Yusubov D. A. Falsafa: Darslik / Yusubov D. A. Saitxodjayev X. B. Mavlyanov A. A

Nemis klassik falsafasi. Immanuil Kant (1724-1804). Kant 
psixologik ta’limotida o‘sha davrda mavjud bo‘lgan metafizikani inkor 
etadi. Quyosh sistemasi kosmik fazodagi boshlang‘ich katta 
tumanlikdan, uning doimiy aylanma harakati oqibatidan kelib chiqqan 
birinchi turtki emas, balki materiyadagi ichki ziddiyat – o‘zaro tortishish 
va itarish ziddiyati bunga sababdir. Quyosh sistemasi va yer ham tarixiy 
taraqqiyotning mevasi.
Kant falsafiy ta’limotining eng asosiy mohiyati uning mashhur 
«narsalar o‘zida» degan tezisida yaqqol namoyon bo‘ladi. Kantning 
ta’limoticha, bilishning zaruriy sharoitlari inson tafakkurining o‘zida 
jamlangan va bilishning asosini tashkil etadi. Shuning uchun Kantning 
narsalar haqida bizda shakllangan tasavvurlaridan, alohida narsalarning 
mavjudligini farqlagan. Biz dunyoni o‘z holicha bilmaymiz, aksincha 
o‘zimizning tasavvurimiz doirasida fahmlaymiz. Bizning bilishimizga 
esa tajribamizda uchragan hodisalargina ma’lum. «O‘z holicha mavjud 
bo‘lgan narsalar» bizning ongimizda tartibsiz xaotik ravishda ta’sir 

---

 55
qiladi. Tafakkurimiz ta’sirida esa bu tartibsiz ta’sirlarni muayyan bir 
tizimga keltiramiz. Biz tabiat qonunlari deb tasavvur qilgan holatimiz 
haqiqatda tabiatni harakatga keltiruvchi qonunlar emas, aksincha 
tafakkurimizning mahsuli (biz shunday deb faraz qilamiz va bu 
bog‘liqlik)ni keltirib chiqarishga harakat qilamiz. Aslida narsalarning 
mohiyati ularning o‘zlaridir. Ularni mutlaq oxirigacha bilib bo‘lmaydi. 
Kant inson bilishi chegaralarining alohida axloqiy negizini ham ko‘rgan. 
Uning fikricha, agar inson hamma narsani oxirigacha bilganda, unda 
vijdon, insof, burch degan alomatlarning ahamiyati ham qolmas edi. 
Kant agnostitsizmining mohiyati ham ana shundan iborat. Lekin, 
Kantning xizmati shundaki, u metafizika hukmron bo‘lgan sharoitda 
qarama-qarshiliklar muammosini ko‘ndalang qo‘yadi. Kant oqilona 
fikrga dialektika xarakterli ekanligini yaxshi tushundi. U formal mantiqni 
tanqid qildi.
Nemis mumtoz falsafasining eng yirik vakili G. Gegel (1770-1831) 
edi. Dialektikani idealistik asosda targ‘ib qilishning eng yuqori cho‘qqisi 
Gegel falsafasida erishildi. Gegelda dialektika voqelikning barcha 
sohalarini mutlaq g‘oyadan tabiatga va undan tarixiy jarayonlarga 
o‘tishni o‘z ichiga oladi.
Gegel dialektikasida harakatning umumiy shakllari tasavvur 
qilingan. Dialektika uchga bo‘linadi: borliq, mohiyat, tushuncha. Borliq 
– fikrning eng dastlabki va mavhumiy shakli bo‘lib, sifat, miqdor va 
me’yor tushunchalarida konkretlashadi. Borliqni oxirigacha ko‘rib 
chiqib, uning o‘zida o‘ziga-o‘zi qarshi turuvchi va in’ikos holat mohiyat 
kategoriyasini yuzaga keltirishni ta’kidlaydi. Go‘yoki borliqning 
borliqqa in’ikosi mohiyatni keltirib chiqaradi. Mohiyat bilan hodisaning 
sintezi voqelik kategoriyasini keltirib chiqaradi. Lekin mohiyat borliqdan 
ajralgan holda bo‘la olmaydi. o‘zida borliqni ham, mohiyatni ham 
birlashtiruvchi dialektikaning keyingi bosqichini Gegel tushuncha deb 
bilgan.
Shunday qilib, rivojlanish mavhumlikdan konkretlikka hodisalarning 
ichki ziddiyatini hal qilinishi asosida ular sifatining bir holdan ikkinchi 
holatga o‘tishi ekan. Bu holda rivojlanishning o‘zi «mutlaq ruh»ning 
borliqdan mohiyatga, mohiyatdan tushunchaga boruvchi bosqichma-
bosqich rivojlanishidir. Gegel obyektiv idealist sifatida aynan 
tushunchada borliq va mohiyatning eng yuqori cho‘qqisi deb bilgan. 
Tushuncha Gegelda ham subyekt, ham obyekt va mutlaq g‘oya hamdir.
Gegelning fikricha, rivojlanishning har bir bosqichi o‘z prinsipiga 
ega, ya’ni bir holatdan ikkinchi holatga o‘tish, refleksiya (in’ikos) va 

---

 56
ichki rivojlanish. Rivojlanishning shu yo‘lida ilmiy tafakkur va falsafiy 
kategoriyalar tizimining barcha bosqichlarining dialektikasi ifodalanadi, 
ya’ni sifat, miqdor, me’yor, mohiyat va hodisa, ayniyat va tafovut, sabab 
va oqibat, tasodif va zaruriyat, imkoniyat, voqelik va hokazo. Gegel 
dialektikasining modeli sifatida obyektiv reallik emas, uni in’ikos 
etuvchi tafakkur namoyon bo‘ladi. Gegel ta’kidiga ko‘ra – dunyoda sodir 
bo‘layotgan barcha hodisalar obyektiv reallikda emas, balki g‘oyalarda 
ifodalanadi.
Gegel dialektikasi qanchalik qimmatli bo‘lmasin, u cheklangan edi. 
Chunki u olamning va bilishning taraqqiyoti tugallangan deb hisoblardi, 
unda taraqqiyot g‘oyasi faqat ruhiy-g‘oyaviy hodisalarga joriy etilgan. 
Bir qancha mantiqiy kategoriyalarni rivojlantirishda sxemalashtirilgan, 
chunonchi, triada va sun’iylik, yasamaviylik bo‘lgan; dialektik sxemalari 
tor, biqiq bo‘lgan; dialektikadan ilmiy, izchil ijtimoiy xulosalar 
chiqarilmagan.
Shuni aytish kerakki, Gegel falsafasining xarakterli xususiyati – bu 
uning reaksion idealistik falsafiy tizimi bilan ilg‘or dialektik uslub 
o‘rtasidagi qarama-qarshilik bo‘lgan.
Gegel falsafasi atrofida turli falsafiy maktablar va oqimlar vujudga 
keldi. Shulardan biri marksistik ta’limot. Asoschilari: K.Marks (1818-
1883), F.Engels (1820-1895). Materialistik jihat va ateistik tamoyillar 
ustuvor bo‘lgan. Qarama-qarshiliklarning kurashi tamoyili 
mutlaqlashtirilgan o‘z ta’limotini ishlab chiqadi. Shuningdek, xilma-xil 
falsafiy yo‘nalishlar vujudga keldi va bugungi kunda faoliyat 
ko‘rsatmoqda. Endi falsafiy ta’limotlar tarixida o‘z o‘rniga ega bo‘lgan 
falsafiy oqimlar to‘g‘risida so‘z yuritamiz.