Yusubov D. A. Falsafa: Darslik / Yusubov D. A. Saitxodjayev X. B. Mavlyanov A. A

Ekologik muammolar. Insoniyatning tabiatni tez o‘zlashtira 
boshlashi natijasida tabiat va jamiyat o‘rtasida muvozanat buzila 
boshladi. Bu hol o‘z navbatida ekologik muammoni keltirib chiqardi. 
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 55-moddasida «Yer, 
yerosti boyliklari, suv, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa 
tabiiy zaxiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur 
va ular davlat muhofazasidadir»
1
, – deb ko‘rsatilgan. 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov «Ekologiya hozirgi 
zamonning keng miqyosidagi keskin ijtimoiy muammolaridan biridir. 
Uni hal etish barcha xalqlarning manfaatlariga mos bo‘lib, 
sivilizatsiyaning hozirgi kuni va kelajagi ko‘p jihatdan ana shu 
muammoning hal qilinishiga bog‘liqdir»
2
, – deb ta’kidlaydi. 
1
ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧ Ɋɟɫɩɭɛɥɢɤɚɫɢɧɢɧɝ Ʉɨɧɫɬɢɬɭɰɢɹɫɢ. – Ɍ., 2011. – Ȼ.17. 
2
Ʉɚɪɢɦɨɜ ɂ.Ⱥ. ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧ XXI ɚɫɪ ɛʆɫɚԑɚɫɢɞɚ: ɯɚɜɮɫɢɡɥɢɤɤɚ ɬɚԟɞɢɞ,
ɛɚɪԕɚɪɨɪɥɢɤ ɲɚɪɬɥɚɪɢ ɜɚ ɬɚɪɚԕԕɢɺɬ ɤɚɮɨɥɚɬɥɚɪɢ. – Ɍ., 1997. – Ȼ.115. 

---

 256
Shuning uchun ham respublikamizda mustaqilligimizdan keyin Oliy 
Majlis sessiyasida qabul qilingan «Tabiatni muhofaza qilish», «Suv va 
suvdan foydalanish», «Alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar», 
«Yer osti boyliklari», «O‘simliklar dunyosini muhofaza qilish va undan 
foydalanish», «Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydala-
nish», «Atmosfera havosini muhofaza qilish», «Yer kodeksi»,»Yer 
kadastri», «O‘rmon to‘g‘risida»gi kodeks va qonunlar ushbu muammoni 
hal etishga qaratilgandir.
Markaziy Osiyo davlatlarida tabiatni muhofaza qilishga oid 
qonunchilik rivojlanmoqda. Masalan, Markaziy Osiyo davlatlari 
boshliqlarining 1993-yil mart oyida Qizilo‘rdada, 1994-yil yanvarda 
Nukus shahrida, 1994-yil mart oyida Toshhovuzda bo‘lgan 
uchrashuvlarida Orol dengizi tangligini hal etish, ekologik vaziyatni 
yaxshilash masalalariga qaratildi.
1991-yilda «Ekosan» xalqaro ekologiya va salomatlik jamg‘armasi 
tashkil etildi. Bu jamg‘arma O‘zbekiston va umuman butun Markaziy 
Osiyo mintaqasi ekologik holatini yaxshilashga, atrof muhitni muhofaza 
etishga, aholining salomatligini himoya qilish va sog‘lom zurriyotni 
saqlab qolishga qaratilgan dasturlar va loyihalarni amalga oshirmoqda. 
Respublikamiz Prezidenti I.Karimov o‘zining «O‘zbekiston XXI asr 
bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot 
kafolatlari» nomli asarida ekologik muammoga alohida e’tiborni 
qaratgan. Asarda ta’kidlanishicha, «insonning tabiat imkoniyatlarini va 
uning rivojlanish qonuniyatlarini hisobga olmay jadal yuritilgan xo‘jalik 
faoliyati... Yer yuzida tuproq nurashi, o‘rmonlardan mahrum bo‘lish, 
baliqlarning haddan tashqari ko‘p ovlanishi, tuzli yomg‘irlar, atmosfera 
ifloslanishi, ozon qatlami buzilishi va hokazolarning ro‘y berishiga olib 
keldi. Mutaxassislarning baholashlaricha, 2000-yilga borib o‘rmonlar 
egallab turgan maydon quruqlikning oltidan bir qisminigina tashkil etadi, 
holbuki 50-yillarda ular to‘rtdan bir qismini egallagan edi. Jahon 
okeanining suvlari halokatli ravishda ifloslanib bormoqda, uning takroriy 
mahsuldorligi keskin pasaymoqda. Jadal sur’atlar bilan yuz berayotgan 
urbanizatsiya jarayonlari shaharlarning asosiy anglomeratsiyalari eng 
yirik ifloslantirish manbalariga aylanib qolishiga olib keldi 
.Prezidentimiz I.Karimov O‘zbekistondagi ekologik sharoitga chuqur 
iztirob bilan to‘xtalgan va bu haqda shunday yozgan: «Afsuski, bu 
jarayonlar O‘zbekistonni ham chetlab o‘tmadi. Bu yerda, mutaxas-
sislarning baholashicha, juda murakkab, aytish mumkinki, xavfli vaziyat 
nimadan iborat?

---

 257
Birinchidan, yerning cheklanganligi va uning sifat tarkibi pastligi 
bilan bog‘liq xavf to‘xtovsiz ortib bormoqda. Respublikaning atigi 10 
foizinigina ekin maydonlari tashkil etadi. Bizda aholining o‘sishi 
nisbatan yuqori bo‘lib, urbanizatsiya va hosildor yerlarni shaharlarni 
rivojlantirishga, uy-joy qurilishiga, yangi korxonalar, muhandislik hamda 
transport kommunikatsiya tarmog‘ini barpo etishga ajratib berish 
jarayonlari jadal bormoqda. Shuni hisobga olsak, yaqin yillar ichida, 
hatto XXI asr arafasida yer zaxiralari bilan ta’minlanish muammosi 
yanada keskinlashishi mumkin. 
Ikkinchidan, suv zaxiralarining, shu jumladan yer usti va yer osti 
suvlarining keskin taqchilligi hamda ifloslanganligi katta tashvish 
tug‘dirmoqda... Ichimlik suv ta’minoti manbalarining ifloslanishi 
respublikada, ayniqsa, orol bo‘yida kasallikka chalinishning yuqori 
darajasiga sabab bo‘lmoqda. 
Uchinchidan, Orol dengizining qurib borish xavfi g‘oyat keskin 
muammo, aytish mumkinki, milliy kulfat bo‘lib qoldi. 
To‘rtinchidan, havo bo‘shlig‘ining ifloslanishi ham respublikada 
ekologik xavfsizlikka solinayotgan tahdiddir. 
Mutaxassislarning ma’lumotlariga qaraganda, har yili respublika-
ning atmosfera havosiga 4 million tonnaga yaqin zararli moddalar 
qo‘shilmoqda. Shularning yarmi uglerod oksidiga to‘g‘ri keladi, 15 
foizini uglevodorod chiqindilari, 14 foizini oltingugurt qo‘sh oksidi, 9 
foizini azot oksidi, 8 foizini qattiq moddalar tashkil etadi va 4 foizga 
yaqini o‘ziga xos o‘tkir zaharli moddalarga to‘g‘ri keladi». 
Ekologik inqirozni oldini olish borasida keng ish olib borilyapti, 
ayniqsa g‘arbdagi yashillar harakati, Rim klubi a’zolari, O‘zbekistondagi 
«Ekosan» xalqaro fondi va boshqalar. Respublikamiz Prezidenti 
I.Karimov Birlashgan millatlar tashkilotining 48 sessiyasida nutq so‘zlab 
dunyo hamjamiyati diqqatini yana bir bor ushbu muammoga qaratdi. 
Yangi ishlab chiqarish usuli va yangi energiya turlarini izlab topish bilan 
ekologik inqirozni oldini olish mumkin. Yangi ishlab chiqarish usulini 
tatbiq qiladigan bo‘lsak, masalan po‘lat ishlab chiqarish uchun 4 marta 
kam, aluminiy qazib chiqarish uchun 6 marta, sement 5, neftni qayta 
ishlash uchun 9, qog‘oz ishlab chiqarish uchun 125 marta kam energiya 
talab qilinadi.