236
xalqining bir necha ming yillik tarixiga oid ko‘pgina kitoblar davlat tili
maqomi berilgan o‘zbek tilida chop etilmoqda, Muqanna, Temur Malik,
Manguberdi singari milliy qahramonlarimiz nomi yanada ulug‘landi.
Xalqimizning asrlardan asrlarga meros bo‘lib kelayotgan milliy
qadriyatlari uzoq tarixiy jarayonda shakllangan. Ularning o‘tmishi 3
ming yildan ortiq davrni o‘zida mujassamlashtirgan Markaziy Osiyo
sivilizatsiyasini yaratdi. Bizning milliy qadriyatlarimiz shu
sivilizatsiyaga xos jihatlar: tug‘ilgan makon va ona yurtga ehtirom,
avlodlar xotirasiga sadoqat, kattalarga hurmat,
muomilada mulozamat,
hayo, andisha kabilarning ustuvorligi bilan ham tavsiflanadi.
«Qadriyat» iborasi o‘z ma’nosida mamlakatimiz mustaqillikka
erishganidan so‘ng keng qo‘llanila boshlandi» – deb ta’kidlaydilar
yuridik fanlar doktori, professor X.T.Odilqoriyev va yuridik fanlar
nomzodi SH.U.Yakubov (Milliy huquqiy tizim va huquqiy qadriyatlar. –
T., 2010. – B.117).
Qadriyatlar o‘zi nima degan savolga javob berishda turli xil qarash
va tushunishlar mavjuddir. Masalan, 1970-yilda Moskvada nashr
qilingan 5 tomli «Filosofskaya ensiklopediya» to‘plamining 5-tomida
ta’riflanishicha, «Qadriyat falsafiy va sotsiologik tushuncha. U,
birinchidan, biror obyektning ijobiy yoki
salbiy qiymatini, ikkinchidan,
ijtimoiy ongning normativ belgilovchi – baholovchi jihati (subyektiv
qadriyatlar yoki ong qadriyatlari)ni ifoda etadi. Shunga ko‘ra obyektiv
(ashyoviy) va subyektiv (ong) qadriyatlari bir-biridan farqlanadi»
1
.
Mazkur manbada yozilishicha, tabiiy boyliklar va tabiat hodisalari
(bular yaxshilik va yomonlik nuqtai nazaridan baholanadi), mehnat
mahsullarining iste’mol qiymati (umuman foydalilik); ijtimoiy hodisalarda
mujassamlashgan ijtimoiy ezgulik va yovuzliklar; tarixiy hodisalarning
progressiv va reaksion
ahamiyati; hozirgi zamon kishilarining boyligi
sifatida namoyon bo‘luvchi moziyning madaniy merosi; ilmiy haqiqatning
foydali samarasi
yoki nazariy ahamiyati; kishilarning ifodalanuvchi axloqiy
yaxshilik va yomonlik; tabiiy va ijtimoiy obyektlarning hamda san’at
asarlarining estetik jihatdan tavsiflanishi; diniy ibodat buyumlari va boshqa
ashyoviy qadriyatlarga kiradi.
Ko‘rinib turibdiki, mazkur ta’rifda «qadriyat» tushunchasiga kishilar
tomonidan yo ijobiy, yo salbiy baholanadigan, ularning moddiy va
ma’naviy hayotiga ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatadigan barcha narsa va
hodisalar kiritilgan.
1
Ɏɢɥɨɫɨɮɫɤɚɹ ɷɧɰɢɤɥɨɩɟɞɢɹ. – Ɇ., 1970. – ɋ.462
237
O‘zbek Sovet ensiklopediyasida «qadriyat –
voqelikni muayyan
hodisalarning iqtisodiy, ijtimoiy va ma’rifiy ahamiyatini ko‘rsatish
uchun qo‘llaniladigan tushuncha bo‘lib, ularning mazmuni va
xarakteriga ko‘ra progressiv va reaksion turlarga ajratish mumkin»
deyilgan
1
.
Yoki «Falsafa» qomusiy lug‘atida «qadriyat – voqelikdagi
muayyan» hodisalarning umuminsoniy, ijtimoiy-axloqiy, madaniy-
ma’naviy ahamiyatini ko‘rsatish uchun qo‘llanadigan falsafiy-sotsiologik
va aksiologik tushuncha» deb ta’riflanadi
2
.
Qadriyatlar haqida keltirilgan turlicha ta’riflarni Respublikamizning
J.Tulenov, Q.Nazarov, Q.Xonazarov, X.Shayxova, T.Abdullayev,
G.Tulenova kabi bir qator yirik olimlari ishlarida ko‘rishimiz mumkin.
Shu o‘rinda o‘zbek falsafiy maktabi rivojiga katta hissa qo‘shgan yirik
olimlardan biri J.Tulenovning «Qadriyatlar falsafasi» kitobida mazkur
masala bo‘yicha berilgan bir qator tahlillarni misol o‘rnida keltirishimiz
mumkin.
Mazkur manbada
3
misol tariqasida, rus olimi V.P.Tugarinov-
ning quyidagi ta’rifi keltiriladi:-»qadriyatlar muayyan jamiyat yoki
sinfga mansub kishilar turmushi va madaniyatining haqiqiy yoki ideal
ne’matlari bo‘lgan tabiat va jamiyat hodisalarining mohiyati (yoki
hodisaning bir jihati)dir. Bu ne’matlarning qadriyatlar deyilishiga sabab
–
kishilar ularni qadrlaydilar, chunki bu qadriyatlar ularning shaxsiy va
ijtimoiy turmushini boyitadi. Shuning uchun ham kishilar o‘z
tasarruflaridagi qadriyatlarni himoya qiladilar va o‘zlari uchun maqsad
yoki ideal bo‘lgan qadriyatlarni amalga oshirishga intiladilar. Qadriyatlar
ichida eng birinchi va eng umumiysi hayotning o‘zidir, chunki hayotdan
mahrum bo‘lish qolgan barcha qadriyatlardan foydalanishni yo‘qqa
chiqaradi… qolgan qadriyatlar, aslini olganda, hayot ne’matlarining
mohiyatidadir, madaniy qadriyatlaridir»
4
.
Bu ta’rifda V.P.Tugarinov «qadriyat» va «baho»
tushunchalarini
farqlashni taklif qiladi. Qadriyat real yoki orzudagi hodisadir, baho esa
shu hodisaga bildirilgan munosabatdir. U yoki bu narsani qadriyatlarga
mansub hisoblash, ya’ni uni qadriyatlarga qo‘shish yoki qo‘shmaslik ana
shu munosabatga – ijobiy yoki salbiy bahoga bog‘liq.
1
ȸɡɛɟɤ ɋɨɜɟɬ ɗɧɰɢɤɥɨɩɟɞɢɹɫɢ. Ɍ.14. – Ɍ., 1980. – Ȼ.7.
2
Ɏɚɥɫɚɮɚ: Ԕɨɦɭɫɢɣ ɥɭԑɚɬ. – Ɍ., 2004. – Ȼ.476.
3
Yüklə
Dostları ilə paylaş: