba (5-6 bola so'zni talaffuz qilish uchun chaqiriladi va ular uni ko'rsatgichning tegishli harakati bilan talaffuz qilishlari kerak). Endi aytishga harakat qiling - mo'ynali kiyimlar aa (5-6 bola so'zni talaffuz qiladi va shunga ko'ra ko'rsatgichni oldinga siljitadi). So‘zda uzoq vaqt, so‘zni o‘zgartirmasdan talaffuz qilinadigan unli tovush urg‘uli unli tovush deyiladi. Eshiting - sh uu ba. Bu so‘zdagi urg‘uli tovush qaysi?
Bolalar: V.
Tarbiyachi: So'zdagi urg'uli unli tovushning ustiga qora chip qo'yamiz. Esingizda bo'lsin, bir so'zda faqat bitta urg'uli unli bo'lishi mumkin. Ta'kidlangan unli tovushni qaysi rangdagi chip bilan belgilaymiz?
Bolalar: qora chip.
Qora chiplar qizilning orqasida, [y] tovushi o'rniga qo'yiladi va tarbiyachi bolalarni so'zni yana talaffuz qilishni taklif qiladi, shunda zarbali tovush eshitiladi. Bu erda urg'ulangan unli tovushni so'zning uzluksiz talaffuzi fonida belgilangan so'z ostida ko'rsatgichning bir vaqtning o'zida harakati bilan ta'kidlash kerakligiga e'tibor berish juda muhimdir. Ba'zan bolalar so'zning bo'g'inli talaffuziga murojaat qilishadi - w uu-b aa . So'zning bunday talaffuzi stress so'zining to'g'ri ajratilishini istisno qiladi. Bo‘g‘inga bo‘linish natijasida so‘zda qancha bo‘g‘in bo‘lsa, shuncha urg‘u kelib chiqadi. Shuning uchun bolalarni so'zlarni faqat yaxlit holda talaffuz qilishga o'rgatish, urma tovushini ajratib ko'rsatish kerak.
Turli yoshdagi bolalar guruhi uchun qo'shimcha ta'lim dasturi - 1 (5 yoshdan 6 yoshgacha):
Doira
"Savodxonlik ta'limi"
Ishlab chiqilgan
Gaevskaya E.P., tarbiyachi Kuybishev, 2014 yil