Yozma ish. Asadullayev husanboy

1-rasm. Talab egri chizig‘i
Talab hajmi va talab narxi o‘rtasidagi teskari bog‘liqlik talab qonu­ni deyiladi. Bu qonunning mohiyati shundaki, arag biror bir tovar­ga bo‘lgan narx pasaysa, unga bo‘lgan talab ortib boradi, tes­ka­risi, agar narx oshib borsa, talab xajmi pasayadi.
Talab qonuni ikki o‘zaro bog‘langan samaralar bilan tushun­ti­riladi: Daromad samarasi va o‘rnini bosish samarasi.
Narxlarni qisqarishi, bir tomondan, real sotib olish qobiliyatini oshiradi. Inson mavjud tovarlarni kamroq, arzonroq, sotib olishi mum­kin, shu orqali unda boshqa narsalar sotib olish uchun qo‘shimcha daromad paydo bo‘ladi - daromad samarasi.
Boshqa tomondan, insonlar qimmat tovarning arzoni bilan al­mash­tirishga harakat qiladilar, natijada yana tovarga bo‘lgan talab oshib boradi – o‘rnini bosish samarasi.
Talab xajmining o‘zgarishi – tahlil qilinayotgan tovarning bosh­qa parametrlari o‘zgarmagan xolatida, hajmining o‘zgarishidir.
Talabning o‘zgarishi - bir yoki bir necha narxga bog‘liq bo‘l­magan omillar o‘zgarishi natijasida talabning o‘zgarishi.


2-rasm. Talabning o‘zgarishi
Talabning narxga bog‘liq bo‘lmagan muhim omillariga quyida­gilarni kiritish mumkin:

1. 
   Iste’molchilarning xohish va istaklari;
   
2. 
   Iste’molchilarning daromadlari;
   
3. 
   Iste’molchilarning soni;
   
4. 
   Boshqa tovarlarga bo‘lgan narxlar;
   
5. 
   Yaqin kelajakdagi iqtisodiy o‘zgarishlar.
   

Bularga mos ravishda tovarni ham shartli ravishda quyidagilarga ajratish mumkin:

1. 
   Neytral tovarlar – asosiy tovarga nisbatan kam darajada ta’sir ko‘rsatuvchi tovarlar. Masalan choy.
   
2. 
   O‘rnini bosuvchi tovarlar – asosiy tovarga raqobatbardosh bo‘lgan tovarlar. Masalan: kofe o‘rniga choy.
   
3. 
   To‘ldiruvchi xarakterdagi tovarlar – asosiy tovarni to‘ldi­ruv­chi tovarlar. Masalan: choy va kofeni to‘ldiruvchi shakar.
   

Insonlarning xaridiga ta’sir etuvchi omillarga qarab, bozor tala­bini quyidagilarga ajratish mumkin:

• 
  funksional talab, tovarning iste’molchilik sifatlarini taqozo etuvchi talab
  
• 
  nofunksional talab, iste’molchilik xarakteristikalaridan tashqari, boshqa omillarni ham taqozo etuvchi talab.
  

Ommaviy iste’mol samarasi deganda, tovarga bo‘lgan individual talabning oshib borishi natijasida unga bo‘lgan bozor talabi kengayib borishi tushuniladi. Ommaviy iste’mol insonlarni zamondan ortda qolmaslikka ijtimoiy doiraga mos kelishga intilishini ko‘rsatadi.
Snob samarasi ommaviy iste’mol qilinayotgan tovarga individual talabning qisqarishi tushuniladi. Bu samara iste’molchilarni ommadan ajra­lib turishga xarakat qilishida, individuallikka intilishida ko‘zga tash­lanadi. Kamyob san’at asarlari, qimmatbaho sport mashinalari va zamo­naviy kiyim-kechaklar snob tovarlari deyiladi. Ularni xarid qi­lish, ya­gona birlikdagi tovarlarga egalik qilish, individuallikka intilish hisoblanadi.
Ko‘rgazmali iste’mol samarasi bu shunday paradoksal holatki, bunda tovarlarga bo‘lgan talab ularni boshqa (o‘ziga o‘xshash) tovar­larga nisbatan yuqori narxda bo‘lganligiga sabab oshib boradi. Bunga sabab bu tovarni yuqori obro‘-e’tiborga ega, elita ko‘rinishida bo‘l­gan­ligidir. Bu holatni ilk bor amerikalik iqtisodchi Torsten Veblen aniqlagan va o‘z asarida aks ettirgan.
Agarda bozordagi iqtisodiy holatni tavsiflovchi taklif ko‘rib chiqilmasa, bozor mexanizmining tahlili bir tomonlama bo‘lib qoladi. Bozordagi talab xaridorlar tomonidan o‘rganilgan bo‘lsa, taklif sotuv­chilar tomonidan o‘rganiladi. Ana shunda, bozor mexanizmi to‘liq tahlil qilinadi va ijobiy natijalarga erishiladi.
Taklif - joriy vaqtda bozorda mavjud va sotuvchilar (ishlab chi­qaruvchilar) tomonidan joriy narxlarda sotishga tayyor tovar va xiz­matlar yig‘indisidir.
Taklif xajmi Q_s - joriy vaqtda bozorda sotuvchilar (ishlab chiqaruvchilar) tomonidan joriy narxlarda sotishga tayyor tovar va xizmatlar xajmi, soni. Ularning xajmi doimiy ravishda ishlab chiqarish va sotish xajmi bilan bir xil bo‘lavermaydi.
Bir tomondan, agar bozordagi narx sotuvchilar tomonidan o‘zlari­ning xarajatlarini qoplash maqsadida belgilanadigan bo‘lsa, taklif xajmi real ishlab chiqarishga nisbatan ancha past bo‘ladi. Boshqa tomondan, davlat tomonidan biror-bir tovar yoki mahsulotga o‘rtatib qo‘yilgan yuqori narxlar ishlab chiqaruvchi firmalarda katta qiziqish uyg‘otishi mumkin va bu orqali taklif oshib boradi, biroq, xaridorlar va sotuvchilar xatti-xarakati orqali belgilanadigan sotuv xajmi nis­batan past bo‘lishi mumkin.
Taklif narxi - joriy vaqtda, joriy joyda, mavjud tovarga sotuvchi tomonidan qo‘yiladigan minimal narx.
Bozor kon’yunkturasini tahlili natijasida taklifni bozor va indivi­dual taklifga bo‘lish mumkin. Bozor taklifining xajmini alohida ishlab chiqaruvchilar takliflarni mavjud narxlar asosida qo‘shish orqali aniq­lash mumkin. Bunda ishlab chiqruvchi tomonidan foydalaniladigan boshqa omillar (resurslar narxi) narxlari o‘zgarmas deb olinadi.
Taklif xajmi nafaqat narxga balki, bozor kon’yunkturasining boshqa parametrlariga ham bog‘liq. Bu bog‘liqlik taklif funksiyasi deb ataladi. Uning grafik ko‘rinishi taklif egri chizig‘i hisoblanadi.


250


240