Yusubov D. A. Falsafa: Darslik / Yusubov D. A. Saitxodjayev X. B. Mavlyanov A. A
|
|
ɂɫɤɚɧɞɚɪɨɜ Ȼ. ȸɪɬɚ Ɉɫɢɺɞɚ ɮɚɥɫɚɮɢɣ ɜɚ ɢɠɬɢɦɨɢɣ-ɫɢɺɫɢɣ ɮɢɤɪɧɢɧɝ
ɲɚɤɥɥɚɧɢɲɢ ɬɚɪɢɯɢɞɚɧ ɥɚɜԟɚɥɚɪ. – Ɍ., 1993. – Ȼ.29-30. 187 Beruniyning zamondoshi, Sharq uyg‘onish davri madaniyatining eng yirik arboblaridan yana biri Abu Ali Ibn Sino (980–1037) falsafiy qarashlarida inson muammosi o‘ziga xos o‘rin tutgan. Ibn Sino insonning axloqi, tarbiyasi, huquqi, erki, burchi, vijdoni, iymoni, elparvarligiga doir masalalarga alohida e’tibor bergan. Tabiat va insonning paydo bo‘lishi masalasida esa evolyutsion rivojlanish yo‘lini tan olgan. Uning fikricha, avval tog‘-toshlar, so‘ngra o‘simlik va hayvonlar, taraqqiyotning eng yuqori bosqichida esa inson vujudga kelgan. Inson boshqa barcha hayvonot olamidan so‘zi, tili va aqli bilan ustunlik qiladi. Mavjud hodisalarni chuqur bilish faqat insonga xos xislatdir. Ibn Sinoning ta’kidlashicha, inson ijtimoiy mavjudot bo‘lib, faqat jamiyatdagina mavjud. U o‘zini birovlardan farqlashi, o‘z o‘rniga ega bo‘lishi mumkin. Ibn Sino insonlarni jamiyatda tutgan o‘rniga qarab uch guruhga ajratadi: a) davlat idoralarida xizmat qiluvchi va jamiyatni boshqarish ishlari bilan shug‘ullanuvchi kishilar; b) bevosita xomashyo, zarur mahsulotlar ishlab chiqarish bilan mashg‘ul bo‘lganlar; v) davlatni qo‘riqlash, uni turli tashqi hujumlardan saqlashni ta’minlovchi harbiylar 1 . Bu guruhlar orasida o‘zaro kelishuv bo‘lishi uchun jamiyatda, eng avvalo, adolat qonun-qoidalari o‘rnatilishi va ular asosida idora etish yo‘lga qo‘yilgan bo‘lishi lozim. Inson – olamdagi mavjudotlar ichida eng buyuk zot. U Ibn Sino tasavvurida farishtalardan ham sofroq va pokroqdir. Shu sababli ham mutafakkir odamlardan inson nomiga loyiq bo‘lishni talab qiladi. «Birodarlar, – deb yozadi u, – farishta yomonlik bilan mashg‘ul bo‘lsa yoki hayvonlar xunuk ish qilsa, bunga ajablanish kerak emas, balki inson aql bilan munavvar bo‘la turib shahvatga berilsa-yu, insoniyligini yo‘qotib vijdonidan kechsa, bunga ajablanish kerak bo‘ladi» 2 . O‘rta asr musulmon falsafasida inson to‘g‘risidagi qarashlarning shakllanishi va yanada rivojlanishida so‘fiylik ta’limotining g‘oyaviy- nazariy asosi bo‘lmish tasavvuf tariqatlarining ta’siri ham sezilarli bo‘lgan. Tasavvuf falsafasida insonning o‘z barkamolligiga erishishi yo‘llari sifatida tarkidunyochilik qilish g‘oyasi ilgari suriladi. 1 ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧɞɚ ɢɠɬɢɦɨɢɣ-ɮɚɥɫɚɮɢɣ ɮɢɤɪɥɚɪ ɬɚɪɢɯɢɞɚɧ ɥɚɜԟɚɥɚɪ / Ɍɭɡɭɜɱɢɥɚɪ: Ɇ. ɏɚɣɪɭɥɥɚɟɜ, ɏ. Ⱥɥɢԕɭɥɨɜ. – Ɍ., 1995. – Ȼ.68. 2 ɒɟɪɦɭΣɚɦɟɞɨɜ ə. ȸɪɬɚ Ɉɫɢɺ ɦɭɬɚɮɚɤɤɢɪɥɚɪɢɧɢɧɝ ɹɯɲɢɥɢɤ ɜɚ ɺɦɨɧɥɢɤ ԟɚԕɢɞɚɝɢ ԕɚɪɚɲɥɚɪɢ. – Ɍ., 1970. – Ȼ.33. 188 So‘fiylar fikricha, inson tanasida biri-biriga qarama-qarshi bo‘lgan rahmoniy va shaytoniy kuchlar mavjud. Inson barkamollik darajasiga ko‘tarilmog‘i uchun rahmoniy kuchning o‘z tanasidagi shaytoniy kuchdan g‘olib chiqishini ta’minlash malakasiga ega bo‘lmog‘i darkor. Inson tanasidagi barcha shaytoniy qiliqlar, nafs, g‘azab, bilimsizlik bilan aloqadorlikda sodir bo‘ladi. Nafsni jilovlay olmaslik, mol-dunyo to‘plashga hirs qo‘yish, ya’ni boylik to‘plashga uzluksiz intilish inson tanasini o‘tkinchi lazzatu farog‘at bilan ardoqlaydi. Bunday lazzat va farog‘at qarmog‘iga ilingan inson yirtqich hayvonlardek qutira boshlaydi, g‘azabi ortib boradi. Nafs va g‘azabning birlashib ketishi insondagi shaytoniy xislatlarni yanada rivojlantiradi va rahmoniy fazilatlarni yemiradi. Natijada bunday kishilar ma’naviy jihatdan qashshoqlasha boshlaydilar. Xuddi shuning uchun ham so‘fiylarning fikriga muvofiq, inson nafsiga erk bermasligi, uni o‘z vaqtida jilovlay bilishi zarur. Nafsiga erk bermaslik, uni jilovlay olish – ma’naviy yetuklik garovidir 1 . Tasavvuf talablariga ko‘ra, inson barkamollik darajasiga ko‘taril- mog‘i uchun to‘rtta murakkab bosqichni – shariat, tariqat, ma’rifat va haqiqat bosqichlarini bosib o‘tmog‘i zarur. Ushbu bosqichlardagi talablar bir-biridan murakkab bo‘lib, oxir oqibatda vijdonan pok, axloqan yetuk komil insonni tarbiyalashga yo‘naltirilgandir. Tasavvuf falsafasining Najmiddin Kubro (1145–1221) asos solgan eng yirik yo‘nalishlaridan biri – kubraviylikda (kubraviya) inson tarkidunyochilikka berilgan va o‘zini butunlay unutib qo‘ygan mavjudot emas, balki o‘zini qayta qurish uchun real ijtimoiy imkoniyatlarga ega bo‘lgan bunyodkor sifatida talqin qilinadi. Boshqa tadqiqotlarda bo‘lgani singari, kubraviylikda ham insonga xudo vasliga yetish talabi qo‘yilsa- da, bu asosan axloqiy talab bo‘lib, insonni ruhan pok va ma’naviy yetuk bo‘lishga undaydi. Kubraviylikning o‘ziga xos jihatlaridan eng muhimi shundaki, u insonni uni qurshab olgan olamni va o‘zini anglashga undaydi. Komil inson bo‘lmoq uchun nafaqat axloqan yetuk bo‘lish, balki, eng avvalo, o‘zligini anglash zarur. Inson o‘zligini anglagandagina butun olam sirlarini, demakki, ilohiy haqiqatni ham bilishga yaqinlashadi. Ilohiy haqiqatga erishgan inson esa, xudo vasliga yetgan va u bilan uyg‘unlashib ketgan bo‘ladi. 1 Yüklə Dostları ilə paylaş:
|