Yozma ish turlari: insho, bayon, diktant

SO‘ZBOSHI 
 
O‘zbekiston mustaqilligi tufayli yuzaga kelgan imkoniyatlarni 
qadrlash va ulardan amalda vatan ravnaqi, xalq farovonligi yo‘lida 
foydalanish davr talabiga aylandi
. 
“Tabiiyki, bu bizdan barcha soha va 
tarmoqlarda amalga oshirayotgan keng ko‘lamli islohotlarimizni 
atroflicha tahlil etib, kelgusi rejalarimizni aniq-ravshan belgilab 
olishni talab etadi”.
1
Darhaqiqat, mustaqillikning shonli yo‘li barcha 
jabhalarda bo‘lgani kabi, kadrlar tayyorlash jarayonida erishilgan 
natijalar, yutuqlarni sarhisob qilishni, amalga oshirilishi lozim bo‘lgan 
reja-tadbirlar ishlab chiqishni taqozo etadi. 
Davlatimiz rahbari Sh.M.Mirziyoyevning ma’naviy-ma’rifiy 
masalalarga doir har bir chiqishlarida ajdodlar merosini qadrlash, 
ularning tafakkur mahsulidan unumli foydalanish, kitob mutolaasiga 
alohida e’tibor qaratish ta’kidlanadi, o‘tmish an’analar, axloqiy-
ma’rifiy qarashlar bugunni yorituvchi mash’al sifatida e’tirof etiladi. 
“Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va 
ma’naviy salohiyatga ega bo‘lib, dunyo miqyosida o‘z tengdoshlariga 
hech qaysi sohada bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol topishi, 
baxtli bo‘lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch 
imkoniyatlarini safarbar etamiz,” – degan so‘zlari biz uchun 
dasturulamal vazifasini o‘tamoqda
2
. 
Mumtoz manbalar sahifasini varaqlar ekanmiz, kadrlar 
tayyorlash muammosiga jiddiy e’tibor qaratilganini kuzatamiz. Buyuk 
mutafakkirlarimiz: Abu Nasr Farobiy, Yusuf Xos Hojib, Alisher 
Navoiy va boshqa allomalar, jumladan, jadid pedagoglari muayyan 
sohani mukammal egallashga, shuning barobarida, boshqa sohalarni 
ham bilishga da’vat qilishgan.
XX asr boshlariga kelib, kadrlar tayyorlash masalasiga davr 
muammosi sifatida qaraldi. Chunonchi Behbudiy: “Turkistonda 
muallim oz bo‘lib, muallimlarga ehtiyojimiz shadiddir... Endi ushbu 
mushkul hollarni nazari e’tiborga olub, Turkiston yoshlari muallim 
yetushturmoqning chorasini topmoqlari lozimdur”
3
,
deb yozgan edi. 
Demak, kadrlar tayyorlash, soha mutaxassislarini yetishtirish o‘zbek 
1
Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз 
фаровонлигини оширишга хизмат қилади. –Т.: Ўзбекистон, 2011. 3-б.
2
Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.-Toshkent: 
O‘zbekiston, 2016. 14- bet.
3
Маҳмудхўжа Беҳбудий. Муҳтарам ёшларға мурожаат. Танланган асарлар. –Т.: Маънавият, 1997.153-б.

---

4 
xalqi ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-madaniy hayotida belgilovchi 
omillardan bo‘lib kelgan va mustaqillik davrida yangi bosqichga 
ko‘tarilgan dolzarb masaladir. 
2016-yil 13-mayda Respublika Birinchi Prezidenti tomonidan 
e’lon qilingan “Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili 
va adabiyoti universitetini tashkil etish to‘g‘risida”gi farmonda ham 
o‘zbek tili ravnaqini ta’minlaydigan, takomiliga xizmat qiladigan, 
dunyo miqyosidagi nufuzini oshiradigan, tilshunoslik sohasini 
rivojlantiradigan, til ta’limini takomillashtiradigan mutaxassis-kadrlar 
tayyorlash masalasi alohida tilga olingan: “O‘zbek tili va adabiyoti 
bo‘yicha mutaxassislar, ilmiy-pedagog kadrlar tayyorlash, mazkur 
yo‘nalishda faoliyat olib borayotgan xodimlarni qayta tayyorlash va 
malakasini oshirish masalalariga katta e’tibor berilmoqda”.
4 
Barkamol shaxs va malakali mutaxassislarni tarbiyalab voyaga 
yetkazish jarayonining mazmun-mohiyati O‘zbekiston Respublikasi 
“Ta’lim to‘g‘risidagi Qonun”i hamda “Kadrlar tayyorlash Мilliy 
dasturi”da batafsil yoritilgan. Bugungi kunda “Kadrlar tayyorlash 
Мilliy dasturi”da ko‘zda tutilgan maqsadga erishish uchun ta’lim 
jarayoni sifatiga alohida e’tibor berilmoqda. Yangi texnik vositalardan 
foydalanish, zamonaviy pedtexnologiyani qo‘llash keng yoyilmoqda.
Shu o‘rinda, bir jihatni alohida ta’kidlash o‘rinlidir: ta’lim 
jarayonida yangi, zamonaviy usullar, pedagogik vositalarni qo‘llash 
barobarida an’anaviy ilg‘or pedagogik tajribalarni ham e’tibordan 
chetda qoldirmaslik lozim. Yetuk mutaxassis-kadrlar tayyorlash 
maqsadiga qaratilgan ta’lim sifatini oshirishda zamonning eng yangi 
vositalari, 
usullari, 
taraqqiy 
etgan 
mamlakatlar 
tajribasini 
ommalashtirish bilan bir qatorda milliy pedagogikaning davrga mos, 
ta’lim maqsadlariga muvofiq keluvchi tajribalaridan ham foydalanish 
maqsadga muvofiq. Negaki “milliy o‘zlikni anglashning o‘sib borishi, 
vatanparvarlik, 
o‘z 
vatani 
bilan 
faxrlanish 
tuyg‘usining 
shakllanayotganligi, boy milliy madaniy-tarixiy an’analarga va 
xalqimizning intellektual merosiga hurmat” “Kadrlar tayyorlash 
Мilliy dasturi”da mutaxassislar tayyorlash tizimini tubdan isloh 
qilishning muhim omillaridan biri sifatida qayd etilgan. 
5 
4
Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетини ташкил этиш 
тўғрисида. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. 2016 йил 13 май.
5
Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури // Баркамол авлод
 –
Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. –Т.,1997. 
38-б.

---

5 
Milliy pedagogikadagi asosiy tamoyillardan biri yozma nutqni 
shakllantirish masalasi edi. Jumladan, jadid pedagoglari yozma 
nutqning inson tafakkurini o‘stirishga xizmat qilishini yaxshi 
anglashgan. Shuning uchun maqolalari hamda darsliklarida yozma 
nutq 
ko‘nikmalarini 
shakllantirishga 
ahamiyat 
berishgan. 
O‘quvchilarga beriladigan matnlar, insholarning mazmuni, sodda-
murakkabligiga alohida e’tibor qaratishgan. Matnlarni o‘quvchi 
yoshiga qarab saralashni, bu borada boshqa mamlakatlardagi ilg‘or 
pedagogik tajribalarga tayanish lozimligini ta’kidlashgan. Ayrim 
mamalakatlarda insho yozish mezonlari ishlab chiqilgani xususidagi 
ma’lumotlarni qayd etishgan: “…
 
mushkul iboratlik uzun insholar, 
albatta, bola zehnini ochmay, balki fikrini(ng) yo‘q bo‘lishig‘a sabab 
bo‘lur. Biljumla mamoliki islomiyaning maktablarindagi bolalar 
uchun yengil suratda insho tayyorlanubdurki, ibtidoiyya, rushdiyya, 
e’tidodiyya maktab talabalarini(ng) har birig‘a muvofiq suratda insho 
ta’lim beriladur”. 
6 
Darhaqiqat, insho yozma nutqni, fikrni o‘stirish, tafakkurni 
rivojlantirish vositasi hisoblanadi. Inson qaysi kasb egasi bo‘lmasin, 
yuksak tafakkur sohibi bo‘lsagina, yangilik yaratadi. Yozma nutq 
malakalarini shakllantirish, og‘zaki nutqni takomillashtirish faqat soha 
doirasidagi muammo emas, balki umumta’lim jarayonidagi zururatdir. 
Negaki yozma va og‘zaki nutqning me’yoriy darajada shakllanishi 
fikrlash 
tezligini 
oshirishga, 
o‘quvchi 
tafakkur 
doirasini 
kengaytirishga yordam beradi. Yozuv bevosita qo‘l bilan amalga 
oshiriladigan jarayon bo‘lib, qo‘l harakatining miya yarim sharlariga 
aloqadorligi psixologik tahlillarda qayd etilgan.
Yozma nutq ko‘nikmalarini shakllantirish maktab davridan 
boshlanadi. Shuning uchun har tomonlama malakali, ma’naviy 
barkamol, axloqan yetuk mutaxassis-kadrlarni tayyorlashga, yozma 
nutq me’yorlarini o‘rgatishga maktab davridanoq e’tibor qaratish 
lozim. Respublika Birinchi Prezidenti Islom Abdug‘aniyevich 
Karimov maktab ta’limiga alohida e’tibor berish lozimligini 
ta’kidlaganlar. Boshlang‘ich ta’limga ahamiyat berilmaganligini eng 
katta kamchiliklardan biri sifatida baholaganlar: “Eski ta’lim 
tizimining yomon qusuri boshlang‘ich ta’limga ikkinchi darajali ish 
deb qarayotganimizdadir”.
7
Ta’limning uzluksizligini ta’minlash 
6
Маhmudxoja Behbudiy. Ko‘rsatilgan manba. –Т., 1997. 153-б.
7
Маhmudxoja Behbudiy. Ko‘rsatilgan manba. –Т., 1997.154-b.

---

6 
lozim bo‘lganidek, kadrlar tayyorlash jarayonini, yozma nutq 
ko‘nikmalarini shakllantirishni ham uzluksiz ravishda olib borish 
kerak bo‘ladi. Ya’ni dunyoqarashi, fikrlash qobiliyati muayyan 
qolipga kirgan talabani qisqa davrda har tomonlama yetuk, bilimli, 
tafakkur darajasi keng, yozma nutq me’yorlarini to‘liq egallagan 
mutaxassis sifatida shakllantirish ancha mushkul. Shu sabab adabiy til 
me’yorlarini to‘liq o‘zlashtirgan, fikrini to‘g‘ri, xatosiz, izchil va 
ravon ifodalay oladigan mutaxassis-kadrlar tayyorlashni maktab 
o‘quvchisini har tomonlama maqsadga muvofiq tarbiyalashdan 
boshlash kerak. Buning uchun yoshlarning ta’lim olishi, bilim 
darajasi, yozma topshiriqlarni bajarish tartibiga alohida e’tibor 
qaratish lozim. Yoshlarga texnik vositalarning ahamiyati, axborot 
yetkazishdagi o‘rnini ta’kidlash shart emas. Bugunning ziyrak, zukko 
farzandi voqelikdan o‘zi xulosa chiqarib olmoqda. Bugungi ta’lim 
jarayonida yoshlarga kitob o‘qish, badiiy asarlarni mutolaa qilish, 
yozma nutq ko‘nikmalarini egallash fikr o‘stirishning asosiy 
vositalaridan ekanligini, tafakkurni rivojlantirishga xizmat qilishini, 
bu omillarsiz har tomonlama yetuk mutaxassis bo‘lish mumkin 
emasligini ham uqtirish lozim. Bu borada faqat nasihat bilan ish 
bitmaydi. Yozma nutqni shakllantirishga qaratilgan topshiriqlar, ilmiy 
va badiiy adabiyotni mutolaa qilishga yo‘naltirilgan tadbirlarni 
bevosita ta’lim jarayonida qo‘llash kerak bo‘ladi. Ajdodlarimiz ta’lim-
tarbiya berish davomida boshqalar hayotini, faoliyatini ibrat qilib 
ko‘rsatish usulini qo‘llashgan. Yoshlar turli mazmundagi kitob, badiiy 
asar, gazeta, jurnallarni mutolaa qilish jarayonida ko‘p xulosalarni 
o‘zlari chiqarib oladilar. Bu esa malakali kadrlar tayyorlashdagi ta’lim 
jarayoni maqsadiga erishishni yanada osonlashtiradi. Kitob mutolaasi 
borliq, voqea-hodisa, insoniyat, shaxs ma’naviyati, ruhiyati haqida 
bilim berish bilan bir qatorda yosh avlod qalbida ezgu fazilatlarni 
namoyon etadi, yaqinlariga, Vataniga, ona zaminga muhabbat 
tuyg‘ularini uyg‘otadi, yozma ish ko‘nikmalarini hosil qiladi. 
Mumtoz madaniy merosni tahliliy o‘rganish jarayonida ularda 
aks etgan asosiy qarashlarning hozirda ham o‘z qiymatini 
yo‘qotmaganligi ma’lum bo‘ladi. Deyarli, barcha fikr-mulohazalar 
– 
o‘tmishda aytilgan bugunning gaplari. Faqat ularni anglay bilish 
kerak. Yoshlar kelajakka olib boruvchi yo‘lning ajdodlarimiz tafakkur 
ziyosi bilan yo‘g‘rilgan sarhadlardan o‘tishini aslo unutmasliklari 
lozim. Ajdodlar merosini, o‘tmishini, ma’naviyatini, milliy 

---

7 
qadriyatini, o‘zlikni qadrlamasdan, tarix haqidagi xotirani 
shakllantirmasdan turib, har tomonlama yetuk, barkamol mutaxassis 
kadr sifatida kamol topish mushkul. Zotan, “Tarixiy xotirasiz 
– 
kelajak yo‘q!” 
Yozma ish va topshiriqlarning har qanday ko‘rinishi mumtoz 
asarlar mohiyatini o‘zlashtirishda, milliy qadriyatlarni anglashda 
muhimdir. Ayniqsa, adabiy mavzudagi insholarning asosiy maqsadi 
o‘tmish va bugunning manfaatlarini umumlashtirishga qaratilgan. 
Yozma ishlarga e’tibor faqatgina milliy pedagogik tajribada 
emas, xorij ta’limi va baholash tizimida ham kuzatiladi. Masalan, 
keng yoyilgan til o‘qitish dasturlari hisoblangan