Yurtimizda yagona transport tizimida fuqaro aviatsiyasi muhim o‘rin tutadi va iqtisodiy hayotda kundan-kunga kattaroq ahamiyat kasb etmoqda

Uchish tasmalari (UT)ning (standarts haroitlarda), chekka va yon xavfsizlik tasmalari, aerodrom oldi hududlarning o‘lchamlari fuqaro aerodromining ekspluatatsiyaga yaroqlilik me'yorlariasosida belgilanadi. Odatda, aeroport klassi nufuziga ko‘ra aerodrom klassi bilan bir-biriga to‘g‘rikelishi kerak. Masalan, Iklass aeroporti A klass aerodromiga, II klass aeroporti B klass aerodromgaega bo‘lishi lozim. Ayrim hollarda, ijtimoiy-iqtisodiy yoki davlat ahamiyatidagi zaruriyatga ko‘ra, bunday moslik bo‘lmasligi mumkin.
Ekspluatatsiya vazifasiga ko‘ra aerodromlar quyidagi turlarga bo‘linadi:
Trassa aerodromlari (aeroportlarning aerodromlari) - havo trassalari yoqasida joylashgan aerodromlar bo‘lib passajirlar, yuklar va pochtani tashiydigan transport HK ni ekspluatatsiya qilishga mo‘ljallangan;
Xalq xo‘jaligida ishlatiladigan aerodromlar – xalq xo‘jaligining turli sohalarida aviatsiyaishlarini bajarishda ishlatiladi: qishloq xo‘jaligi (dalalarga kimyoviy ishlov berish, aviatsiya bilan urug‘lik sepish), o‘rmon xo‘jaligi (yong‘inni aniqlash maqsadida qo‘riqlash, o‘t o‘chirish), aerofoto s'yomka,ekspeditsiyalarga xizmat (geologiya-qidiruv) baliqchilik va hayvon ovlash), qurilish (baland inshootlardagi konstruktsiyalarni montaj qilish) aholiga tibbiy va sanitariya xizmatlarini ko‘rsatish va h.k.:
Zavod aerodromlari - aviazavodlar va aviata'mirlash korxonalaridan chiqariladigan hK larine sinov uchirishlariga xizmat qiladi;
o‘quv aerodromlari – hK ning o‘quv uchishlari uchun xizmat qiladi.
Aerodromlarni sutka davomida ekspluatatsiya qilish vaqtiga qarab, tunu-kun va kunduzi xizmat qiladigan turlari bo‘ladi.
Joylashuviga va foydalanishiga qarab aerodromlarni quyidagi turlari bor:
Bazaviy – hK larini bazalash va buning uchun zaruriy inshootlarga ega; uchish va tayinlash,oraliq va zahira aerodromi bo‘lishi mumkin; hK lari uchish va tayinlash aerodomlaridan berilgan yo‘nalish bo‘yicha uchishni boshlaydilar yoki tugatadilar, ortish yoki tushirish ishlarini bajaradilar,uchishdan oldingi yoki keyingi texnik xizmatdan o‘tadilar;
Oraliq berilgan yo‘nalish bo‘yicha uchayotgan hKsi qisqa muddatli to‘xtashi (jadvalga muvofiq) uchun; zahira uchishlar rejasida ko‘rsatilgan va agar manzil aerodromda qo‘nish mumkin bo‘lmasa, uchish oldidan yoki uchish davomida tanlash uchun.
Dengiz sathidan balandligiga va relef tavsifiga qarab“tog‘lik”,ya'ni past-baland relefli, nazorat nuqtasidan 25 km radiusda 500 m va undan ortiq nisbiy balandlikka ega joydagi aerodrome bo‘ladi; dengiz sathidan 1000 m va undan baland joylashgan va nisbatan tekis erlarda joylashgan “tekis” aerodromlar ham bo‘ladi.
Aeroport ishining texnologik jarayoni bir-biri bilan boqliquch yo‘nalishni qamrab oladi: passajirlar va bagajlarni tashish; yuklar va pochtani tashish; hK lariga texnik xizmat ko‘rsatish. Bunda moddiy-texnika ta'minoti muhim o‘rin tutadi.
Aeroportdagi texnologik jarayonlarni o‘rganayotganda HKning harakati qanday tashkil qilinganiga e'tibor berish zarur: havo kemalari uchish-qo‘nishni UQT ning ikkala uchidan boshlashi mumkin. Bu, HK larining halqa sxema bo‘yicha harakat yo‘nalishini belgilab beradi, o‘z navbatida, aeroport elementlarining umumiy rejasiga, texnologik binolar va inshootlarni joylashtirishga ta'siretadi.
Aeroportlarda HKlari harakatining texnologik sxemasi(1.1–rasm),turli transport va mexanizatsiya vositalarining harakati, passajirlar va yuklar oqimi quyidagi talablarni kafolatlashi lozim: passajirlar va aeroport xodimlarining hudud bo‘ylab harakat xavfsizligini: passajirlar, yuklar, pochta va hKlarining aeroportda eng qisqa vaqt bo‘lishi; hKlari maxsus avtotransport va mexanizatsiya vositalarining bir-biri bilan eng kam miqdorda to‘qnash kelishi va aerodrom kesib o‘tishi; passajirlarning piyoda yurish yoki ularni bortga oziq-ovqat, bagaj, pochta va yuklar tashib berish Aerodromining eng qisqa bo‘lishi.
Zamonaviy aeroportlardagi barcha texnologik jarayonlar mexanizatsiya va avtomatlashtirish vositalaridan foydalangan holda bajariladi. Ularning samaradorligi aeroport transport ishining muhim ko‘rsatkichlaridan hisoblanadi.

1. 
   Aeroportlarda havo kemalari harakatining texnologik sxemasi(qo‘nish kursi Sh–F):
   

1 –qo‘nish; 2-2¹-3 perronga rullash Aerodromi; 3-4 –perrondanyuk omboriga rullash Aerodromi; 4-5- 5¹yuk ombordan TJga rullash Aerodromi; 6-aerovokzal;7–yuk ombori,
8-havo kemalar Aerodromi;9-tranzit HK aerodromi.
Aerodromlar qurilishining o‘ziga xos asosiy xususiyati ishlarning nisbatan uncha katta bo‘lmagan maydonda mujassamlanganligidadir. Bu hol qurilish bosh rejasining mukammal ishlab chiqilishini va avtomobillar keladigan yo‘llar aniq tashkil etilishini talab qiladi. Aerodrom qurilish obekti sifatida ko‘p majmuali bo‘lib, u yerda ko‘plab ixtisoslashgan qurilish tashkilotlari ishlaydi. Qurilish maydonlarining va aerodrom qurish ishlarining asosiy ko‘rsatkichlari 1-jadvalda keltirilgan. Ko‘rinib turibdiki, aerodrom qurish ishlarining umumiy tavsifi aeroportlar-aerodromlar sinfiga ko‘raancha farq qiladi. Masalan, yer qazish va tekislash ishlari V-D sinfiuchun 60 ming m³ dan 1-A sinfi uchun 600mingm³gacha o‘zgaradi, yani 10 baravar ko‘p; sun’iy qoplamalar maydoni,yuqorida keltirilgan sinflar uchun mos ravishda 53 dan 760 m² gacha, ya’ni deyarli 14 baravar o‘zgaradi. Katta va kichik chuqurlar hamda ko‘tarmalar uchish maydonidan tekis joylashad va ularning o‘zaro joylashuvi bir-biriga yaqin yoki tarqoq holda bo‘ladi. Aerodromlar loyihalari bo‘yichayerning tikyo‘nalishda tekislash va tuproqni surish ishlarini statistik ishlash natijalari shuni ko‘rsatadiki, maydoni0,1 - 4,0 ga bo‘lgan yaxlit joylar 85% ni, yer qazish ishlarining umumiy hajmi esa ko‘pi bilan 50% ni tashkil etar ekan. Yer qazish ishlarining qolgan 50% maydoni 4 ga dan katta bo‘lgan yaxlit joylarning 15% foiziga to‘g‘ri keladi. Bitta aerodrom qurilishida quyidagi asosiy ishlar bajarilishi lozim:
- o‘simlik o‘sadigan 50-150 ming m³ Hajmdagi tuproqni kovlab olish, 75-100 metr masofaga surib borish va bir yerga vaqtincha to‘plab qo‘yish, yer qazish ishlari bajarib bo‘lingandan so‘ng, uni mustaHkam chim qoplamalar talab etiladigan joyga yoyish;
Erni kovlab 60-600mingm³ (ayrim Hollardaesa1-2mln.m³gacha) Hajmli chuqurlar (rezervlar) Hosil qilish, kovlangan tuproqni 200-1500 metr masofaga surib borib, bir yerga to‘plash,o‘yilgan tuproqni qatlam-qatlam joylashtirish va talab etilgan zichlikka erishguncha zichlash;
Tuproq uyumi va chuqurning sirtini, shuningdek uchish maydonini tekislash va chim qoplama hosil qilish maqsadida agrotexnika ishlarini amalga oshirish;
Xandaqlar kavlash va agar zarur bo‘lsa, ularning devorlarini mustahkamlash, zaxqochirish quvurlarini yotqizish va xandaqlarni yana tuproq bilan to‘ldirib, zichlash, zovur zax qochirish tarmog‘i,quduqlar,ariqlar hamda qurilish inshootlari qurish.