Yuridik psixologiya

Adaptasiya (lotincha – moslanmoq, adapto) – sezgi organlari, ya’ni a’zolari (analizatorlar)ning taassurot kuchiga moslashuvi natijasida muayyan sezgirlikning o’zgarishidan iboratdir. Adaptasiya hodisasida sezgirlik ortishi yoki kamayishi mumkin. Kuchli ta’sirdan kuchsiz ta’sirotga o’tganda, sezgirlik astasekin ortib boradi, ta’sirot kuchayganda esa sezgirlik kamayib boradi (ko’ruv, eshituv, hid bilish, terituyush va hakazo).

Sezgining neyrofiziologik asoslari

Bilish jarayonlarni, xususan sezgilarni o’rganishdan avval shaxs psixikasining barcha tomonlari bilan uzviy bog’liqligini anglash, tushunish lozim. Chunki sezgilar idrok jarayonining tarkibiy qismi sifatida namoyon bo’lsa, idrok insonning hayotiy tajribasi, uning xotirasi bilan bevosita bog’liqdir.
Tadqiqotchi Boytendayk o’z kuzatishlarida shu narsani ta’kidlaydiki, jumladan itlar organik kislotalarning hidini yaxshi his etadilar, ammo ular hayvonlarning tanasini, xushbo’y gullar, o’tlar hidini esa niq sezish, his etish imkoniyatiga ega emas ekanlar.
Bizga ma’lumki, inson o’zining tana a’zolariga ta’sir etayotgan rang, issiqlik yoki sovuqlik ta’sirini, hidlarning o’ziga xosligini sezadi hamda aks ettiradi. Ana shu vaziyat natijasida analizatorlarning periferik qismlarida javob reaksiya hosil bo’ladi.
Misol uchun ko’z qorachig’i qisqaradi, kengayadi, qo’l esa issiqlikdan sezkanadi va boshqalar. Harakatlarni qabul qiluvchi tana a’zolaridan bosh miya po’stiga harakat to’g’risida qayta signal beradi, qayta aloqa orqali ichki tana a’zolari va boshqa apparatlari ish bajaradi.
Sezgilar aks ettirishning xususiyati va reseptorlarning joylashishiga qarab, ingliz psixologi Ch. Sherrington ularni uch katta guruhga ajratadi.
1. Tashqi olamdagi narsalar va hodisalarning ayrim xususiyatlarini aks ettiruvchi hamda tananing yuza qismida reseptorlari joylashgan eksteroseptiv sezgilar.
2.Tananing ichki a’zolarida (o’pka, yurak, jigar va hokazo) va to’qimalarida joylashgan hamda ichki tana a’zolarining holatini aks ettiruvchi reseptorlar bilan mujassamlashgan interoseptiv sezgilar.
3.Inson gavdasining harakati va holati haqida ma’lumot berib turuvchi, reseptorlari mushaklarida, paylarda proprioseptiv sezgilar.
Psixologiya fanida harakatni sezuvchan prorioseptiv sezgi turi kinesteziya deb atalib, unga tegishli reseptorlar esa kinestezik yoki kinestetik tushunchasi bilan nomlanadi. Eksteroseptorlar o’z navbatida kontakt va distant reseptorlariga ajratiladi, goho sezgilar tushunchasi “his-tuyg’u” atamasi bilan ham yuritiladi. Odatda distant reseptorlar muayyan masofadagi obyektdan keladigan qo’zg’atuvchilarni qabul qilib, so’ng ularni nerv yo’llari orqali markazga uzatadi. Ko’rish, hid bilish sezgilari bunga yorqin misol bo’la oladi.
Eksteroseptiv, ya’ni tashqi sezgilar to’g’risidagi dastlabki ma’lumot qadimgi yunon (grek olimi) Arastu (Aristotel) tomonidan tavsiflanib berilgan bo’lib, eramizdan oldingi 384-322 yillarda yashab, faoliyat ko’rsatgan), u sezgilarni ko’rish, eshitish, hid bilish, maza, ta’m turlariga ajratgan edi.
Psixologik ma’lumotlarga qaraganda, sezgilar goho o’zaro bog’lanib boshqa sezgi turlarini yuzaga keltirishi mumkin: masalan, paypaslab ko’rish natijasida sezish tarkibida taktil terituyush sezgilar bilan bir qatorda sezgilarning tamoman boshqa turi, ya’ni harorat sezgisi ham kiradi. Xuddi shunga o’xshash voqyelik, hodisa taktil va eshitish sezgilariga nisbatan oraliq o’rinni vibrasion sezgi egallashi mumkin.
Muvozanat sezgisi murakkab vestibulyar apparati, vestibulyar nervlarini hamda ko’z po’stosti qismlarini o’zida birlashtiradi. Turli analizatorlar uchun umumiy hisoblangan og’riq sezgilari qo’zg’atuvchilarning ta’sir kuchi haddan tashqari kuchli ekanligidan dalolat beradi. Shuni alohida ta’kidlash o’rinliki, insonning tana a’zolarida reseptorlarning joylashuv darajasi har xildir, jumladan, barmoq uchlarida reseptorlar zich, yelka qismida esa juda siyrak joylashgandir. Hozirgi zamonda sezgilar ichki va tashqi turlarga qariyb ajratilmaydi va ular harorat, og’riq, maza, vibrasion, statistik, dinamik sezgilar deb yuritiladi.
Tajribalarda shu narsa qayd etilganki, qo’zg’atuvchilar intensivligi oshgan sari javob reaksiyasi ham intensivroq bo’lib borar ekan. Bu esa sezgilarning intensivligini asos sifatida ishlatishga muhim negiz hozirlaydi. Tomir va elektrofiziologik reaksiyalar chegaralarga odatdagi qo’zg’atuvchilarga qaraganda yaqin qo’zg’atuvchilarga nisbatan keskinroq bo’ladi.