‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

B ola rivojlanishidagi nuqsonlarni diagnostika qilishda korreksion
ishlar tamoyillari va metodlari. 
Rivojlanishida k a m c h ilik la r boMgan 
bo lalar maxsus, korreksion-rivojlantiruvchi t a ’lim va tarb iy a g a m u h to j
1 O .N . U sanova. Psixik rivojlanishida m uam m olari boMgan bolalar. — M oskva, P edagogika, 
1995.
2 V.S. R ah m o n o v a. D efek to lo g iy a va logo p ed iy a asoslari. —T o s h k e n t, O 'q itu v c h i, 1990.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b o ‘ladilar. Anomal bolalarga yondashishda u yoki bu nuqsonni aniqlash 
e m a s , balki uning xususiyati, tuzilishi, b olani tegishli m uassasaga 
joylashtirish, korreksion ishlarni amalga oshirishda alohida aham iyatga 
ega b o ‘lgan sonli va sifatli k o ‘rsatkichlarini a n iq lash m uhim dir.
A n o m a l bolalarni maxsus muassasalarda o ‘qitish va tarbiyalash, 
s h u n i n g d e k , u m u m i y o ‘ rta t a ’lim m a k t a b l a r i d a k o r r e k s i o n -
rivojlantiruvchi sinflarni tashkil etish masalasi bilan psixologik-tibbiy- 
p e d a g o g i k k o m i s s i y a l a r ( P M P K ) s h u g ' u l l a n a d i l a r . Bu b o r a d a
m u tax ass islarn in g q u yidagi ta m ovilla rga a m a l qilishlari m aq sad g a 
muvofiqdir:
1
. Insonparvarlik tam ovili h a r bir bola u c h u n o ‘z qobi 
1
iyat 
1
arini 
m ak sim al darajada rivojlantira oladigan za ru r sharoitlarni o ‘z vaqtida 
y aratib berishdan iborat boMib, u bolani izchil va batafsil o ‘rganish, 
u n i n g y o 'l i d a u c h r a y d i g a n q i y i n c h ilik la r n i y o ‘q o tis h yoMlari va 
vositalarini izlashni talab etadi.
2. Bolalarni kom pleks o ‘rganish tam ovili bolaga tashhis q o ‘yishda 
z a r u r m utaxassisliklar (tibbiy, defektologik, psixologik va pedagogik) 
b o ‘yicha olingan m a ’lum otlarga tanishni n a z a rd a tutadi. Agar shifokor, 
defektolog, psixolog va pedagoglarning fikrlari tu rlicha b o ‘lsa, bola 
q ay ta tekshiruvdan o ‘tkaziladi.
3. Bolani h a r t o m o n l a m a va yaxlit o ‘rganish tamovili bolaning 
idrok etish, e m o tsio n al-iro d av iy sifatlari va xulqini tekshirishni k o ‘zda 
t u ta d i . U n g a k o ‘ra b o la n in g rivojlanishiga jid d iy t a ’sir k o ‘rsatishi 
m u m k i n b o ‘lgan jis m o n iy holati h a m hisobga olinadi. Bolani h a r 
t o m o n l a m a va yaxlit o ‘rganish uning o ‘quv, m e h n a t va o ‘yin kabi 
faoliyati jarayonidagi harakatlarini kuzatishga asoslanadi.
4. Bolani din am ik o ‘rganish tamoviliga bin o an tekshirish davom ida 
u l a r b ila d ig a n va b a j a r a o l a d i g a n is h la rn i e m a s , balki u la r n i n g
o ‘qitishdagi imkoniyatlarini h a m hisobga olish m u h im ekanligini nazarda 
t u ta d i. L.S.Vigotskiyning «yaqin rivojlanish zonasi» — b o lalarning 
o ‘qishdagi mavjud imkoniyatlari haqidagi t a ’limoti m a z k u rtam o y iln in g
asosini tashkil qiladi.
5. S ifativ-m iqdoriv v o n d as h u v tam ovili bola bajargan topshiriqni 
b a h o la s h d a yakuniy natijanigina em as, balki usuli, m asalani yechish 
u c h u n tan lan g a n yoMning ratsionalligi, harakatlarning m antiqiy ketm a- 
ketligi, m aqsadga erishishdagi q a t ’iylik va tirishqoqlikni h am hisobga 
olish zarurligini asoslaydi.
6
. M a ’lum turdagi patologivali bolalarni b oshqa bolalar guruhlaridan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

airatish tam ovili h a r b ir maxsus t a ’lim muassasasi o ‘zi q o id a la rig a
egaligini tavsiflaydi.
7. R ivojlanishida maviud boMean ch e tla n ish la r daraiasiga k o ‘ra 
difFerensatsivalashtirilgan t a ’limni tashkil etish tam ovili rivojlanishida 
bir xil, lekin darajasiga k o ‘ra turli chetla n ish g a ega b o lalarn i ajratgan 
holda o ‘qishlarini nazarda tutadi, binobarin, ulam i o ‘qitish m etodikasida 
sezilarli farqlar m avjud (m asalan, k o ‘zi ojiz bolalar taktil aso sd a (B rayn 
tizimi b o ‘yicha), y o m o n k o ‘ruvchilar esa k o ‘rish asosida o ‘qitiladi).
8
. Yoshi ta m o v ili h a r bir g u ru h yoki sinfga m a ’lu m y o s h d a g i 
bolalarning qabul qilinishini ifodalaydi. T urli yoshdagi rivojlanishida 
n u q s o n la r b o ‘lgan bolalarni tekshirish va ularga korreksion y o r d a m
k o ‘rsatish m alakali m utaxassislar t o m o n id a n am alga oshiriladi.
P M P K n in g tarkibida quyidagi m utaxassislar faoliyat k o ‘rsatadilar: 
pedagog, psixolog, shifokor, psixiatr, n ev ro p ato lo g , o to l a r in g o l o g , 
ortoped, oftalmologlar, oligofrenopedagog, surdopedagog, tiflopedagog 
h a m d a logoped. P M P K ishlariga defektologik t a ’lim va a n o m a l b o la la r 
bilan ishlashda am aliy tajribaga ega mutaxassis rahbarlik qiladi.
Psixologik-pedagogik tekshirishlar quyidagi m eto d lari y o r d a m i d a
tashkil etiladi:
1. Suhbat m e t o d i . S uhbat bola bilan alo q a o ‘rnatish vositasi b o ‘lib, 
anom al bolaning shaxsi, emotsional-irodaviy sifatlari, xulqi, shun in g d ek , 
rivojlanishidagi c h e t l a n i s h l a r n i n g s a b a b la ri h a q id a g i m a ’l u m o t n i
t o ‘plashga im kon beradi. Agarda bolaning nutqida, eshitish qobiliyatida 
nuqsonlari b o ‘lsa, yoki m u n o sab atg a qiyin kirishsa su h b a tn i tashkil 
qilish tav siy a e t i l m a y d i . B u n d a y h o ' l a r d a b o l a n i q i z i q t i r a d i g a n
k o ‘rgazmali m a te ria ld a n foydalanish m um k in .
2. Kuzatish m e t o d i . Kuzatish b o la n in g konsultatsiyaga k e lis h id an
avval boshlanadi va yaxlit tekshirishlarni o ‘tkazish j a r a y o n i d a d a v o m
ettiriladi. Kuzatish h a r d oim a niq m aq sad asosida o ‘tkaziladi. B olani 
o ‘yin faoliyatini tashkil etish ja ra y o n id a kuzatish a lo h id a a h a m i y a tg a
ega, ular bola bilan alo q a o ‘rnatishga im k o n beradi. A yrim h o lla rd a
o ‘y in choqlar y o rd a m id a maxsus tekshirishlar o ‘tkaziladi.
3. Rasmlarini o ‘reanish m e to d i. R asm lar bolani o ‘rganishda m u h i m
differensial-diagnostik vosita hisoblanadi. B olada p eda gog t o m o n i d a n
tavsiya etilgan ra sm lar xavotir uyg‘otsa, bolaga erkin rasm c h iz is h n i 
taklif etish m aqsadga muvofiqdir. U n in g m avzu ta n la y olishi, tasvirlash 
xususiyatlari, rasm chizish jara y o n i y akuniy tashhis u c h u n q i m m a tl i
m a ’lum ot hisoblanadi. Aqli z a if b o la la r o d a td a m a v z u n i ta n la s h g a
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

q iy n a la d ila r, u lar su jetlar y a ra tm a y , alo h id a o d a tiy p re d m e tla rn i 
tasvirlashga harakat qiladilar.
4. Tairiba-psixologik tadqiqotlar metodlari. U lar maxsus o ‘rganilishi 
k erak boMgan psixik ja r a y o n n i q o ‘zg‘atuvchi maMum vaziyatlarni 
yaratishni ko ‘zda tutadi. Tajriba metodikalari y orda m ida u yoki bu 
h o la tla rn in g sabablari va m exanizmlarini o chib k o ‘rsatish m um kin 
boMadi.
5. T e s t l a r m e t o d i . B u m e t o d b o l a l a r n i n g p s i x o d i a g n o s t i k
m aqsadlarda tekshirishda qoMlaniladi. D.Veksler t o m o n id a n asoslangan 
moslashtirilgan test ommaviylashgandir. U ndan foydalanish individual- 
psixologik tekshirishlarni o 'tk az ish d a bola h aqida za ru r q o ‘shim cha 
m aM um otlarni olishga im k o n beradi.